ILYASHI LIKALAMBA

Ukukuukila ku Calo Cimbi—Ifyo Abakuuka Benekela ne Ficitika

Ukufwaya imikalile isuma

BA GEORGE balisakamene sana. Balefilwa ukusanga ifya kulya fya kuliisha ulupwa lwabo lonse. Pa nshita imo ine, na bena mupalamano babo balemoneka abalwele, e lyo bambi balemoneka ukuba ne nsala icine cine. Lelo ba George balishibe ukuti amakilomita ukucila pali 100 ukulola ku kapinda ka ku kulyo kwali icalo icikankaala. E ico batontonkenye ukuti: ‘Nalakuukila ku calo cimbi, nkafwaye incito, e lyo nkesesenda ulupwa lwandi.’

Ba Patricia nabo balefwaisha ukukuukila ku calo cimbi pa kuti bakaleikala bwino. Tabakwete incito kabili tabasambilile sana. Balikwete umwaume bale-enda na o, kabili bonse babili bafumine ku calo cabo ica Nigeria no kuya ku Algeria, pa kuti bakakuukile ku Spain, kabili tabaishibe no kuti ulu lwendo lwali ulwayafya pantu bali no kupita mu ciswebebe ca Sahara Desert. Ba Patricia batile: “Nali ne fumo, kabili nalefwaisha ukukuuka pa kuti umwana wandi akekale bwino.”

Ba Rachel balefwaya ukukuukila ku Bulaya pa kuti imikalile yabo ibeko bwino. Ku Philippines uko baleikala, incito yabo yalipwile, kabili balupwa babele ukuti ku Bulaya, incito sha kubomba pa mayanda ya bantu shilamoneka. E ico bakongwele indalama sha kuninina indeke, awe e fyo bashalikepo abalume babo no mwana wabo umwanakashi, no kubalaya ukuti, “Nomba line fye tuli no kuba pamo bonse.”

Aba fwailisha ifishinka batunganya ukuti abantu ukucila pali 200 milioni, ababa nga ba George, ba Patricia, na ba Rachel balikuukila ku fyalo fimbi mu myaka ukucila pa 10 iyapita. Nangula icilenga bamo ukukuuka ni nkondo, amasanso, nelyo ukubacusha, abengi bakuukila pa mulandu wa mikalile ukwafya. Mafya nshi abakuukila ku fyalo fimbi bakwata mu fyalo bakuukila? Bushe bonse balasanga imikalile isuma iyo bafwaya? Nga abana bashala shani ilyo umufyashi wabo aya mukufwaya incito ku calo cimbi? Moneni amasuko kuli aya mepusho.

Ubwafya bwa kubalilapo ubo abakuukila ku calo cimbi bakwata, myendele. Ba George, abo twacilandapo mu cipande ca kubalilapo, baendele amakilomita ayengi nga nshi ninshi bakwete fye utwa kulya utunono. Batile: “Ulu lwendo ala lwalibipile icine cine.” Abengi abakuukila ku calo cimbi tabafika no kufika iyo.

Ba Patricia abo twacilandapo, bena balefwaya ukukuukila ku Spain. Baninine mu cimbayambaya icapitile mu ciswebebe ca Sahara Desert. Batile: “Ukufuma ku Nigeria ukuya ku Algeria twaendelepo inshiku 7, kabili mu cimbayambaya twalimo abantu 25 kabili twalititikene nga nshi. Mu nshila twalemona ifitumbi fya bantu ifingi, na bantu abalendauka fye mu ciswebebe abali mupepi no kufwa. Ku ca bulanda, banamutekenya bamo ukwabula no kumfwako uluse, balasha na bantu pa kati ka nshila.”

Ukupusanako na ba George na ba Patricia, ba Rachel bena baninine indeke no kuya ku Bulaya, baileingila incito ya kuwamya pa ng’anda. Nomba balefuluka sana umwana wabo umwanakashi uwa myaka ibili. Batile: “Lyonse nga namona namayo alesakamana umwana wakwe, naleumfwa icikonko ku mutima.”

Ba George baliculile pa kuti babeleshe ukwikala mu calo bakukiile. Palipitile imyeshi ukwabula ukuti batumineko ulupwa lwabo indalama. Batile: “Ilingi, mu nshita ya bushiku, nalelila pantu nalefuluka e lyo umutima wandi walefuupuka.”

Ba Patricia baikele imyeshi iingi mu Algeria, awe basukile bafika ku mupaka wa calo ca Morocco. Batile: “Kulya kwine eko napapiile umwana umwanakashi. Nalefisama ku fipondo ifisenda abanakashi ku bukangalume no kubapatikisha ukulaulungana na baume. Nasukile nasanga indalama sha kuninina ubwato ubwaleya ku Spain. Ulu lwendo lwali lwa kapoosa mweo pantu twali abengi kabili ubwato nabo bwali ubwaonaika. Twalepila amenshi mu bwato ukubomfya insapato! Ilyo twafikile ku kulamba lwa Bemba ulwa Spain, nshakwete na maka ya kwenda.”

Kwena abafwaya ukukuukila ku fyalo fimbi balingile ukutontonkanya na pa mafya yambi ayacila pa fyo imyendele yabo ikaba. Bafwile ukutontonkanya na pa bwafya bwa kusambilila intambi ne citundu ku calo bakuukila, na mafya ya kupoka ifitupa fya kwikalila muli cilya calo nelyo pa kuti babasuminishe ukuba abekala calo. Abafilwa ukukwata ifitupa ku buteko, ilingi line tabakwata incito, amayanda, amasambililo, nelyo ukundapwa kusuma. Limo balafilwa fye no kupoka icitupa ca kwenseshapo motoka nelyo ukusungisha indalama shabo ku banki. E lyo ilingi line bamwisa abashakwata ifitupa fya buteko, balabaliila amasuku pa mutwe, ica kuti limo balabomba incito iikalamba e lyo babapeela indalama ishinono sana.

Cimbi ica kutontonkanyapo ni ndalama shiine. Bushe batini indalama cintu ico twingacetekela? Baibolo ilatupanda amano yasuma ilyo itila: “Wilaicusha pa kuti unonke ifyuma. Wishintilila pa mano yobe we mwine, . . . Pantu icuma cilamena amapindo nga kapumpe no kupupuka caya.” (Amapinda 23:4, 5) Muleibukisha ukuti ifyo tukabila sana fintu ifyo tushingashita ne ndalama, ifintu pamo nga, ukutemwa, ukukanakwata amasakamika, no kwikatana mu lupwa. Cilabipa sana nga ca kuti abafyashi batemwisha indalama ukucila ifyo batemwana abene nelyo ukucila ifyo batemwa abana babo!—2 Timote 3:1-3.

Fwe bantunse tulafwaisha no kwishiba Lesa. (Mateo 5:3) E ico abafyashi abatemwa abana babo, balabombesha umulimo Lesa abapeela uwa kusambilisha abana babo pali Lesa, ubufwayo bwakwe, na mafunde atupeela.—Abena Efese 6:4.

Ukuba Pamo No Lupwa—kwalicindama Ukucila Indalama

Amalyashi ya bakuukila ku fyalo fimbi yalapusanapusana, lelo ilingi line ifibacitikila fimo fine, nga fintu cali kuli ba George, ba Rachel, na ba Patricia abo tulandilepo mu fipande fifumineko. Aba mu lupwa balacula nga ca kutila umufyashi akuuka nelyo umo pa baupana asha umwina mwakwe no kukuukila ku calo cimbi, e lyo papita ne myaka iingi pa kuti babe capamo no lupwa. Nga ni ba George bena, papitile imyaka ukucila pali 4 pa kuti babe capamo no lupwa na kabili.

Ba Rachel basukile banina indeke no kubwelelamo ku Philippines no kuyasenda umwana wabo umwanakashi uo bapatukene nankwe mupepi ne myaka 5. Ba Patricia balifikile ku Spain ninshi nabafukata no mwana wabo umwanakashi. Batile: “Uyu mwana, e lupwa uo nakwata fye, kanshi ndamusunga bwino sana.”

Abengi abakuukila ku fyalo fimbi balatwalilila fye ukwikala kulya kwine nangu ca kuti balomfwa icitendwe, imikalile ilabafya, kabili tababa no lupwa lwabo pa nshita ntali. Balapoosapo inshita, amaka ne ndalama ishingi nga nshi ica kuti nangu ifintu tafyendele bwino abengi tabafwaya ukubwelela ku mwabo pa mulandu wa kutiina ukuseebana.

Nomba ba Allan aba ku Philippines, bena balishipile no kubwelela ku mwabo. Balisangile incito iisuma ku Spain, lelo ilyo papitile imyeshi 18 balibwelelemo ku mwabo. Batile: “Nalifulwike sana umukashi wandi no mwana wandi umwanakashi. Natile nshakatale momba incito ku calo cimbi, nga kubomba ninshi mfwile ukusenda na ba mu ng’anda yandi bonse. Kabili ifi fine, e fyo twaishilecita. Ulupwa lwalicindama sana ukucila indalama.”

Ba Patricia basangile ukuti kwaliba icintu na cimbi icacindama sana ukucila indalama. Bafikile mu Spain ninshi nabakwata ne “Cipingo Cipya,” e kutila Amalembo ya Bena Kristu aya ciGriki. Batile: “Nalemona kwati ili ibuuku kuti lyandetela ishuko nangu ukuncingilila. Lyena nakumene no mwanakashi Inte ya kwa Yehova. Akale nshalefwaya ukulanshanya ne Nte sha kwa Yehova. E ico naipwishe uyu Nte amepusho ayengi nga nshi pa kuti eshibe ukuti ifyo asuminamo fya bufi. Lelo alilondolwele bwino bwino ifyo asuminamo kabili alyaswike amepusho yandi yonse ukubomfya Baibolo.”

Ba Patricia basambilile ukuti indalama te shingalenga umuntu ukukwata insansa lyonse no kukwata isubilo lya kuti ifintu ku ntanshi fikawama, lelo icingalenga kwishiba Lesa no kwishiba ifyo afwaya ukutucitila. (Yohane 17:3) Ukulunda pali ifi, ba Patricia basambilile no kuti Lesa wa cine alikwata ishina, ne lyo ishina ni Yehova. (Amalumbo 83:18) Balibelengele na muli Baibolo ukuti Lesa nomba line akapwisha ubupiina ukubomfya Ubufumu bwakwe ubo Yesu Kristu aba e Mfumu. (Daniele 7:13, 14) Amalumbo 72:12, 14 yatila: “[Yesu] akapususha umulanda uulekuuta mutuule, no wacula na onse uushakwata wa kumwafwa. Akalubula imyeo yabo ukufuma ku ba mutitikisha na ku ba bunkalwe.”

Tulemikoselesha ukufwailisha ifishinka ifyaba mu Baibolo! Ici citabo umwaba amano ya kwa Lesa kuti camwafwa ukupanga ifya kucita ifisuma, ukupingula bwino nga mwakwata ubwafya, no kushipikisha amafya mwingakwata pali ino nshita no kuba ne nsansa ne subilo.—Amapinda 2:6-9, 20, 21.

[Akabokoshi pe bula 7]

UMWINA KALE UWAKUUKILE

Uwasambilila pa bunonshi bwa calo, J. K. Galbraith atile: “Ukukuukila ku calo cimbi . . . e nshila ya kale sana iyo abantu balepwishishamo ubupiina.” E fyacitile ne cikolwe Yakobo, wishi wa bena Israele. Pa mulandu wa cipowe icali mu Kanaani, Yakobo no lupwa lwakwe abali bonse pamo 70 bakukiile ku Egupti, uko baikele pa nshita ntali. (Ukutendeka 42:1-5; 45:9-11; 46:26, 27) Na kuba, Yakobo afwilile kulya kwine, na bana bakwe batwalilile ukwikala mu Egupti pa myaka 200, lyena babwelele ku Kanaani.

[Akabokoshi pe bula 8]

“NGA CALIWEME NGA TABAKUUKILE”

Airen, uwaleikala mu Philippines atile, “Nine nali umukalamba pa bakashana batatu, kabili nali ne myaka 9 ilyo bamayo batushiile no kuya ku Bulaya. Batulaile ukuti bakulatupeela ifya kulya ifisuma, tukalasambilila bwino, no kwikala mu ng’anda iisuma. Na nomba ndebukisha bulya bushiku batushiile. Balinkumbatiile no kunjeba ati ndesakamana abaice bandi, Rhea na Shullamite. Nalililile pa nshita ntali.

“Ilyo papitile imyaka 4, batata nabo balitushiile no kukonka bamayo. Ilyo twali na batata, nalebakonkaisha konse uko baya. Ilyo batulaile ine na baice bandi twalibekatilile mpaka fye na lintu bakwelele basi. Na kabili nalililile pa nshita ntali.”

Shullamite, uwacepeshe pa bakashana bonse, atile: “Ilyo Airen ali ne myaka 9, e waishileba nga mayo. Nga nakwata ubwafya e o nale-eba, kabili alinsambilishe ukucapa ifya kufwala, ukwanshika ubusanshi bwandi, ne fintu fimbi. Limo abafyashi nga batutumina foni, naleesha ukubalondolwela ifyo naleumfwa mu mutima, lelo nalefilwa ukulondolola bwino. Katwishi nga baleumfwa ne fyo nalelanda.

“Abantu ilingi balenjipusha nga nalefuluka abafyashi bandi. Naleasuka ati, ‘ee, ndabafuluka.’ Nomba ukulanda fye icishinka, bamayo bena nalibalabile, pantu ilyo batushiile nali fye ne myaka 4, kabili nalibelela ukwikala ukwabula bena.”

Airen atile: “Ilyo nali ne myaka 16, ine na baice bandi twalimine no kukonka abafyashi besu. Nalitemenwe icine cine! Nomba ilyo twafikile, cali fye kwati twasanga abantu abo tushaishibe bwino bwino.”

Rhea na o atile: “Amafya nalekwata naleyasungila fye mu mutima. Nali ne nsoni kabili nalefilwa ukutemwa abantu bambi. Ku Philippines, twaleikala na ba yama na ba muka yama, abakwete abana batatu. Nangula aba balupwa lwesu baletusakama, tabali nga bafyashi besu aba cine cine.”

Mu kulekelesha Airen atile: “Ilyo twali abapiina ulupwa lwesu talwalecula—tatwatalile atulalapo insala. Lelo ine na abaice bandi twaliculile ilyo abafyashi besu batushiile. Napapita imyaka 5 nomba ukutula apo twabela capamo na bafyashi besu, lelo iyi myaka tushali pamo yalilenga ulupwa lwesu ukunaikatana bwino bwino. Twalishiba ukuti abafyashi besu balitutemwa, lelo nga caliweme nga tabakuukile.”