Icipandwa 2

Ubutotelo—Bwatendeke Shani?

1, 2. Cinshi camonwa ukukuma ku bukokole no kulekanalekana kwa butotelo?

ILYASHI lya kale ilya butotelo lyakokola nge lyashi lya kale ilya muntu umwine. Ico e cintu bakashula ba fyashikama na basambilila ilyashi lya bantu batweba. Nangu fye ni pa kati ka kutumpuluka kwacilapo “ubutuutu,” uko e kuti, ukushalunduluka, mulasangwa ubushinino bwa mibele imo iya kupepa. Na kuba The New Encyclopædia Britannica isosa ukuti “ukufika apo abasambilila basangila, takwatalile akubako abantu abali bonse, ukuli konse, pa nshita iili yonse, abashali aba butotelo mu mano yamo.”

² Pa mbali ya bukokole bwa buko, ubutotelo na kabili bwabako mu kulekana kwakulisha. Inkoma bantu sha mu mateshi ya Borneo, abaEskimo mu Arctic waumikwa ku menshi makaasa, bamuseya ba mu Matololo ya Sahara, abekala mu matauni mu misumba ikalamba ya mu calo—abantu bonse no luko lonse pe sonde balikwata lesa wa luko nelyo balesa ne nshila ya luko iya kupepa. Ukupusana kwa butotelo mu cine cine kwa kusungusha.

3. Mepusho nshi pa lwa mabutotelo ya calo yakabila ukulangulukwapo?

³ Mu kubamo amano, amepusho yalema mu muntontonkanya. Ni kwi uko amabutotelo aya yonse yafumine? Apo kwabako ubupusano bwamonekesha pamo pene no kupalana mu kati ka yako, bushe yatendeke bumo bumo, nelyo bushe kuti yalundulwike ukufuma ku ntulo imo? Na kuba pambi kuti twaipusha ukuti: Mulandu nshi ubutotelo bwatendekele? Kabili shani? Amasuko kuli aya mepusho ya kukatama kwakulisha kuli bonse abasekelela mu kusanga icine pa lwa butotelo ne fisumino fya butotelo.

Ubwipusho bwa Ntulo

4. Finshi twaishiba pa lwa bakatendeka ba mabutotelo ayengi?

⁴ Ilintu caisa ku bwipusho bwa ntulo, abantu ba mu mabutotelo yapusanapusana batontonkanya pa lwa mashina pamo nga Muḥammad, Buddha, Confucius, na Yesu. Mupepi na mu butotelo bonse, kuti twasangamo umuntu wacindamisha kuli uyo ululumbi lupeelwa pa kwimika ‘icitetekelo ca cine.’ Bamo aba yaba bali bakalula bawisha ifisumino. Bambi baali ba mano ya buntunse aya mibele isuma. Na bambi baali impalume sha bantu babulwa akaso. Ubwingi bwabo balisha ku numa ifyalembwa nelyo insoso ishapangile ifitendekelo fya butotelo bupya. Mu kupita kwa nshita ico basosele no kucita calitanunwinwe, ukuwaminishiwa, no kupeelwa umucincisho wa nkama. Bamo aba ishi ntungulushi bapangilwe tulesa.

5, 6. Ni shani amabutotelo ayengi yatendeke?

⁵ Nangu cingatila aba bantu umo umo balangulukwa ukuba bakatendeka ba mabutotelo yakalamba twabeleshanya na yo, cifwile ukumonwa ukuti mu cituntulu tabatendeke ubutotelo. Mu milandu iingi, ifisambilisho fyabo fyakulile ukufuma mu mfundo sha butotelo bwaliko, nangu cingatila ubwingi bwa aba bakatendeka batungile ukupuutwamo kwa bulesa nge ntulo yabo. Nelyo bayalwile no kuwaminishako imicitile ya butotelo bwaliko iyo yasangwike iishalinga mu nshila imo nelyo iinankwe.

⁶ Ku ca kumwenako, nge fyo ilyashi lya kale lingatweba mu kulungika, Buddha aali cilolo uwaselaushiwe ku kucululuka ne mibele ya kulenga ubulanda asangile ukumushinguluka muli sosaite yatekelwe no buHindu. UbuBuddha bwali ca kufuma ca kusapika kwakwe ukupikulula impika sha kulungulusha isha bumi. Mu kupalako, Muḥammad akalifiwe apakalamba ku kupepe filubi na bucisenene amwene mu fibelesho fya butotelo ifyamushingulwike. Pa numa atungile ukupokelela ukusokolola kwaibela ukufuma kuli Lesa, ukwaleteleko Qur’ān kabili uwasangwike icishinte ca kabungwe ka butotelo akapya, ubuShilamu. BuProtestanti bwakulile ukufuma muli buKatolika pamo nge ca kufumamo ca Kwaluka ukwatendeke mu kubangilila kwa mwanda wa myaka walenga 16, lintu Martin Luther akeneko ku kushitisha kwa filapilo ukwe calici lya ciKatolika pali ilya nshita.

7. Bwipusho nshi ukukuma ku butotelo bucili bukabila ukwasukwa?

⁷ Muli fyo, ukulingana na fintu amabutotelo yalipo pali nomba yakuminweko, takwabulwako fyebo ukulosha ku kutendeka kwa yako no kulunduluka, bakatendeka ba yako, ifyalembwa fya yako fyashila, na fimbipo. Lelo ni shani ku lwa mabutotelo yaliko pa ntanshi ya yako? Na yambi ayali mu kubangilila kwa ayo? Nga twabwelela ku numa sana mu lyashi lya kale, pa nshita imo tukalolenkana no bu bwipusho: Ni shani ubutotelo bwatendeke? Mu kulengama, pa kusanga icasuko kuli ubu bwipusho, tufwile ukulolesha bushilya bwa mipaka ya mabutotelo bumo bumo.

Ukwelenganya Ukwingi

8. Pa myanda ya myaka, cinshi cali imibele ya bantu ukulosha ku butotelo?

⁸ Ukubebeta ukutendeka no kulunduluka kwa butotelo mu kulinganyako libala ilipya. Pa myanda ya myaka, abantu mu kufulilako nelyo ukucepako bapokelele icishilano ca butotelo bafyalilwemo na muntu bakulile. Ubwingi bwabo baikushiwe no kulondolola kwapeelwe kuli bene ku fikolwe fyabo, ukuyumfwa ukuti ubutotelo bwabo bwali cine. Ni limo limo fye kwabeleko umulandu uuli onse uwa kutwishika icili conse, nelyo ukukabila kwa kufwailisha ifyo, ni lilali, nelyo umulandu ifintu fyatendekelwe. Na kuba, pa myanda ya myaka, mu kuba no kupelela kwa myendele ne myumfwanine, bantu banono abaibukile fye no lwa micitile imbi iya butotelo.

9. Ukutula mu mwanda wa myaka walenga 19, kwesha nshi kwacitwa ku kusanga ifyo no mulandu ubutotelo bwatendeke?

⁹ Mu kati ka mwanda wa myaka walenga 19, nangu cibe fyo, icikope catendeke ukwaluka. Ukwelenganya kwa kusanguka kwalepyangilila ukupulinkana mu balamuka. Uko, pamo pene no kwisa kwa kwipukisha kwa sayansi, kwalengele abengi ukutwishika imicitile yaimikwa, ukusanshako ubutotelo. Ukwishiba ukupelebela kwa kulolesha ku kupikulula mu kati ka butotelo bwabako, abasambi bamo bayalukile ku fyashalako ifya kutumpuluka kwa mu kubangilila nelyo ku mbali sha kutali isha calo uko abantu bacili baikele mu masosaite ya butuutu. Baeseshe ukubomfya kuli aba amano ya kusambilila ifya mitontonkanishishe ya muntu, ukwangalila capamo, ukusambilila kwa lyashi lya bantu, na fimbipo, ukusuubila ukusanga ukupikulula pamo nga ku fyo ubutotelo bwatendeke no mulandu.

10. Cinshi cali ca kufumamo mu kufwailisha intulo ya butotelo?

¹⁰ Cinshi cali ica kufumamo? Mu kupumikisha, kwapuukile ukwelenganya ukwingi—ukwingi ukulingana ne fyali bakafwailisha, e fyo camoneke—mu kuba na kafwailisha umo na umo ukukaanya umbi, kabili umo na umo ukwesha ukucimfya umbi mu kutukuta na mu ntulo. Bamo aba aba bakasapika bafikile pa kusondwelela kwakatama; umulimo wa bambi walilabwako. Cabamo fyonse fibili ukusambilisha no kusanikila kuli ifwe ukubebeta ifya kufuma muli uku kusapika. Cikatwaafwilisha ukumfwikisha kwawaminako ukwa mibele ya butotelo mu kati ka bantu tukumanya.

11. Londolola icisambilisho ca animism.

¹¹ Ukwelenganya, ilingi line ukwitwa animism (icisumino ca kuti ifinama ne fimenwa fyalikwata umweo), kwatubulwilwe no wasambilila ilyashi lya bantu umwina England Edward Tylor (1832-1917). Atubulwile ukuti ifya kukumanya pamo nge filoto, ifimonwa, ukumone finjelengwe, ne fitumbi fyabulwamo ubumi fyalengele abantu batuutu ukusondwelela ukuti umubili waikalwamo no mweo (ciLatin, anima). Ukulingana no ku kwelenganya, apo ilingi line balelota abatemwikwa babo bafwa, basondwelele ukuti umweo ulatwalilila uumi pa numa ya mfwa, ukuti ulafuma mu mubili no kwikala mu fimuti, mu mabwe, mu mimana, na mumbi. Mu kupelako, abafwa ne fintu umo imyeo yaebelwe ukwikalamo fyalepepwa nga balesa. Kabili muli ifyo, e fyasosele Tylor, ubutotelo bwalifyelwe.

12. Londolola icisambilisho ca animatism.

¹² Umwina England umbi uwasambilile ilyashi lya bantu, R. R. Marett (1866-1943), atubulwile ukuwamyako animism, uo aitile animatism. Pa numa ya kubebeta ifisumino fya baMelanesia ba mu fishi fya mu Pacific na bekashi ba mu Africa na America, Marett asondwelele ukuti mu cifulo ca kukwata icitontonshi ca mweo waba weka, abantu batuutu basumine ifyo kwaliko amaka yashili ya buntu nelyo amaka yacila pa cifyalilwa ayalepeela umweo ku cili conse; ico cisumino cabalamwine inkuntu sha kutiina no mwenso mu muntu, ifyabele icitendekelo ca butotelo bwakwe bwa butuutu. Kuli Marett, ubutotelo bwali apakalamba kwankula kwa mu nkuntu ukwa muntu ku cishaishibikwa. Ubulondoloshi bwakwe atemwishishe bwa kuti ubutotelo bwali “tabwatontonkanishiwepo sana ukulingana nge fyo bwacindilwe.”

13. Kwelenganya nshi ukwa butotelo uko James Frazer atubulwile?

¹³ Mu 1890 incenshi ya ku Scotland mu fya fishilano fya bantu ifya pa kale, James Frazer (1854-1941), asabankenye ibuku lya kusonga ilyaleti The Golden Bough, muli ilyo apaashishe ukuti ubutotelo bwafumine muli buŋanga. Ukulingana na Frazer, umuntu intanshi aeseshe ukulama umweo wakwe wine ne fyamushinguluka ku kupashanya cintu amwene cilecitika mu cifyalilwa. Ku ca kumwenako, atontonkenye ifyo kuti aita imfula ku kusansa amenshi pa mushili mu kukonkana no kulisha iŋoma kwapala ukubulukuta nelyo ifyo kuti alenga umulwani wakwe ukucenwa mu kusomaika banapini mu cipasho ca muntu. Ici catungulwile ku kubomfya ukusefya kwa ntambi, ubulashi, ne fya kuloshako buŋanga mu mbali ishingi isha bumi. Lintu ifi fishabombele nge fyaenekelwe, lyene ayalukile ku kutalalika no kupaapaatila ukwaafwa kwa maka yacila pa ya cifyalilwa, mu cifulo ca kwesha ukufilama. Ukusefya kwa ntambi ne nyimbo sha lupupo fyasangwike amalambo na mapepo, na muli fyo ubutotelo bwalitendeke. Mu mashiwi ya kwa Frazer, ubutotelo bwaba “kutalalika nelyo ukuwikishanya kwa maka yacila pa muntu.”

14. Ni shani fintu Sigmund Freud alondolwele intulo ya butotelo?

¹⁴ Nangu fye uwaishibikwa uusapike mintontonkanya umwina Austria Sigmund Freud (1856-1939), mwi buku lyakwe Totem and Taboo, aeseshe ukulondolola intulo ya butotelo. Umwabela umulimo wakwe, Freud alondolwele ukuti ubutotelo bwa mu kubangilila bwakulile ukufuma mu co ainike ukukuntukilwa kwa cipasho ca kwa wishi. Aelengenye ukuti, nge fyo cali ica cine kuli bakabalwe ba mu mpanga ne ŋombe, muli sosaite wa butuutu wishi ewatekele umukowa. Abana baume, abo ponse pabili bapatile no kukumbwa shibo, bapondweke no kwipaya shibo. Pa kukwata amaka ya kwa shibo, e fyatungile Freud, ‘aba batuutu balya bantu baliile ububamfi bwabo.’ Pa numa, ukufuma ku bulanda bwakulisha, batampile mpupo no kusefya kwa ntambi ukukonsolwela imicitile yabo. Mu kwelenganya kwa kwa Freud, icipasho ca kwa wishi casangwike Lesa, impupo no kusefya kwa ntambi fyasangwike ubutotelo bwa mu kubangilila, kabili ukulya shibo waipaiwe kwasangwike icishilano ca cipimo cabeleshiwa mu mabutotelo ayengi.

15. Cinshi cacitika ku kwelenganya ukwingi ukwatubulwilwe pa ntulo ya butotelo?

¹⁵ Ukwelenganya kwafula kumbi ukwaba kwa kwesha kwa kulondolola intulo ya butotelo kuti kwaloshiwako. Ubwingi bwa kuko, nangu cibe fyo, bwalilabwa, kabili takwaba nangu kumo ukwaiminina mu cituntulu ngo kwacishapo ukucetekelwa nelyo ukupokelelwa ukucila pali kumbi. Mulandu nshi? Ni pa kuti fye takwatalile akubako ubushininkisho bwa mu lyashi lya kale nelyo ubushinino bwa kuti uku kwelenganya kwali ukwa cine. Mu kulengama kwali fya kupangwa fya kwelenganya kwa bakafwailisha bamo nelyo ukutunganya, ukwali no kupyanikwapo mu kwangufyanya kuli cimo icaishilekonkapo.

Icitendekelo Cabamo Icilubo

16. Mulandu nshi imyaka ya kufwailisha yafililwa ukupeela ukulondolola kwa fintu ubutotelo bwatendeke?

¹⁶ Pa numa ya myaka ya kushomboka ne fikansa, abengi nomba bafika ku kusondwelela ukuti cili icishapalako nangu fye panono ukuti kukabako ukutunguluka mu kusanga icasuko ku bwipusho bwa fintu ubutotelo bwatendeke. Ica ntanshi pali fyonse, ici caba mu kuti amafupa ne fyashalako fya bantu ba pa kale tafitweba ifyo abo bantu batontonkenye, ifyo batiinine, nelyo umulandu bapepele. Ukusondwelela ukuli konse ukufuma kuli ifi fipasho fya kale kwaba kutunganya kwa masomo epela fye. Ica cibili, ifibelesho fya butotelo ifya abo baitwa ilelo abantu batuutu, pamo nga aba Aborigine (abakaya) ba ku Australia, tafyaba mu kulinga ica kumwenako cacetekelwa ica kupiminako ico abantu ba pa nshita sha pa kale bacitile nelyo ukutontonkanya. Tapaba waishiba mu kushininkisha nga ca kuti nelyo fintu ifya ntambi fyabo fyayalwike mu kupita kwa myanda ya myaka.

17. (a) Finshi bakalemba ba lyashi lya butotelo ba muno nshiku baishiba? (b) Cinshi cimoneka ukuba ukwangwako kukalamba lintu balekolobondamo mu butotelo?

¹⁷ Pa mulandu wa kukanashininkisha konse, icitabo ca World Religions—From Ancient History to the Present cisondwelela ukuti “kalemba wa lyashi lya butotelo uwa muno nshiku aishiba ifyo tacingacitika ukufika pa ntulo sha butotelo.” Ukulosha ku kubombesha kwa kwa kalemba wa lyashi, nangu cibe fyo, icitabo cicita uku ukulandapo: “Ku kale aba kwelenganya bafulisha bayangilwe te ku kulondolola fye nelyo ukulengo butotelo kumfwika lelo ukubufumyapo, ukuyumfwa ukuti nge misango ya mu kubangilila yalangishiwe ukushimpwa pa fya cimbepa lyene amabutotelo ya pa numa na yasumbuka kuti yatentulwa.”

18. (a) Mulandu nshi bakafwailisha abengi bashatungulukila mu kulondolola intulo ya butotelo? (b) Finshi, mu kumoneka, fyali imifwaile ine ine iya bakafwailisha ba butotelo ba “busayansi”?

¹⁸ Muli uko kulandapo kwa kushalikisha e mwabo ubwile ukukuma ku mulandu bakafwailisha balekanalekana aba “busayansi” ba ntulo ya butotelo tabaletako ukulondolola ukuli konse ukwabamo amano. Ukupelulula kutweba ukuti ukusondwelela kwalungama kuti kwafumishiwa fye ku kutunganya kwalungama. Nga umo atampa no kulingulula kwabamo icilubo, tacili icapalako ifyo umo kuti afika pa kusondwelela ukutuntulu. Ukufilwa kwabwekeshiwabwekeshiwapo ukwa bakafwailisha ba “busayansi” ukuletako ukulondolola kwabamo ukupelulula kupoosa ukutwishika kwakulisha pa kutunganya apo bashimpile imimwene yabo. Mu kukonka icitontonshi cabo caishibilwa calimo, mu kubombesha kwabo ukwa ‘kufumyapo butotelo’ balyesha ukufumyapo Lesa.

19. Cishinte nshi ca kutendekelako caba ku numa ya kufwailisha kwatunguluka ukwa busayansi? Twapaapaata langilila.

¹⁹ Imibele kuti yalinganishiwa ku nshila ishingi bakalengula ba ntanda pa ntanshi ya mwanda wa myaka walenga 16 baeseshe ukulondolola ukusela kwa mapulaneti. Kwaliko ukwelenganya ukwingi, lelo takuli nangu kumo ukwali ukwa kwikusha mu cituntulu. Mulandu nshi? Pantu kwashimpilwe pa kutunga ukuti isonde lyali pa kati ka bubumbo bonse ukushinguluka apo intanda na mapulaneti fyaleshunda. Ukulunduluka kwa cine cine takwacitilwe ukufikila basayantisti—ne Calici lya ciKatolika—baali abaitemenwa ukupokelela icishinka ca kuti isonde talyali e pa kati ka bubumbo bonse lelo lyaleshunda ukushinguluka akasuba, pa kati ka micitile ya lubuuto lwa kasuba. Ukufilwa kwa kwelenganya ukwingi ku kulondolola ifishinka kwatungulwile abantu umo umo aba mintontonkanya yaisuka, te ku kwesha ukuletako ukwelenganya kupya, lelo ukubebeta cipya cipya ukulingulula kwa kufwailisha kwabo. Kabili ico catungulwile ku kutunguluka.

20. (a) Kutunganya nshi kwabamo icilubo kwali pe samba lya kufwailisha kwa “busayansi” ukwa ntulo ya butotelo? (b) Ni ku kukabila nshi kwa citendekelo uko Voltaire aloseshe?

²⁰ Icishinte cimo cine kuti cabomfiwa ku kufwailisha kwa ntulo ya butotelo. Pa mulandu wa kwima kwa bumukanalesa no kupokelela kwasaalala kwa kwelenganya kwa kusanguka, abantu abengi bacisendela mu kabepekesho ukuti Lesa tabako. Ukushimpwa pali uku kutunga, bayumfwa ukuti ukulondolola kwa kubako kwa butotelo kuli no kusangwa mu muntu umwine wine—mu kubomba kwe tontonkanyo lyakwe, ukukabila kwakwe, ukutiina kwakwe, “ukukanka” kwakwe. Voltaire alondolwele ati, “Nga ca kuti Lesa taliko, kuti cakabilwa ukumupanga”; e co bapaasha ukuti umuntu alipanga Lesa.—Moneni umukululo, ibula 28.

21. Kusondwelela nshi kwabamo ukupelulula uko twingabulapo ukufuma ku kufilwa kwa kwelenganya kwafula pa ntulo ya butotelo?

²¹ Apo ukwelenganya ukwingi kwalifilwa ukupayanya ubwasuko bwa cine cine ubwa kwikusha, bushe teti ibe nomba inshita ya kubebeta cipya cipya ukulingulula apo uku kufwailisha kwashimpilwe? Mu cifulo ca kucucutika ukwabulamo ifisabo mu fibelesho fyaimikwa fimo fine, bushe te kuti cibemo ukupelulula ukulolesha kumbi ku bwasuko? Nga tuli abaitemenwa ukuba no muntontonkanya waisuka, kuti twasumina ifyo ukucita ico cilimo fyonse fibili ukupelulula na busayansi. Kabili twalikwata ica kumwenako ca musango yo wine ukutwaafwa ukumona ukupelulula kwaba ku numa ya iyi nshila.

Ukwipukisha kwa pa Kale

22. Ni shani fintu ukwelenganya kwafula ukwa bena Atena ku lwa milungu yabo kwayambukile inshila yabo ya kupepa?

²² Mu mwanda wa myaka wa kubalilapo wa Nshita yesu Yaishibikwa, Atena, Greece, aali icifulo ca pa kati calumbwike ica kusambilila. Pa kati ka bena Atena, nangu cibe fyo, pali amasukulu yapusanapusana aye tontonkanyo, pamo nga abena Epikuri na bena Stoiki, limo limo ukuba ne mfundo sha liko isha milungu. Ukushimpwa pali ishi mfundo shalekanalekana, imilungu iingi yaleshinshimunwa, kabili inshila shapusanapusana sha kupepa shalilundulwike. Pamo nge ca kufumamo, umusumba waiswilemo ifilubi fyapangwa no muntu na matempele.—Imilimo 17:16.

23. Mimwene nshi yapusanako umupwilapo pa lwa kwa Lesa intu umutumwa Paulo apeele ku bena Atena?

²³ Mupepi no mwaka wa 50 C.E., umutumwa wa Bwina Kristu Paulo atandalile Atena no kupeela ku bena Atena imimwene yapusanininako fye. Abebele ati: “Lesa uwalenga pano isonde na fyonse ifilipo, wene, pa kubo Mwine mulu na pano nse, taikala mu matempele ayakuulwa ku minwe ya bantu; nangu kupyungilwa ku minwe ya bantunse ngo wabulwapo icintu, apo umwine e upeela bonse umweo, no kupema, na fyonse.”—Imilimo 17:24, 25.

24. Mu ca kufumamo, cinshi Paulo aleeba abena Atena pa lwa kupepa kwa cine?

²⁴ Mu mashiwi yambi, Paulo aleeba abena Atena ukuti Lesa wa cine, “uwalenga pano isonde na fyonse ifilipo,” taba uwapangwa ku kwelenganya kwa muntu, nelyo ukuti abombelwa mu nshila isho umuntu limbi apanga. Ubutotelo bwa cine tabwaba fye kubombesha kwa lubali lumo ku muntu ku kwesha ukufikilisha ukukabila kumo ukwa muntontonkanya nelyo ukutamfya umwenso umo. Ukucila, apo Lesa wa cine ni Kabumba, uwapeele umuntu amaka ya kutontonkanya na maka ya kupelulula, cintu cabamo amano ifyo Wene kuti apayanya inshila ya muntu iya kwishilamo ku kwampana kwakwe na Wene kwa kwikusha. Ico, ukulingana na Paulo, e cintu fye Lesa acitile. “Alengele kuli umo inko shonse sha bantunse ku kwikala pano nse ponse, . . . ku kuleka shifwaye Lesa, kuumfwa nalimo shingapampanta no kumusanga. Lelo na cine taba kutali kuli ifwe bonse.”—Imilimo 17:26, 27.

25. Londolola icishinka cikalamba ica kupaasha kwa kwa Paulo pa lwa ntulo ya mutundu wa muntu.

²⁵ Mona icishinka cikalamba ica kwa Paulo: Lesa “alengele kuli umo inko shonse sha bantunse.” Nangu cingatila ilelo kwabako inko ishingi isha bantu, ukwikala pe sonde ponse, basayantisti baishiba ukuti, icine cine, umutundu wa muntu onse wa ntuntuko imo ine. Iyi mfundo intu yakatama apakalamba pantu ilyo twalanda ulwa mutundu wa muntu onse ukuba uwa ntulo imo ine, cipilibula ifyafula ukucila na pa kuba kwabo fye abaampana ku fya bumi na ku mfyalo. Balaampana na mu ntunga shimbi namo.

26. Cinshi caishibikwa pa lwa lulimi icafwilisha icishinka cikalamba ca kwa Paulo?

²⁶ Mona, ku ca kumwenako, ico ibuku lya Story of the World’s Worship lisosa ku lwa lulimi lwa muntu. “Abo abasambilila indimi sha mu calo no kushilinganya lumo no lunankwe bakwata icintu cimo ica kusosa, kabili ni ci: Indimi shonse kuti shapuminkanishiwa mu ndupwa nelyo amabumba ya milandile, kabili ishi ndupwa shonse shimonwa ukutendeka ukufuma ku ntulo imo iya cinkumbawile.” Mu mashiwi yambi, indimi sha mu calo tashatendeke mu kupaatukana na mu kuibela, pamo nge fyo abasumina mu kusanguka bengatulenga ukusumina. Belenganyo kuti abantu baleikala mu ncengo mu Africa, Europe, na Asia batendeke ku kuŋonta kwabo no kubuluma na mu kupelako balundulwile indimi shabo. Ifyo te fintu cali. Ubushininkisho bwa kuti ‘shatendeke ukufuma ku ntulo imo iya cinkumbawile.’

27. Mulandu nshi cabelamo amano ukutontonkanya ukuti imfundo sha muntu pa lwa kwa Lesa no butotelo fyatendeke ukufuma ku ntulo imo iya cinkumbawile?

²⁷ Nga ca kuti ca cine ku cintu cimo ica pa lwakwe kabili mu kuibela ica buntunse pamo ngo lulimi, lyene bushe te kuti cibemo ukupelulula ukutontonkanya ukuti imfundo sha muntu ku lwa kwa Lesa no butotelo na fyo fifwile fyatendeke ukufuma ku ntulo imo iya cinkumbawile? Na kuba, ubutotelo bwaampana ku kutontonkanya, kabili ukutontonkanya kwampana ku maka ya muntu aya kubomfya ululimi. Tacili ukuti amabutotelo yonse yafumine ku butotelo bumo, lelo imfundo ne fitontonshi fifwile ukulonshiwa ku ntulo imo iya cinkumbawile nelyo ukupuminkanishiwa kwa mfundo sha butotelo. Bushe kwalibako ubushininkisho bwa kwaafwilisha ici? Kabili nge eko bwaba, mu cine cine, amabutotelo ya muntu yafumine ku ntulo imo mpo, kuti yaba cinshi? Ni shani twingasanga?

Ayapusana Lelo Ayapalana

28. Ni shani twingasanga nga ca kuti kwalibako intulo ya cinkumbawile iya mabutotelo ya calo?

²⁸ Kuti twasanga ubwasuko mu nshila imo ine incenshi sha ndimi shasangile amasuko yabo ku lwa ntulo ya lulimi. Mu kutantamika indimi no kumona ukupalana kwa shiko, uwasambilila intulo sha mashiwi kuti alonsha indimi shalekanalekana ukubwekela ku ntulo ya shiko. Mu kupalako, mu kutantamika amabutotelo, kuti twabebeta ififundisho fya yako, inshimi, ukusefya kwa ntambi, ukusefya, ifyaimikwa, na fimbipo, no kumona nga kwingabako ubushishi bwa pe samba bwa kwishibikwa kwa cinkumbawile kabili, nga ni fyo, uko ubo bushishi bwingatutungulula.

29. Ni kuli cinshi ukupusanapusana ukwingi mu kati ka mabutotelo kwingapeelwa?

²⁹ Lwa pa mulu, amabutotelo yafula ayabako ilelo yamoneka ukupusana nga nshi ukufuma kuli bumo no bunankwe. Nangu cibe fyo, nga twayasotolako ifintu ifyo fyaba ukufimbilisha kwa fye ne fyalundwapo pa numa, nelyo nga twafumyako uko kulekana ukwaba ca kufumamo ca kukaba nelyo ukutalala kwa calo, ululimi, imibele ishaseeka ya calo ca ku mwabo, ne fya kusangwilako fimbi, ca kusungusha ukupalana uko ubwingi bwa yako yaba.

30. Kupalana nshi uko umona pa kati ka buRoma Katolika na buBuddha?

³⁰ Ku ca kumwenako, abantu abengi kuti batontonkanya ifyo te kuti kubeko amabutotelo ayali yonse yabili ayacilapo ukupusana ukufuma kuli bumo no bunankwe nge Icalici lya ciRoma Katolika lya ku Masamba na buBuddha bwa ku Kabanga. Nangu cibe fyo, cinshi tumona lintu twabika pa mbali ukupusana uko kwingapeelwa ku lulimi ne cikulilo? Nga tuli abalungatika ku lwa cene, kuti twasumina ifyo kwabako ifyafula fintu yabili yakwata mu cinkumbawile. Bonse bubili buKatolika na buBuddha bwashikama mu kusefya kwa ntambi no kusefya. Ifi fisanshamo ukubomfya kwa makandulo, ifyanunke cisuma, amenshi ya mushilo, kolona, ifipasho fya batakatifu, ukwimba inyimbo ne fitabo fya mapepo, ne cishibilo fye ca musalaba. Amabutotelo yonse yabili yasunga ifyaimikwa fya bashimbe baume aba butotelo na bashimbe banakashi aba butotelo kabili yaishibikilwa ku bushimbe bwa bashimapepo, ififwalo fyaibela, inshiku sha mushilo, ifya kulya fyaibela. Uyo mutande tauli uwakapwekapwe, lelo ulebomba ku kulangisha icishinka. Ubwipusho bwa kuti, Mulandu nshi aya mabutotelo yabili ayamoneka ukuba ayapusanishisha yakwatila ifyafula mu cinkumbawile?

31. Kupalana nshi uko umona pa kati ka mabutotelo yambi?

³¹ Nge fyo ukulinganya kwa aya mabutotelo yabili kwaba ukwa kubuutusha, cimo cine kuti cacitwa ku mabutotelo yambi. Lintu twacita ifyo, tusanga ukuti ifisambilisho fimo ne fisumino fyaba apepi ifya cinkumbawile mu kati ka yako. Ubwingi bwesu twalibeleshanya ne fifundisho fya musango yo pamo nga bumunshifwa bwa mweo wa buntunse, icilambu ca ku mulu ca bonse abantu basuma, ukulunguluka kwa ciyayaya kwa babifi mu calo ca pa nshi ya mushili, umutwala, lesa wabamo batatu nelyo lesa wa finso fitatu muli balesa abengi, na nyina wa kwa lesa nelyo lesa mwanakashi wa kwa namfumu. Ukucila pali ifi, nangu cibe fyo, kwabako imilumbe iingi ne nshimi ifyo mu kulingana fyaba ifyaseeka. Ku ca kumwenako, kwabako imilumbe pa lwa kuwa kwa muntu ukufuma ku luse lwa bulesa pa mulandu wa kwesha kwakwe kwabulwa ifunde ukufishapo bumunshifwa, ukukabila kwa kupeela amalambo ukukonsolwelo lubembu, ukusapika icimuti ca mweo nelyo akamfukumfuku ka bulumendo, balesa na bapala balesa abaikele mu kati ka bantunse no kuletako ubufyashi bwacila pa bantu, ne lyeshi lyalimo akayofi ilyo lyaonawile mupepi na bantunse bonse.a

32, 33. (a) Cinshi twingasondwelela ukufuma ku kupalana kwamonekesha mu kati ka mabutotelo ya calo? (b) Bwipusho nshi bukabila icasuko?

³² Cinshi twingasondwelela ukufuma kuli conse ici? Twamona ukuti abo basumina muli ishi nshimi ne milumbe baikele ukutali ukufuma kuli umo no munankwe mu ntunga sha calo. Icikulilo cabo ne fishilano fyali ifyapusana ne fyaibela. Imyata yabo iya kwangalila capamo tayakwete kwampana kuli lumo no lunankwe. Nangule fyo, lintu caisa ku mabutotelo yabo, basumine mu mfundo sha musango yo ishapalana. Nangu cingati te onse uwa aba bantu uwasumine mu fintu fyonse ifilumbwilwe, bonse bene basumine muli fimo ifya fiko. Ubwipusho bwamonekesha bwa kuti, Mulandu nshi? Cili kwati kwaliko ukulonganika kwa cinkumbawile ukufuma uko ubutotelo bumo na bumo bwafumishe ifisumino fya buko fya citendekelo, fimo ifyafulilako, fimo ifyacepako. Mu kuba no kupita kwa nshita, ishi mfundo sha citendekelo shalipulamikwe no kuwamishiwa, ne fisambilisho fimbi fyalundulwike ukufuma kuli shene. Lelo autulaini wa citendekelo te kuti alubwe.

³³ Mu kubamo amano, ukupalana mu mfundo sha mabutotelo ayengi aya mu calo bushininkisho bwakosa ubwa kuti tayatendeke bumo na bumo mu nshila ya buko yapaatuka ne yaibela. Ukucila, ukubwekela ku numa apalepako, imfundo shabo shifwile shafumine ku ntulo ya cinkumbawile. Cinshi cali iyo ntulo?

Inkulo ya mu Kubangilila ya Bwanalale

34. Mulumbe nshi ukukuma ku kutendeka kwa muntu waba uwaseeka mu mabutotelo ayengi?

³⁴ Mu ca kusekelela, mu kati ka milumbe yaseeka ku mabutotelo ayengi mwaba umo uulanda ukuti umutundu wa muntu watendeke ne nkulo ya bwanalale muli iyo umuntu aali uwabulwamo umulandu, aikele mu nsansa na mu mutende mu kumfwana kwapalamisha na Lesa, kabili aali uwalubuka ku kulwala ne mfwa. Ilintu ukulondolola limbi kwingapusana, itontonkayo limo line ilya paradise wapwililika uyo limo waliko lisangwa mu fyalembwa na mu milumbe ya mabutotelo ayengi.

35. Londolola icisumino ca bena Zoroaster ba pa kale ku lwa nkulo ya bwanalale ya mu kubangilila.

³⁵ Avesta, ibuku lyashila ilya butotelo bwa bena Persia ba pa kale ubwa ciZoroastrian, lishimika ulwa “Yima wayemba, kacema musuma,” uwali umwina kufwa wa ntanshi untu Ahura Mazda (kabumba) alandile nankwe. Akambishiwe kuli Ahura Mazda “ukuliisha, ukuteka, no kubaka icalo candi.” Pa kucita ifyo, aali no kukuula “Vara,” ubwikashi bwa pe samba lya mushili, ubwa fibumbwa fya mweo fyonse. Muli cene, “tamwali atemwa ukucikilisha nelyo ukucincila kwapumbusa, atemwa ubutumpe nelyo ulukaakala, atemwa ubupiina nelyo ukufinsha, atemwa ukunakuka nelyo ukulemana, atemwa ameno ayakulu nelyo imibili iyacila pa cipimo ca lyonse. Abekashi tabaculile kukoweshiwa ukufuma ku mupashi ubi. Baikele mu kati ka fimuti fye fungo lisuma ne mpanda sha golde; aba baali abacilapo ukukula, abawamisha na bacilapo ukuyemba pe sonde; abene beka baali abatali kabili umushobo wayemba.”

36. Ni shani umwina Greece wa mushikakulo Hesiod alondolwele “Inkulo ya Bwanalale”?

³⁶ Pa kati ka bena Greece ba pa kale, umushikakulo wa kwa Hesiod Works and Days ulanda ulwa Nkulo Shisano isha Muntu, iya kubalilapo yali “Inkulo ya Bwanalale” ilyo umuntu aipakishe insansa shapwililika. Alembele ati:

Ilya nkulo ya bwanalale ya mu mulumbe yalilubile, ukulingana ne nshimi sha ciGreek, lintu Epimetheus apokelele ngo mukashi Pandora wayemba, ubupe bwafumine kuli lesa wa Olympia Seu. Kasuba kamo Pandora aiswile inkupiko ya mutondo wakwe ukalamba, mu kupumikisha wafuminemo amacushi, ukupelelwa, no kulwala ukufuma kuli fyo umutundu wa muntu ushali na kupolako.

37. Londolola ubulondoloshi bwa mulumbe wa bena China ba pa kale uwa “paradise” ku kutendeka kwa lyashi lya kale.

³⁷ Imilumbe ya pa kale ya bena China nayo ilanda ulwa nkulo ya bwanalale mu nshiku sha kwa Huang-Ti (Kateka wa Mutuntula), uwayebwa ukuteka pa myaka umwanda umo mu mwanda wa myaka walenga 26 B.C.E. Apeelwe umulumbo wa kwelenganya fyonse ifyali no kubomba no kutumpuluka—ifya kufwala ne cubo, no mwa kwikala ifya kwendelamo, ifilwilo ne micitile ya nkondo, ukusunga amabala, ifya kupangapanga, ulutambi lwa silika, inyimbo, ululimi, amapendo, kalenda, na fimbipo. Mu kati ka kuteka kwakwe, casoswa ukuti, “takwaliko abapupu nelyo imbuli mu China, kabili abantu baikele mu kunakila na mu mutende. Imfula yalingana ne nshita ne miceele fyafuminemo ukulobolola kwafula umwaka no mwaka. Icacilapo ukupapusha cali ca kuti nangu fye fiswango fya mu mpanga tafyaleipaya, ne fyuni fya bubamfi tafyalecena. Mu kwipipa, ilyashi lya China lyatendeke na paradise.” Ukufika kuli buno bushiku, abena China bacili baitunga ukutuntuka kuli Kateka wa Mutuntula.

38. Kusondolwela nshi twingafumya ku kulondolola kwa milumbe konse ukwapalana ukwa kutendeka kwa muntu?

³⁸ Ubulondoshi bwa milumbe yapalako ubwa nshita ya nsansa no kupwililika ku kutendeka kwa lyashi lya muntu kuti bwasangwa mu mabutotelo ya bantu bambi abengi—abena Egupti, abena Tibet, abena Peru, abena Mexico, na bambi. Bushe cali fye kumankumanya ukuti aba bonse abantu, abaikele ukutali ukutaluka ukufuma kuli umo no munankwe kabili abakwete ifikulilo fyapusana nga nshi, indimi, ne myata, bakwete imfundo shimo shine pa lwa ntulo yabo? Bushe cali fye mu kubulo kwenekela nelyo ukuitendekelako fye ukuti bonse bene basale ukulondolola ukutendeka kwabo mu nshila imo ine? Ukubamo amano no kubelesha fitweba ukuti ici te kuti cibe ifyo. Mu kucilana, ukupikana muli yonse iyi milumbe, kulingile ukubako imisango imo iya cinkumbawile iya cine pa lwa kutendeka kwa muntu no butotelo bwakwe.

39. Cikope nshi catumbinkana cingalonganikwa ukufuma ku mbali sha cinkumbawile ku milumbe iingi iya kutendeka kwa muntu?

³⁹ Mu cine cine, kwabako imbali sha cinkumbawile ishingi ishimoneka mu kati ka milumbe yonse yapusanapusana pa lwa kutendeka kwa muntu. Lintu twashibika pamo, icikope cacilapo ukupwililika citendeka ukusokoloka. Citweba fintu Lesa abumbile umwaume wa ntanshi no mwanakashi no kubabika muli paradise. Baali abaikushiwa nga nshi kabili aba nsansa nga nshi pa kutendeka, lelo mu kwangufyanya balipondweke. Uko kupondoka kwatungulwile ku kulufya paradise wapwililika, ukupyanikwapo fye ku kucucutika no kucululuka, ukukalipwa no kucula. Mu kupelako umutundu wa muntu wabele uwabipisha ica kuti Lesa abakandile ku kutuma ilyeshi likalamba ilya menshi ilyo lyaonawile bonse ukushako fye ulupwa lumo. Lintu ulu lupwa lwasandulwike, bamo aba bufyashi bakuminkene pamo no kutendeka ukukuula icilupungu cakulisha mu kusuusha Lesa. Lesa acilime amapange yabo pa kupelenganya ululimi lwabo no kubasalanganisha ku fifutu fya kutali ifye sonde.

40. Londolola ukwampana kwa Baibolo ku milumbe ya ntulo ya mabutotelo ya muntu.

⁴⁰ Bushe ici cikope catumbinkana caba fye ca kufumamo kwa kubomba kwa muntontonkanya kwa umo? Iyo. Ku kutendekelako, ico e cikope capeelwa muli Baibolo, mu fipandwa fya kubalilako 11 ifye buku lya Ukutendeka. Ilintu tushaingile mu kulanshanya kwa bucine bwa Baibolo pano, nacimonwe ukuti ubulondoshi bwa Baibolo ubwa lyashi lya mu kubangilila ilya muntu bwabelebeshiwa mu mbali shikalamba shisangwa mu milumbe iingi.b Icalembwa cisokolola ukuti lintu umushobo wa muntunse watendeke ukusalangana ukufuma mu Mesopotamia, balisendele ifibukisho fyabo, ifya kukumanya, ne mfundo ukuli konse uko baile. Mu kupita kwa nshita ifi fyalitanunwinwe no kwalulwa no kusanguka imyando ne mposo sha butotelo mu lubali ululi lonse ulwa calo. Mu mashiwi yambi, ukubwekela ku kumfwana kubomfiwe mu kubangilila, ubulondoshi mu Ukutendeka bupanga ukukumbinkana kwa cishinte, ukwamoneka mu kulengama ukwafumine imfundo sha kutendekelako pa lwa kutendeka kwa muntu no kupepa kwasangwa mu mabutotelo yalekanalekana aya calo. Kuli ifi balundileko ififundisho fyabo fyaibela ne fibelesho, lelo ukulundana te kuti kulubwe.

41. Cinshi ufwile ukukwata mu muntontonkanya lintu ulesambilila ifipandwa filekonkapo muli cino citabo?

⁴¹ Mu fipandwa filekonkapo fya cino citabo, tulelanda mu kulonsha kwakulako ifyo amabutotelo yalungatikwa yatendeke no kulunduluka. Ulecisanga ica kubuutusha ukumona te fintu fye ubutotelo bumo na bumo bwapusana ukufuma kuli yambi lelo na kabili ifyo bwapalana kuli yene. Na kabili uleba na maka ya kumona ifyo ubutotelo bumo na bumo bulingana mu kutantika kwa nshita ya lyashi lya kale ilya buntunse ne lyashi lya kale ilya butotelo, ifyo ibuku lya liko ilya mushilo nelyo ifyalembwa fyaampana kuli fimbi, ifyo katampa wa buko nelyo intungulushi asongelwe ku mfundo sha mabutotelo yambi, na fintu kwasonga imyendele ya mutundu wa muntu ne lyashi lya kale. Ukufwailisha ukusapika Lesa kwalepa ukwa mutundu wa muntu mu kuba ne fi fishinka mu muntontonkanya kukakwaafwa ukumona mu kulengama kwacilapo icine ku lwa butotelo ne fisambilisho fya butotelo.

[Amafutunoti]

[Amashiwi pe bula 23]

Ukwisa kwa kufwailisha kwa fya sayansi no kwelenganya kwa kusanguka fyalengele abengi ukutwishika ubutotelo

[Amashiwi pe bula 34]

Cili kwati kwaliko ilongo lya cinkumbawile ukufuma uko ubutotelo bumo na bumo bwasendele ifisumino fya buko ifya kutendekelako

[Akabokoshi pe bula 28]

Mulandu Nshi Umuntu Abela uwa Butotelo?

▪ John B. Noss asonta mu citabo cakwe Man’s Religions ati: “Amabutotelo yonse yasosa mu nshila imo nelyo iinankwe ukuti umuntu taba, kabili te kuti, eminine eka. Apakalamba aba uwaampana kabili uwatetekela fye pa maka ya Cifyalilwa na Sosaite iyaba ku nse yakwe. Mu cibutubutu nelyo mu kumonekesha, aishiba ukuti taba lubali lwaikalila ulwa maka yengeminina yeka ukufuma ku calo.”

Mu kupalako, icitabo ca World Religions—From Ancient History to the Present citila: “Ukusambilila ubutotelo kusokolola ukuti ulubali lwacindama lwa buko kufuluka umutengo mu bumi, icisumino ca kuti ubumi tabwaba ubwa mankumanya no bwabulo bupilibulo. Ukusapika ubupilibulo kutungulula ku citetekelo mu maka ayacila pa buntunse, na mu kupelako ku muntontonkanya wa kubumbwa konse nelyo uwacila pa buntunse uwakwata umupampamina no kufwaya kwa kulama imitengo yasumbukisha iya bumi bwa buntunse.”

E co ubutotelo bwikusha ukukabila kwa citendekelo ukwa buntunse, pamo nge fyo ica kulya cikusha insala yesu. Twalishiba ukuti ukulya icilyelyelye lintu tuli ne nsala limbi kuti kwatalalika ukukalipa kwa nsala; lelo mu kuya kwa nshita, nangu cibe fyo, kuti kwaonaula ubutuntulu bwesu. Pa kutungulula ubumi butuntulu, tukabila ica kulya icabamo ubusuma no mulyo. Mu kupalako, tukabila ica kulya cisuma ica ku mupashi pa kusungilila ubutuntulu bwesu ubwa ku mupashi. Uyo e mulandu Baibolo itwebela ukuti: “Te ku cilyo ceka umuntu ekalila no mweo, lelo kuli conse icifuma mu kanwa ka kwa Yehova.”—Amalango 8:3.

[Mapu pe bula 39]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni mu citabo)

Ilyo umushobo wa buntunse wasalangene ukufuma ku Mesopotamia, imfundo shabo isha butotelo ne fibukisho fyaile na bene

BABILONI

LYDIA

SYRIA

EGUPTI

ASHURI

MEDAI

ELAMU

PERSIA

[Ifikope pe bula 21]

Abaume pamo nga Buddha, Confucius, na Luther bayalwile imicitile yaliko iya butotelo; tabatendeke butotelo

[Icikope pe bula 25]

Uusapike mintontonkanya umwina Austria Sigmund Freud atile ubutotelo bwabeleko pa mulandu wa kutiina icipasho ca kwa wishi

[Icikope pe bula 27]

Ukutunganya kwa kuti isonde lyali e pa kati ka bubumbo bonse kwatungulwile ku kusondwela kwabamo ifilubo ku lwa kusela kwa mapulaneti

[Ifikope pe bula 33]

BuBuddha na buRoma Katolika—mulandu nshi bamonekela ukukwata ifintu ifingi mu cinkumbawile?

Lesa mwanakashi wa nkumbu umuBuddha umwina China ali na kanya

Madonna wa ciKatolika ali na kanya Yesu

UmuBuddha wa ku Tibet alebomfya umupeto wa mapepo na kolona

Katolika alebomfya kolona

[Icikope pe bula 36]

Imilumbe ya bena China ilanda ulwa nkulo ya bwanalale mu kati ka kuteka kwa kwa Huang-Ti (Kateka wa Mutuntula) mu nshita sha mu nshimi