Icipandwa 13

Ukwaluka—Ukusapika Kwabuulile Imimwene Ipya

1, 2. (a) Ni shani fintu icitabo cimo pa Kwaluka calondolola Icalici lya ciRoma Katolika lya nkulo ya pa kati? (b) Mepusho nshi yemishiwa ukukuma ku mibele ye Calici lya ku Rome?

“AKAYOFI ka cine cine ake calici lya nkulo ya pa kati ka kuti lyafililwe ukwendela pamo ne nshita. . . . Ukutaluka ukufuma ku kuba ilya kulunduluka, ukutali ukufuma ku kupeela ukutungulula kwa ku mupashi, lyalebwelela ku numa kabili ilyabotelela, ilyabola mu filundwa fya liko fyonse.” E fyasosa icitabo The Story of the Reformation pa lwe Calici lya ciRoma Katolika ilya maka ilyatekele ubukulu bwa Europe ukufuma mu mwanda wa myaka walenga 5 ukufika ku mwanda wa myaka walenga 15 C.E.

² Ni shani fintu Icalici lya ku Rome lyawile ukufuma pa cifulo ca liko ica maka yonse ukusanguka ‘ilyabotelela kabili ilyabola’? Ni shani fintu bupapa, ubwatungile ukupyanana kwa butumwa, bwafililwe nelyo fye ukupayanya “ukutungulula kwa ku mupashi”? Kabili cinshi cali ica kufumamo ca uku kufilwa? Pa kusanga amasuko, tulekabila ukubebeta mu kwipifya umusango fye we calici untu lyasangwike no lubali lyabombele mu kusapika Lesa wa cine ukwa mutundu wa muntu.

Icalici pa Cipimo Cabotelela

3. (a) Cinshi cali imibele ya ku mubili iye Calici lya ciRoma ku kupwa kwa mwanda wa myaka walenga 15? (b) Ni shani fintu icalici lyaeseshe ukulama ubukulu bwa liko?

³ Ukufika ku kupwa kwa mwanda wa myaka walenga 15, Icalici lya ku Rome, mu kuba ne fitungu fya bashimapepo, ifiyanda fya butotelo fya bashimbe baume, ne fiyanda fya bashimbe banakashi aba butotelo ukupulinkana ubuteko bwa liko, lyasangwike umwine mpanga wacilapo ukukula mu Europe monse. Cacitilwe lipoti ukuti lyakwete ubukulu bwa mpanga ukufika kuli citika wa France na Germany ne fyakaniko fibili muli fisano nelyo ukucilapo mu Sweden na England. Icafuminemo? “Ukupulama kwa Roma kwakulile mu nshila ishingapimwa mu kati ka ba 1400 ba kulekeleshako na mu kubangilila kwa ba 1500, kabili ukucindama kwa liko ukwa bupolitiki kwakwete ulubanda,” e fyasosa icitabo A History of Civilization. Ubukulu bonse, nangu cibe fyo, bwaishile pa mutengo ukalamba, kabili pa kukusungilila, bupapa bwali no kusanga intulo shipya isha ndalama. Ukulondolola inshila shalekanalekana shabomfiwe, kalemba wa lyashi lya kale Will Durant alembele ati:

“Onse uwasontwa bushimapepo afwaile ukutume ndalama kuli Curia ya bupapa—amaofesi ya bulashi ya bupapa—citika wa malipilo ya cifulo cakwe umwaka wa ntanshi (“annates”), na pa numa cila mwaka iciputulwa ca mu fye kumi nelyo ice kumi. Shikofu mukalamba umupya aali no kulipila kuli papa icakaniko cikalamba ica mpendwa ica pallium—inkama ya butonge bwabuuta ubo bwabombele nga inkosho ne cishibilo ca bulashi bwakwe. Pa mfwa ya kwa kardinala uuli onse, shikofu mukalamba, shikofu, nelyo intungulushi ya bashimbe baume, ifikwatwa fya pa lwakwe fyabwekele kuli bupapa. . . . Ubupingushi bonse nelyo ukusenaminwa kwapokelelwe ukufuma ku Curia kwaenekele ubupe mu kusuminishako, kabili ubupingushi inshita shimo bwashimpilwe pa bupe.”

4. Ni shani fintu icuma icaleisa mwi calici cayambukile bupapa?

⁴ Ifipendo fikalamba fya ndalama fyakonkolokele mu fipao fya bupapa umwaka no mwaka mu kupelako fyatungulwile mu kubomfya bubi bubi ukwingi no kubola. Casoswa ukuti ‘nangu fye ni papa te kuti akumye imfita ukwabula ukukowesha iminwe yakwe,’ kabili ilyashi lya kale ilye calici lya ici ciputulwa ca nshita lyamwene ico kalemba umo uwa lyashi lya kale ainike “ukupyanana kwa bapapa ba calo nga nshi.” Aba basanshishemo Sixtus IV (papa, 1471-84), uwapoosele indalama ishingi ku kukuula Sistine Chapel, iyainikwe ishina lyakwe, no kusambasha abana baume na bana banakashi ba bamunyina ne nkashi shakwe abengi; Alexander VI (papa, 1492-1503), Rodrigo Borgia waseebana, uyo wasumine apabuuta no kusumbula abana bakwe aba mu bucende; na Julius II (papa, 1503-13), umwipwa wa kwa Sixtus IV, uwacililepo ukuipeelesha ku nkondo, amapolitiki, ne mibombele yalamuka ukucila ku milimo yakwe iya bushimapepo. Cali mu kuba no kulungamikwa kwakumanina ukuti uwasambilila wa ciKatolika umwina Netherlands Erasmus alembele mu 1518 ati: “Ukubulwe nsoni kwa Curia ya Roma nakufika pa kalume ka kuko.”

5. Cinshi ifyalembwa fya ilya nshita fyalangishe ukukuma ku mibele isuma ya myendele ya bashibutotelo?

⁵ Ukubola na bucisenene tafyapelele fye kuli bupapa. Insoselo ya munsaunte iya iyo nshita yali: “Nga ulefwaya ukonaula umwana obe umwaume, mucite shimapepo.” Ici caafwilishiwa ne fyalembwa fya ilya nshita. Ukulingana na Durant, mu England, pa kati ka “kupeelwa imilandu ya kukanailama [kwa bwamba] ukwacitilwe mu 1499, . . . bashimilandu ba butotelo bapendelwe mupepi na 23 peresenti ya mpendwa yonse, nangula bashibutotelo napamo baali ukucila pali 2 peresenti wa bekashi. Bashimapepo ba ku cilapilo bamo bapindile ukusenamina kwa bwamba ukufuma ku banakashi balapile. Amakana ya bashimapepo bakwete abakashi ba pa mbali; mu Germany mupepi na bonse.” (Cilanyeniko 1 Abena Korinti 6:9-11; Abena Efese 5:5.) Ukubola kwa mibele isuma na kabili kwafikile mu ncende shimbi. Umwina Spain uwa nshita ilya ashimikwa ukuilishanya ukuti: “Ndemona ifyo teti tukwate icili conse ukufuma ku batumikishi ba kwa Kristu kano fye ne ndalama; pa lubatisho ni ndalama . . . pa cupo ni ndalama; pa kutumbula ni ndalama—iyo, takuli kusubwa kwacishamo [pa mpupo shapelako] ukwabula indalama! Tabalishe nyenjele ukwabula indalama; takuli ukushiika mwi calici ukwabula indalama; ica kuti cilemoneka ifyo Paradise yalisalwa kuli abo bashakwata ndalama.”—Cilanyeniko 1 Timote 6:10.

6. Ni shani fintu Machiavelli alondolwele Icalici lya ciRoma? (Abena Roma 2:21-24)

⁶ Ukusupawila imibele ye Calici lya ciRoma pa kutendeka kwa mwanda wa myaka walenga 16, twaambula amashiwi ya kwa Machiavelli, uwa mano ya buntunse walumbuka umwina Italy wa cilya ciputulwa ca nshita:

“Aciba ca kuti ubutotelo bwa buKristu bwabakilwe ukulingana na mafunde ya kwa Katampa, imibele no buteko bwa Kristendomu nga fyalicilapo nga nshi ukwikatana ne nsansa ukucila ifyo fyaba. Kabili te kuti kubeko ubushinino bwacilapo bukulu ubwa kubotelela kwa buko ukucila pa cishinka ca kuti ilyo abantu bapalamina kwi Calici lya ciRoma, umutwe wa butotelo bwabo, e lintu bacepelako ukuba aba butotelo.”

Ukubombesha kwa mu Kubangilila Ukulola ku Kwaluka

7. Kubombesha nshi kwapeluka kwacitilwe ne calici ku kulolenkana no kubomfya bubi bubi kumo?

⁷ Ubwafya mwi calici bwamoneke te ku baume beka bapala Erasmus na Machiavelli lelo na kwi calici iline. Ifilye fye calici fyalilonganikwe ku kulolenkana no kuilishanya kumo no kubomfya bubi bubi, lelo ukwabula ifya kufumamo fibelelela. Bapapa, ukukangabuka mu maka ya pa lwabo no bukata, bafuupwile ukubombesha konse ukulola ku kwaluka.

8. Cinshi cali ica kufumamo ca mulekelesha watwalilila uwe calici?

⁸ Aciba ca kuti icalici lyalicililepo ukupamfiwa ukulola ku kusangulula iŋanda, mu kucitikako nga takwali Ukwaluka. Lelo, nge fyo cali, ukubilikisha kwa kwaluka kwatendeke ukumfwika mu kati na ku nse ye calici. Mu Cipandwa 11 kale kale natulumbula abena Waldo na bena Albi. Nangu basenwikwe nga abasangukila icisumino no kushonaulwa mu kubulwa uluse, bashibwishe mu bantu ukukanaikushiwa no kubomfya bubi bubi kwa bashibutotelo ba ciKatolika kabili bakoseshe ukufwaisha kwa kubwekela kuli Baibolo. Inkuntu sha musango yo shalumbulwilwe mu mpendwa ya Bakalula ba mu kubangilila.

Ukuilishanya Ukufuma mu Kati na Nkati ke Calici

9. John Wycliffe aali nani, kabili ashimikile ukulwisha cinshi?

⁹ Uuloshiwako ilingi line nga “ulutanda lwa lucelo lwa Kwaluka,” John Wycliffe (1330?-84) aali shimapepo wa ciKatolika na profesa wa cisambilisho ca butotelo pa Oxford, England. Ukwibukila bwino bwino ulwa kubomfya bubi bubi mwi calici, alembele no kushimikila ukulwisha imilandu ya musango uyo pamo ngo kubola mu makambisho ya mayanda ya bashimbe baume ba butotelo, imisonko ya bupapa, icifundisho ca kusanguko mubili (ukutunga kwa kuti umukate no mwangashi ifibomfiwa mu Minsa mu cituntulu fisanguka umubili no mulopa wa kwa Yesu Kristu), icilapilo, no kubimbwamo kwe calici mu milandu ya ku mubili.

10. Ni shani Wycliffe alangishe ukuipeelesha kwakwe kuli Baibolo?

¹⁰ Wycliffe ukucilisha aali uwabula ukulamba lintu caishile ku mulekelesha we calici mu kusambilisha Baibolo. Limo abilishe ati: “Kuti natemwa kuli Lesa nga ca kuti icalici lyonse ilya citungu ca kwa shimapepo muli cino calo lyakwete Baibolo musuma no kulondolola kusuma pe landwe, no kuti bashimapepo bafisambilile bwino, no kusambilisha mu cine cine ilandwe na mafunde ya kwa Lesa ku bantu!” Kuli iyi mpela, Wycliffe, mu myaka ya kupelako ya bumi bwakwe, abuulile umulimo wa kupilibula Baibolo ya Vulgate ya ciLatin mu ciNgeleshi. Mu kuba no kwaafwa kwa babishenye nankwe, ukucilisha Nicholas wa ku Hereford, aleteleko Baibolo wapwililika wa ntanshi mu lulimi lwa ciNgeleshi. Ukwabula ukutwishika kwali kusangwilako kwacilishapo ubukulu ukwa kwa Wycliffe ku kusapika Lesa ukwa mutundu wa muntu.

11. (a) Cinshi abakonshi ba kwa Wycliffe baali na maka ya kupwilikisha? (b) Cinshi cacitike ku bena Lollard?

¹¹ Ifyalembwa fya kwa Wycliffe ne fipimfya fya Baibolo fyaananishiwe ukupulinkana England kwi bumba lya bakashimikila abaloshiweko ilingi line nga “Bashimapepo Bapiina” pantu baleendauka mu fya kufwala fyaanguka. amakasa ya busokwa, kabili ababula ifikwatwa fya ku mubili. Mu kutumfya na kabili baitilwe abena Lollard, ukufuma kwi shiwi lya ciDutch ca Pa Kati Lollaerd, nelyo “umo uubulubushila amapepo nelyo inyimbo.” (Brewer’s Dictionary of Phrase and Fable) “Mu myaka inono, impendwa yabo yalikulileko nga nshi,” e fyasosa icitabo The Lollards. “Capendelwe ukuti mu kucefyako icakaniko cimo muli fine ca luko bali mu cituntulu nelyo mu mpendwa abakongamina kuli isho nkuntu.” Conse ici, kwena, tacaile ukwabula ukwishibikwa kwi calici. Pa mulandu wa kulumbuka kwakwe mu kati ka mabumba yaleteka na ya basambilila, Wycliffe asuminishiwe ukufwa mu mutende pa bushiku bwa kupelako bwa 1384. Abakonshi bakwe bali abashuka panono. Mu kati ka kuteka kwa kwa Henry IV wa England, baishibikwe nga abasangukila icisumino, kabili ubwingi bwabo babikilwe mu fifungo, ukulungulushiwa, nelyo ukocewa ukufika ku mfwa.

12. Jan Hus aali nani, kabili ashimikile ukulwisha cinshi?

¹² Uwasengelwe mu kukosa kuli John Wycliffe aali mwina Bohemia (umuCzech) Jan Hus (1369?-1415), na o shimapepo wa ciKatolika kabili umukalamba wa Universiti ya Prague. Ukupala Wycliffe, Hus ashimikile ukulwisha ukubola kwe Calici lya ciRoma no kwebekesha ukucindama kwa kubelenga Baibolo. Ici mu kwangufyanya caletele icifukushi ca hairaki pali wene. Mu 1403 amabulashi yamukambishe ukuleka ukushimikila imfundo shalelwisha bupapa sha kwa Wycliffe, untu ifitabo fyakwe na kabili fyaocewe pa cintubwingi. Hus, nangu cibe fyo, atwalilile ukulemba ifyalembwa fimo ifyacililepo ukukalifya ukulwisha ifibelesho fye calici, ukusanshamo ukushitisha kwa filapilo.a Alisenwikwe no kutamfiwa mwi calici mu 1410.

13. (a) Cinshi Hus asambilishe ukuti cali icalici lya cine? (b) Cinshi cali ica kufumamo ca kwiminina kwashangila ukwa kwa Hus?

¹³ Hus aali uwabula ukusuusukako mu kwafwilisha kwakwe kwa Baibolo. “Ukupondokela papa waluba kumfwila Kristu,” e fyo alembele. Na kabili asambilishe ukuti icalici lya cine, ukutali ukufuma ku kuba papa no kwimikwa kwa ciRoma, “ni mpendwa ya basalwa bonse no mubili wa cimpa uwa kwa Kristu, uo Kristu aba umutwe wa uko; kabili nabwinga wa kwa Kristu, uyo ukufuma ku kutemwa kwakwe kwakulisha alubwile ku mulopa wakwe wine.” (Linganyeniko Abena Efese 1:22, 23; 5:25-27.) Pali conse ici, alubulushiwe pa Cilye ca Constance no kusenukwa nga uusangukila icisumino. Ukubilisha ukuti “cawamapo ukufwa bwino ukucila ukwikala umulwele,” akene ukunenuka kabili aocewe ukufwa pa cimuti mu 1415. Icilye cimo cine na kabili cakambishe ukuti amafupa ya kwa Wycliffe yashulwe no kocewa nangu cingati aali uwafwa no kushiikwa ukucila pa myaka 30!

14. (a) Girolamo Savonarola aali nani? (b) Cinshi Savonarola aeseshe ukucita, kabili cinshi cali ica kufumamo?

¹⁴ Kaalula wa mu kubangilila umbi ali umushimbe mwaume wa butotelo uwa ku Dominican Girolamo Savonarola (1452-98) uwa mu Ŋanda ya bashimbe baume ba butotelo iya San Marcos mu Florence, Italy. Ukupyangililwa pamo no mupashi wa Renaissance (Ukubukululwa kwa Kulamuka) kwa cina Italy, Savonarola asosele mu kulwisha ukubola monse mwi Calici no Buteko. Ukutunga nge Lembo lya citendekelo, pamo pene ne fimonwa no kusokolola kuntu atile apokelele, afwaile ukwimika ubuteko bwa buKristu, nelyo umuyano wa teokratiki. Mu 1497 papa amutamfishe ukufuma mwi calici. Umwaka wakonkelepo, aliketwe, ukulungulushiwa, no kukulikwa. Amashiwi yakwe ya kushalikishako yaali ya kuti: “Shikulu afwilile imembu shandi; bushe ine te kuti mu kusekelela mpeele buno bumi bupiina pali wene?” Umubili wakwe walyocewe ne mito ukupooswa mu mumana wa Arno. Mu kulingisha, Savonarola aitile umwine “uwa kutangilila kabili ilambo.” Imyaka inono fye pa numa, Ukwaluka kwapuukile mu maka yakumanina mu Europe yonse.

Iŋanda Yaakanikana

15. Ni shani fintu Kristendomu mu Europe wa ku Masamba ayakanishiwe mu tubungwe twa Kwaluka?

¹⁵ Lintu inkuka ya Kwaluka mu kupelako yabuukile, yabongolwele iŋanda ya butotelo ya Kristendomu mu Europe wa ku Masamba. Pa kuba mupepi na pe samba lya kuteka kwakumanina kwe Calici lya ciRoma Katolika, nomba yabele iŋanda yaakanikana. Europe wa ku kapinda ka ku kulyo—Italy, Spain, Austria, ne mbali sha France—apakalamba shatwalilile ukuba isha ciKatolika. Ishashala shawilile mu fyakaniko fikalamba fitatu: iciLutele mu Germany na Scandinavia; abaCalvin (nelyo Uwaaluka) mu Switzerland, Netherlands, Scotland, ne mbali sha France; ne ciAnglican mu England. Ukusalangana mu kati ka ishi mwali ayacepako lelo amabumba yacilapo kwaluka, intanshi baAnabaptist na pa numa baMenno, baHutter, na baPuritan, abo mu kupita kwa nshita basendele ifisumino fyabo ku North America.

16. Mu kupelako, cinshi cacitike ku ŋanda ya kwa Kristendomu? (Marko 3:25)

¹⁶ Ukupulinkana mu myaka, ifi fyakaniko fikalamba fyatwalilile ukwakanikana mu makana ya butotelo imyanda iingi aya lelo—Presbyterian, Episcopal, Methodist, Baptist, Congregational, ukulumbulapo yanono. Kristendomu mu cine cine abele iŋanda yaakanikana. Ni shani ifi fyakaniko fyaishilebako?

Luther no Kusuusha Kwakwe

17. Cinshi cingapeelwa nge nshita ya bulashi iya kutampilapo kwa Kwaluka kwa ciProtestanti?

¹⁷ Nga ca kuti inshita yashininkishiwa iya kutampilapo Ukwaluka kwa ciProtestanti ili no kupeelwa, kuti yaba October 31, 1517, lintu umushimbe mwaume uwa butotelo uwa ciAugustine Martin Luther (1483-1546) apampaminepo ukusuusha kwakwe 95 pa ciibi ce calici lye cele pa Wittenberg mu citungu ca ciGermany ca Saxony. Nangu cibe fyo, cinshi cakolomwene ici ca kucitika cikalamba? Martin Luther aali ni ani? Kabili cinshi aleilishanyako?

18. (a) Martin Luther aali nani? (b) Cinshi cacincishe Luther ukulemba ukusuusha kwakwe?

¹⁸ Ukupala Wycliffe na Hus abamutangilile, Martin Luther aali mushimbe mwaume wa butotelo uwasambilila. Na kabili aali ni dokota wa cisambilisho ca butotelo na profesa wa masambililo ya Baibolo pa Universiti ya Wittenberg. Luther apangile ishina nga nshi ku kushilimuka kwakwe kwa muli Baibolo. Nangu cingati akwete amatontonkanyo yakosa pe sambililo lye pusukilo, nelyo ukulungamikwa, ku citetekelo ukucila ku milimo nelyo ukulapila, takwete itontonkanyo lya kuputuka kwi Calici lya ciRoma. Na kuba, ukupeela kwa kusuusha kwakwe kwali kwankulako kwakwe ku cacitike ca kulungatika kabili takwali kusanguka kwapangwa. Aleilishanya ukushitisha kwa filapilo.

19. Mu nshita ya kwa Luther, ni shani fintu ifilapilo fyaleshukilwa?

¹⁹ Mu nshita ya kwa Luther, ifilapilo fya bupapa fyaleshitishiwa pa cintubwingi te ku ba mweo beka lelo na ku bafwa. “Bwangu bwangu fye lintu indalama yakonta mu cipao, umweo ukufuma mu Mutwala ulatoloka” yali e nsoselo yaseeka. Ku mwikashi wa fye, icilapilo casangwike icipangano ca inshuwaransi ku kukandwa pa lubembu ululi lonse, kabili ukulapila kwalifililwe. “Konse konse,” e fyalembele Erasmus, “ukufumishiwapo kwa kulunguluka kwa mu mutwala kuleshitishiwa; kabili takushitishiwa fye, lelo kulapatikishiwa pali abo abakaana kwene.”

20. (a) Mulandu nshi John Tetzel ailile ku Jüterbog? (b) Kwali kwankulako nshi ukwa kwa Luther ku kushitisha kwa kwa Tetzel ifilapilo?

²⁰ Mu 1517 John Tetzel, fulela wa ku Dominican, aile ku Jüterbog, mupepi na Wittenberg, ku kushitisha ifilapilo. Indalama shasangilwe muli iyo nshila shimo shali no kulipilila ukukuulwa cipya cipya kwa Basilica ya St. Peter mu Rome. Na kabili shali no kwaafwilisha Albert wa ku Brandenburg ukubwesha indalama akongwele pa kulipila Curia ya ciRoma pa cifulo ca kwa shikofu mukalamba wa ku Mainz. Tetzel abikileko ukulamuka kwakwe konse kuli bukashitisha, na bantu bakonkomokele kuli wena. Luther alifulilwe, kabili abomfeshe inshila yacilapo ukwangufyanya yasangilweko ku kulumbulula apabuuta itontonkanyo lyakwe ilya mulandu wapala ifyangalo—pa kupampaminapo ifishinka 95 ifya kupaashanya pa mwinshi we calici.

21. Kupaasha nshi uko Luther abomfeshe ukulwisha ukushitisha kwa filapilo?

²¹ Luther aitile uku kusuusha kwakwe 95 nga Disputation for Clarification of the Power of Indulgences (Ukupaashanya kwa Kulondolola Amaka ya Filapilo). Imifwaile yakwe tayali sana iya kusonsomba ubulashi bwe calici pamo nga ku kusonta ukucishamo no kubomfya bubi bubi ukulosha ku kushitisha kwa filapilo fya bupapa. Ici kuti camonwa ku kusuusha kwakonkapo:

“5. Papa takwata ukufwaya atemwa amaka ya kufumyapo ukukanda ukuli konse, kano fye uko abikapo ku bulashi bwakwe umwine. . . .

20. E ico papa, lintu alanda ku lwa kufumyapo kwa kukanda konse, tapilibula mu cituntulu konse, kano fye uko abikapo umwine wine. . . .

36. Umwina Kristu uuli onse uuyumfwa ukubipilwa kwa cine cine pa cilubo nakwata insambu sha kufumishiwako ku cilubo ca kukanda no mulandu nelyo fye ukwabula amakalata ya kweleelwa.”

22. (a) Cinshi caimineko ilyo ubukombe bwa kwa Luther bwasalangene? (b) Cinshi cacitike mu 1520 icabimbilemo Luther, kabili cinshi cali ica kufumamo?

²² Ukwafwilishiwa na mashini ya kupulintila yasangilwe mu nshita ya nomba line, ishi mfundo sha kupuulika tashakokwele ukufika ku mbali shimbi sha Germany—na Rome. Icatendeke ngo kulanshanyapo pa fya masomo pa kushitisha kwa filapilo mu kwangufyanya fyasangwike ifikansa pa milandu ya citetekelo no bulashi bwa bupapa. Intanshi, Icalici lya ku Rome lyaingishe Luther mu kulanshanya no kumukambisha ukunenuka. Lintu Luther akeene, yonse amaka ya bushimapepo na ya bupolitiki yaletelwe pali wene. Mu 1520 papa afumishe ifunde, nelyo icipope, icabindile Luther ukushimikila kabili akambishe ukuti ifitabo fyakwe fyocewe. Mu misuula Luther aocele ifunde lya bupapa pa cintubwingi. Papa amutamfishe mwi calici mu 1521.

23. (a) Cinshi cali Icilye ca ku Worms? (b) Ni shani fintu Luther alondolwele icifulo cakwe pa Worms, kabili cinshi cafuminemo?

²³ Pa numa mu mwaka wine uyo, Luther aitilwe ku cilye, nelyo ukukumana, ku Worms. Alubulwishiwe kuli kateka wa Buteko bwa Mushilo bwa ciRoma, Charles V, Katolika wakosa, pamo pene na kuli bakabilo mutanda aba fitungu fya ciGermany, ne ntungulushi shimbi na bashimucindikwa, aba butotelo na ba ku calo. Lintu apatikishiwe na kabili ukunenukako, Luther acitile ukulandapo kwakwe kwalumbuka ukwa kuti: “Kano nga nashininwa kwi Lembo no kupelulula kwaumfwika . . . , te kuti ncite kabili nshanenune icili conse, pantu ukupusana na kampingu tacili icalungama kabili tacili ica kupususha. Lesa ngafweni. Amene.” Mu kukonkapo, abilishiwe akapondo kuli kateka. Nangu cibe fyo, kateka wa citungu cakwe ciine ica ciGermany, Kabilo Frederick wa ku Saxony, alimwafwile no kumupeela umwa kwikala mwi cele lya mu Wartburg.

24. Cinshi Luther apwilikishe lintu aali mwi cele lya Wartburg?

²⁴ Ifi fipimo, nangu cibe fyo, fyafililwe ukulesha ukwanana kwa mfundo sha kwa Luther. Imyeshi ikumi, mu mutelelwe wa Wartburg, Luther aipeeleshe ku kulemba no kupilibula kwa Baibolo. Apilibwile Amalembo ya ciGreek mu ciGerman ukufuma ku calembwa ca ciGreek ca kwa Erasmus. Amalembo ya ciHebere yakonkelepo pa numa. Baibolo wa kwa Luther ayalwike ukuba fye e cintu abantu yaweyawe bakabile. Cashimikwe ukuti “amakope amakana yasano yashitishiwe mu myeshi ibili, amakana imyanda ibili mu myaka ikumi na ibili.” Ukusonga kwa iko pa lulimi lwa ciGermany ne ntambi ilingi line kwalinganishiwa kuli kulya ukwa King James Version pa ciNgeleshi.

25. (a) Ni shani fintu ishina lya Protestanti lyapangilwe? (b) Cinshi cali Ukutumbula kwa Augsburg?

²⁵ Mu myaka yakonkele pa numa ya Cilye ca Worms, akabungwe ka Kwaluka kanonkele ukwafwilisha kwalumbuka apakalamba ica kuti mu 1526 kateka asuminishe icitungu ca ciGermany cimo na cimo insambu sha kusala umusango wa ciko uwa butotelo, ubwa ciLutele nelyo ubwa ciRoma Katolika. Nangu cibe fyo, mu 1529, lintu kateka ayalwile ukupingulapo, bacilolo ba ciGermany bamo baliilishenye; e fyo ishina lya Protestanti lyapangiilwe ilya kabungwe ka Kwaluka. Umwaka wakonkelepo, 1530, pa Cilye ca Augsburg, ukubombesha kwalicitilwe kuli kateka ukulungika ukupusana pa kati ka mbali shibili. AbaLutele bapeele ifisumino fyabo mu calembwa, Ukutumbula kwa Augsburg, ukwashikilwe na Philipp Melanchthon lelo ukwashimpilwe pa fisambilisho fya kwa Luther. Nangula icalembwa apakalamba cali ica kuwikishanya mu mashiwi, Icalici lya ciRoma lyalikene cene, kabili umupaka pa kati ka buProtestanti na buKatolika wabele uushingawikishiwa. Ifitungu fya Germany ifingi fyaiminine ku lubali lwa kwa Luther, ne fitungu fya Scandinavia fyalikonkelemo.

Ukwaluka Nelyo Ukusanguka?

26. Ukulingana na Luther, finshi fyali ifishinka fikalamba fyayakenye buProtestanti na buKatolika?

²⁶ Finshi fyali ifishinka fikalamba ifyaakenye baProtestanti ukufuma kuli baRoma Katolika? Ukulingana na Luther, fyali fitatu. Ica ntanshi, Luther asumine ukuti ipusukilo lifuma “ku kulungamikwa ku citetekelo kweka” (iciLatin, sola fide)b kabili te kufuma ku kupaapaatila kwa bushimapepo nelyo imilimo ya kulapila. Ica cibili, asambilishe ukuti ukweelelwa kupeelwa fye pa mulandu wa kusenamina kwa kwa Lesa (sola gratia) kabili te ku bulashi bwa bashimapepo nelyo bapapa. Ica kulekelesha, Luther apaashishe ukuti imilandu ya cisambilisho yonse ili no kushininkishiwa kwi Lembo kweka fye (sola scriptura) kabili te kuli bapapa nelyo ifilye fye calici.

27. (a) Fisambilisho nshi fya ciKatolika fishali fya mu malembo ne fibelesho fyabakililwe kuli baProtestanti? (b) Kwalula nshi uko baProtestanti bapindile?

²⁷ Ukwabula ukusakamana ici, Luther, e fisosa The Catholic Encyclopedia, “abakilile ubwingi bwa fisumino fya kale no musango waimikwa uwa mipepele ifyali no kucitwa ukulinga mu mimwene yakwe yaibela pa lubembu no kulungamikwa.” Ukutumbula kwa Augsburg kulondolola ukulosha ku citetekelo ca ciLutele ukuti “takwaba nangu cimo ico cabamo impuso mu Malembo, nelyo mwi Calici lya ciKatolika, nelyo fye mwi Calici lya ciRoma, ponse apo ilyo Calici lyaishibikwa ukufuma kuli bakalemba.” Na kuba, icitetekelo ca ciLutele, nge fyo calondololwa mu Ukutumbula kwa Augsburg, casanshishemo ififundisho fishali fya mu malembo pamo nga Bulesa Butatu, uwa mweo uushifwa, no kulungulushiwa kwa pe, pamo pene ne fibelesho pamo nga ulubatisho lwa tunya na maholide ye calici ne mitebeto. Ku lubali lumbi, baLutele bapindile ukwaluka kumo, pamo ngo kwa kuti abantu basuminishiwe ukupokelela fyonse fibili umwangashi no mukate pa Cimuno no kuti ubushimbe, imilapo ya bushimbe bwa baume ubwa butotelo, no kutumbula kwapatikishiwa fifumishiwepo.c

28. Ni muli cinshi Ukwaluka kwatungulwikemo, kabili ni muli cinshi kwafililwe?

²⁸ Mu kukumanina, Ukwaluka, nge fyo kwayafwilishiwe kuli Luther na bakonshi bakwe, kwatungulwike mu kuputuka ukufuma kwi koli lya bupapa. Lelo, nge fyo Yesu alandile pali Yohane 4:24, “Lesa Mupashi, na bamupepa bali no kumupepela mu mupashi na mu cine.” Kuti casoswa ifyo kuli Martin Luther, ukusapika Lesa wa cine kwa mutundu wa muntu kwabuulile fye imimwene ipya; inshila ya kamfyemfye ya cine yali icili ukutali.—Mateo 7:13, 14; Yohane 8:31, 32.

Ukwaluka kwa kwa Zwingli mu Switzerland

29. (a) Ulrich Zwingli aali nani, kabili ashimikile ukulwisha cinshi? (b) Ni shani fintu ukwaluka kwa kwa Zwingli kwapusene ku kwa kwa Luther?

²⁹ Ilintu Luther aali uwapamfiwa mu kulwisha inkombe sha kwa papa na mabulashi ya cikaya mu Germany, shimapepo wa ciKatolika Ulrich Zwingli (1484-1531) atendeke akabungwe kakwe aka kwaluka mu Zurich, Switzerland. Ilya ncende pa kuba iilande ciGermany, abantu kale kale balyambukilwe kwi bimbi lya kwaluka ukufuma ku kapinda ka kuso. Mupepi na 1519, Zwingli atendeke ukushimikila ukulwisha ifilapilo. Ukupepa Maria, ubushimbe bwa bashimapepo, ne fifundisho fimbi ifye Calici lya ciKatolika. Nelyo Zwingli atungile ukuibela ukufuma kuli Luther, asuminishenye na Luther mu ncende ishingi no kwananya amatrakiti ya kwa Luther ukupulinkana cilya calo. Mu kucilana na Luther watemwishishe ifya kale, nangu cibe fyo, Zwingli aafwilishe ukufumishiwapo kwa milondo yonse iye Calici lya ciRoma—ifipasho, ifyatanikwapo, ifya kufwala fya bushimapepo, ne nyimbo fye shine isha musango waimikwa uwa mipepele.

30. Cinshi cali ifikansa fikalamba fyayakenye Zwingli na Luther?

³⁰ Ukukangana kwakulisha pa kati ka Bakaalula babili, nangu cibe fyo, kwali pa cipusho ca Ulukalistia, nelyo Minsa (Icimuno). Luther, ukupampamina pa bupilibulo bwakonka ishiwi bwa mashiwi ya kwa Yesu aya kuti, ‘Uyu mubili wandi,’ asumine ukuti umubili no mulopa wa kwa Kristu mu cipesha mano fyalimo mu mukate no mwangashi wabomfiwe pa Cimuno. Zwingli, ku lubali lumbi, apaashishe, mu kulemba kwakwe pa On the Lord’s Supper, ukuti ukulanda kwa kwa Yesu “kufwile ukubuulwa mu mampalanya nelyo mu manshintu; ‘Uyu mubili wandi,’ cipilibula, ‘Umukate ulangilila umubili wandi,’ nelyo ‘cimpashanya ca mubili wandi.’” Pa mulandu wa uku kupusana, Bakaalula babili bapatukene nshila.

31. Cinshi cali ca kufumamo ca mulimo wa kwa Zwingli mu Switzerland?

³¹ Zwingli atwalilile ukushimikila ifisambilisho fya kwalula kwakwe mu Zurich kabili alengele ukwaluka ukwingi mulya. Imisumba imbi mu kwangufyanya yakonkele ukutungulula kwakwe, lelo abantu abengi aba mu ncende sha mu mishi, pa kuba batemwisha ifya kale, bakakatile kuli buKatolika. Ukulwishanya pa kati ka mpuka shibili kwabele ukwakulisha nga nshi ica kuti inkondo ya bana calo yalimine pa kati ka baProtestanti na baRoma Katolika ku Switzerland. Zwingli, ukubomba nga shimapepo wa bashilika ba nkondo, aipaiwe mu bulwi bwa pa Kappel, mupepi na Bemba wa Zug, mu 1531. Lintu mu kupelako umutende waishile, icitungu cimo na cimo capeelwe insambu ya kuipingwila icine ceka umusango wa butotelo, buProtestanti nelyo buKatolika.

BaAnabaptist, Abena Menno, na Abena Hutter

32. BaAnabaptist, baali ni bani, kabili ni shani fintu basangile ilyo ishina?

³² BaProtestanti bamo, nangu cibe fyo, bayumfwile ukuti Bakaalula tabaile apalepa icalinga ukukaana ukupelebela kwe calici lya ciKatolika ilya bupapa. Basumine ukuti icalici lya Bwina Kristu lifwile ukukwatamo fye ababelesha icitetekelo ababatishiwa, ukucila abantu bonse mu bwikashi nelyo uluko. E ico, bakene ulubatisho lwa tunya no kupampamina pa kupaatukana kwe Calici no Buteko. Mu nkama babatishe cipya cipya abasumina banabo na muli fyo bakwete ishina lya baAnabaptist (ana cipilibula “na kabili” mu ciGreek). Apo bakene ukusenda ifyanso, ukubuula imilapo, nelyo ukubomba mu maofesi ya cintubwingi, bamwenwe nge cintiinya kuli sosaite kabili bapakeswe kuli baKatolika na baProtestanti pamo.

33. (a) Cinshi caimishe incitilo ya lukaakala ukulwisha baAnabaptist? (b) Ni shani fintu ukusonga kwa baAnabaptist kwasalangene?

³³ Intanshi baAnabaptist baikele mu tumabumba tunono utwasalangana ukupulinkana imbali sha Switzerland, Germany, na Netherlands. Ilyo bashimikile ico basuminemo konse uko baile, impendwa yabo yakulile mu kwangufyanya. Impuka ya baAnabaptist, ukusendelwa kumo ku kubilima kwa butotelo bwabo, balekele ukukaanya inkondo no kucandila umusumba wa Münster mu 1534 no kwesha ukuwimika nga Yerusalemu Mupya uwa cinkumbawile, uwa mishobo iingi. Akabungwe mu kwangufyanya kalitalalikwe pa nshi ku lukaakala lwakula. Capeele baAnabaptist ishina libi, kabili baali mupepi no kupyangwa bonse. Mu cituntulu, ubwingi bwa baAnabaptist baali bantuuntu fye ba butotelo baleesha ukwikala ubumi bwapaatukako kabili ubwa mutalalila. Pa kati ka ntuntuko shateyanishiwe bwino isha baAnabaptist pali abena Menno, abakonshi ba kwa Kaalula umwina Netherlands Menno Simons, na bena Hutter, pe samba lya Tyrol Jacob Hutter. Pa kufyuka ukupakaswa, bamo ababo bakuukile ku Europe ya ku Kabanga—Poland, Hungary, na ku Russia fye—bambi ku North America, uko mu kupelako batumbile ngo bwikashi bwa bena Hutter na bena Amman.

Ukutumba kwa Cifundisho ca kwa Calvin

34. (a) John Calvin aali nani? (b) Libuku nshi ilyacindama lintu alembele?

³⁴ Umulimo wa kwalula mu Switzerland waselele ku ntanshi pe samba lya butungulushi bwa mwina France wainikwe Jean Cauvin, nelyo John Calvin (1509-64), uwakumenye ifisambilisho fya buProtestanti mu kati ka nshiku sha busambi bwakwe mu France. Mu 1534 Calvin ashile Paris pa mulandu wa kupakasa kwa butotelo no kwikala mu Basel, Switzerland. Mu kupokololako baProtestanti, asabankenye Institutes of the Christian Religion, umo asupawilile imfundo sha bashibo be calici aba mu kubangilila na basambilila ifya butotelo ba nkulo ya pa kati, pamo pene ne sha kwa Luther na Zwingli. Icitabo caishilemonwa nga icitendekelo ca macalici yonse Ayaalulwa ayaimikwe pa numa mu Europe na America.

35. (a) Kwali kulondolola nshi ukwa kwa Calvin ukwa cifundisho ca kwishibikilwa kabela? (b) Ni shani fintu ukukakala kwa ici cifundisho kwabelebeshiwe mu mbali shimbi sha kusambilisha kwa kwa Calvin?

³⁵ Muli Institutes, aimikemo icisambilisho cakwe ica butotelo. Kuli Calvin, Lesa e mulopwe eka, uo ukufwaya kwakwe kupingula no kuteka icili conse. Mu kucilana, umuntu wawa mubembu kabili tawaminwa mu kukumanina. Ipusukilo, kanshi, talyashintilila pa milimo isuma ya muntu lelo pali Lesa—pali ici, kwabako icisambilisho ca kwa Calvin ica kwishibikilwa kabela, pali ico alembele ati:

“Tuleebekesha, ukuti ukupitila muli uku kufunda kwa ciyayaya no kushingalulwa, Lesa kuli limo na limo alipima, bonse abo Wene akapokelela kwi pusukilo, nabo Wene akasenuka ku bonaushi. Tulesuminisha ukuti uku kufunda, nge fyo kwakuma ku basalwa, kwashimpwa pa luse Lwakwe lwa kutashiwa, mu kukumanina ukwabula ukusakamana ukuwaminwa kwa buntunse; lelo ukuti kuli abo Wene apeela ukusenukwa, impongolo ya ku bumi yalisalwa ku bupingushi bwalungama kabili ubushingatungwa akabi, lelo ubushingomfwika.”

Ukukakala kwa cifundisho ca musango yo na kabili kwabelebeshiwa mu ntunga shimbi. Calvin apampamine pa kuti Abena Kristu balingile ukwikala ubumi bwa mushilo kabili ubwa bulumba, ukutaluka te kufuma fye ku lubembu kweka lelo na kabili ukufuma ku musamwe ne mipuulwe. Ukulundapo, apaashishe ukuti icalici, ilyapangwa na basalwa, lilingile ukulubulwa ku fibindo fya buteko fyonse no kuti kupitila fye mwi calici e mo mu cine cine sosaite wa bukapepa engemikilwa.

36. (a) Cinshi Calvin na Farel baeseshe ukucita mu Geneva? (b) Fipope nshi ifyakosa fyaimikwe? (c) Cinshi cali ica kufumamo cimo caishibikwa bubi bubi ica fipimo fyacishamo ifya kwa Calvin, kabili ni shani fintu alungamike ncitilo shakwe?

³⁶ Mu kwipipa pa numa ya kusabankanya Institutes, Calvin asembelekelwe kuli William Farel, Kaalula na umbi ukufuma ku France, ukwikala mu Geneva. Capamo babombele ukubika icifundisho ca kwa Calvin mu kubomba. Ubuyo bwabo bwali kwalula Geneva ukuba umusumba wa kwa Lesa, teokrasi uwa kuteka kwa kwa Lesa ukupuminkanya imibombele ye Calici no Buteko. Baimike ifipope fyakosa, mu kuba ne fibindo, ukufimba ulubali lonse ukufuma ku makambisho ya butotelo ne milimo ye calici ukufika ku mibele isuma ya cintubwingi ne milandu fye pamo nga ubusaka no kucingilila umulilo. Icalembwa ca lyashi lya kale cishimika ukuti “uwa kuwamya umushishi, ku ca kumwenako, pa kuwamya umushishi wa kwa nabwinga mu camwenwe nga umusango ushalinga, abikilwe mu cifungo inshiku shibili; na nyina, uwakwete bacibusa banakashi babili, abaafwilishe muli iyo mibombele, baculile ukukandwa kumo kwine. Ukucinda no kucofa injuka na fyo fyakandilwe kuli kakalulula.” Ukusunga kwakaluka kwapeelwe kuli abo bapusene na Calvin pa cisambilisho ca butotelo, umulandu wacililepo ukwishibikwa bubi bubi ukuba koca umwina Spain Miguel Serveto, nelyo Michael Servetus.—Moneni umukululo, ibula 322.

37. Ni shani fintu ukusonga kwa kwa Calvin kwatanunwinwe ukufika ukutali ukucila imipaka ya Switzerland?

³⁷ Calvin atwalilile ukubomfya icishibilo cakwe ica kwalula mu Geneva ukufikila imfwa yakwe mu 1564, kabili icalici lya Reformed lyabele ilyaimikwa mu kukosa. Bakaalula ba ciProtestanti, ukubutuka ukupakaswa mu fyalo fimbi, bakonkomokele ku Geneva, bapokelele imfundo sha cifundisho ca kwa Calvin, no kuba aba kubomfiwa mu kutampa utubungwe twa kwaluka mu fyalo fya ku mwabo. Icifundisho ca kwa Calvin mu kwangufyanya casalanganine ku France, uko baHuguenot (nge fyo baProtestanti ba ciCalvin aba ku France baleitwa) baculile ukupakaswa kwatapata pa maboko ya baKatolika. Mu Netherlands, abena Calvin baafwilishe ukwimika Dutch Reformed Church. Mu Scotland, pe samba lya butungulushi bwapimpa bwa kwa kaalula shimapepo wa ciKatolika John Knox, Icalici lya Presbyterian Church of Scotland lyalimikwe mu kumfwana ne mitande ya cifundisho ca kwa Calvin. Icifundisho ca kwa Calvin na kabili cabombele ulubali mu Kwaluka mu England, kabili ukufuma kulya caile na baPuritan ku North America. Muli aya mano, nangula Luther atendeke Ukwaluka kwa ciProtestanti, Calvin mu kucilishapo akwete ukusonga kwakulisha mu kulunduluka kwa buko.

Ukwaluka mu England

38. Ni shani fintu umupashi wa buProtestanti mu England watuninkishiwe ku mulimo wa kwa John Wycliffe?

³⁸ Ukutaluka ukufuma ku tubungwe twa kwaluka mu Germany na Switzerland, Ukwaluka kwa ku England kuti kwalonsha imishila ya kuko ku nshiku sha kwa John Wycliffe, uyo ukushimikila kwakwe kwa kulwisha bashimapepo no kukomaila pali Baibolo kwatunganishiwe umupashi wa buProtestanti mu England. Ukubombesha kwakwe mu kupilibula Baibolo mu ciNgeleshi kwakonkelwepo na bambi. William Tyndale, uwali no kubutuka ukufuma ku England, aleteleko Icipingo cakwe Cipya mu 1526. Pa numa afutwikwe mu Antwerp no kukulikwa pa cimuti, kabili umubili wakwe walyocewe. Miles Coverdale apwilikishe umulimo wa kwa Tyndale wa kupilibula, kabili Baibolo yakumanina yamoneke mu 1535. Ukusabankanishiwa kwa Baibolo mu lulimi lwa bantu ukwabula ukutwishika kwali ca kusangwilako icakwatishe amaka icasangwilile ku Kwaluka mu England.

39. Lubali nshi ulo Henry VIII abombele mu Kwaluka mu England?

³⁹ Ukuputuka kwa mwi funde ukufuma kuli buKatolika bwa ku Roma kwacitikeko lintu Henry VIII (1491-1547), wainikwe Kapokolola wa Citetekelo kuli papa, abilishe Incitilo ya Kupulamo mu 1534, ukuimika umwine ngo mukalamba wa Church of England. Henry na kabili aisele ifiyanda fya bashimbe baume ba butotelo no kwakanya ifikwatwa fyabo mu kati ka bakata. Mu kulundapo, akambishe ukuti kope ya Baibolo mu ciNgeleshi ibikwe mwi calici ilili lyonse. Nangu cibe fyo, incitilo ya kwa Henry yalicililepo ukube ya bupolitiki ukucila ukube ya butotelo. Ico alefwaya cali kuikalila ukufuma ku bulashi bwa bupapa, ukucilisha pa milandu yakwe iya mu cupo.d Ukulingana no butotelo atwalilile ukuba Katolika mu nshila iili yonse kano fye ishina.

40. (a) Kwaluka nshi kwacitikeko mu Church of England mu kati ka kuteka kwa kwa Elizabeth I? (b) Mabumba nshi yapaatukana mu kupelako yaimine mu England, Netherlands, na North America?

⁴⁰ Cali ni mu kati ka kuteka kwalepa (1558-1603) kwa kwa Elizabeth I umo Church of England yabele Protestanti mu kubomba nangu cingati apakalamba yatwalilile buKatolika mu mimonekele. Yafumishepo ukunakila kuli papa, ubushimbe bwa bashimapepo, ukutumbula, ne fibelesho fya ciKatolika fimbi, lelo yabakile umusango wa episcopal uwa mimonekele ye calici muli hairaki ya bashimapepo ba liko aba bashikofu bakalamba na bashikofu pamo pene na makambisho ya bashimbe baume aba butotelo na bashimbe banakashi ba butotelo.e Uku kutemwe fya kale kwalengele ukukanaikushiwa kukalamba, kabili amabumba yalekanalekana aya kulekana yalimoneke. BaPuritan bapindile ukwaluka kwapwililika ukucilapo ku kusangulula icalici ukufuma ku fibelesho fya ciRoma Katolika; BaSeparatist na baIndependent bapampamine pa kuti imilandu ye calici ilingile ukutungululwa ne bumba lya baeluda ba cikaya (ama presbyter). Ubwingi bwa ba malekano babutukile ku Netherlands nelyo ku North America, uko batwalilile ukulundulula amacalici yabo ya Congregational na Baptist. Mu England mwaimineko na kabili Society of Friends (abaQuaker) pe samba lya kwa George Fox (1624-91) na baMethodist pe samba lya kwa John Wesley (1703-91).—Moneni charti pe samba.

Finshi Fyali Ifya Kufumamo?

41. (a) Mwi tontonkanyo lya basambilila bamo, ca kufumamo nshi ico Ukwaluka kwakwata pa lyashi lya kale ilya buntunse? (b) Mepusho nshi yaba aya kwangwako kukalamba?

⁴¹ Pa kuba natulanguluka amabumba yakalamba yatatu aya Kwaluka—ilya buLutele, ilya cina Calvin, ne lya buAnglican—tufwile ukwiminina no kupima ico Ukwaluka kwapwilikishe. Ukwabula ukukanwa, kwayalwile inshila ya lyashi lya kale ilya calo ca ku Masamba. “Ica kufumamo ca Kwaluka cali kubimbula abantu ku cilaka ca kulubuka no bwana calo bwacilapo ukusumbuka kabili ubwacilapo. Ukuli konse ubuProtestanti bwatanunukile, bwalengele icinabwingi ukuba abaicetekela,” e fyalembele John F. Hurst mu citabo cakwe Short History of the Reformation. Abasambilila abengi basumina ukuti ukutumpuluka kwa ku Masamba nge fyo twakwishiba ilelo nga takwacitikeko ukwabula Ukwaluka. Nampo nge fyo cali, tufwile ukuipusha atuti: Cinshi Ukwaluka kwapwilikishe mu nshila ya butotelo? Cinshi kwacitile mu kwimininako kusapika Lesa wa cine kwa mutundu wa muntu?

42. (a) Ukwabulo kutwishika cinshi caba ubusuma bwasumbukisha bwapwilikishiwe ku Kwaluka? (b) Bwipusho nshi ukukuma ku fya kupwilikisha fya cine cine ifya Kwaluka bulingile ukwipushiwa?

⁴² Ubusuma bwasumbukisha Ukwaluka kwapwilikishe, ukwabula ukutwishika, bwa kuti kwalengele Baibolo ukusangwa ku bantu yaweyawe mu lulimi lwabo. Pa muku wa kubalilapo, abantu bakwete pa ntanshi yabo Icebo ca kwa Lesa ca kumanina ku kubelenga, pa kuti bengalishiwa lwa ku mupashi. Lelo, kwena, ifingi filakabilwa ukucila pa kubelenga fye Baibolo. Bushe Ukwaluka kwaletele abantu ubuntungwa te kufuma fye ku bulashi bwa bupapa lelo na kabili ukufuma ku fifundisho fyabamo ifilubo ne fifundisho fyapampamikwa fintu banakileko pa myanda ya myaka?—Yohane 8:32.

43. (a) Fisumino nshi ifyo amacalici yaseeka aya ciProtestanti ya lelo yasuminisha, ukutunga fitetekelo nshi? (b) Cinshi umupashi walubuka no kulekanalekana ifyafuma mu Kwaluka fyacita ku kusapika Lesa wa cine kwa mutundu wa muntu?

⁴³ Mupepi na macalici ya ciProtestanti yonse yasuminisha ifisumino fimo fine—ica Nicaea, ica cina Athanasius, ne fisumino fya Batumwa—kabili ifi fitunga fimo ifya fifundisho fimo fine ifyo buKatolika bwasambilisha pa myanda ya myaka, pamo nga Bulesa Butatu, umweo uushifwa, no mulilo wa helo. Ifisambilisho fya musango yo fishili fya mu Malembo fyapeele abantu icikope canyongana ica kwa Lesa ne mifwaile yakwe. Mu cifulo ca kubaafwa mu kusapika Lesa wa cine, ifyakaniko fyafulisha no tubungwe twa butotelo uto utwaishilebako ca kufumamo ca mupashi walubuka uwa Kwaluka kwa ciProtestanti fyaobela fye abantu ku ntunga shalekanalekana ishingi. Na kuba, ukulekanalekana ne cimfulumfulu fyalenga abengi ukutwishika ukubako kwine kwa kwa Lesa. Ica kufumamo? Mu mwanda wa myaka walenga 19 kwaishile ibimbi lyalesumbana ilya bumukanalesa no kukanasumina muli Lesa. Ilyo lileba e sambililo lyesu lya cipandwa cakonkapo.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 322]

“Ifilubo fya Bulesa Butatu”

Pa mushinku wa myaka 20, Michael Servetus (1511-53), umwina Spain wasambilile ifunde ne miti ya fya cipatala, asabankenye De Trinitatis erroribus (Ifilubo fya Bulesa Butatu), umo alondolwele ati wene “takabomfye ishiwi lya Bulesa Butatu, ilishingasangwa mu Malembo, kabili ilimoneka fye ukutwalila pa ntanshi icilubo ca mano ya buntunse.” Akene Bulesa Butatu nge cifundisho “ico cishingomfwika, icishingacitikako mu cifyalilwa ca fintu, kabili ico cingaloshiwako fye nge ca miponto!”

Pa mulandu wa kusosa kwakwe kwapama, Servetus asenwikwe kwi Calici lya ciKatolika. Lelo baali bena Calvin e balengele ukuti ekatwe, ukulubulwishiwa, no kuputunkanishiwa ku kocewa kwakokomoka. Calvin alungamike imibombele yakwe muli aya mashiwi: “Lintu aba bupapa baba abakaluka ilyo na ba lukaakala mu kupokololako ukutiina imipashi kwabo ica kuti babomba mu kukaluka ku kusuumya umulopa wa kaele, bushe bakakalulula ba Bwina Kristu tabomfwa nsoni ukuilanga abene beka abacepako kubilima mu kupokolola icine cashininkishiwa?” Bumpelwa amano bwa kwa Calvin no lupato lwa pa lwakwe fyapofwishe ubupingushi bwakwe no kubotelesha ifishinte fya Bwina Kristu.—Linganyeniko Mateo 5:44.

[Ifikope]

John Calvin, ku kuso, aocele Michael Servetus, ku kulyo, ukocewa ku mfwa nga uwasangukila icisumino

[Charti pe bula 327]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni mu citabo)

Imitantikile Yaangushiwa iya Mabutotelo Yakalamba aya Kristendomu

Ukutendeka kwa Busangu Umwa. wa mya. wa. 2

Icalici lya ciRoma Katolika

Umwa. wa mya. wa. 4 (Konstantino)

Umwa. wa mya. wa. 5 Coptic Jacobite

1054 C.E. Eastern Orthodox

IciRomania na yambi

Umwa. wa mya. wa. 16 AbaLutele

Anglican

Episcopal

Congregational

Icifundisho ca kwa Calvin

[Ifikope pe bula 307]

Ifi fipapala fya mu mwanda wa myaka walenga 16 ficilanya ukukaana kwa kwa Kristu kwa bakasangula ba ndalama no kushitisha kwa kwa papa ukwa filapilo

[Ifikope pe bula 311]

Jan Hus pa cimuti

Kaalula wa ku England na kapilibula wa Baibolo John Wycliffe

[Ifikope pe bula 314]

Martin Luther, ku kulyo, ailishenye ku kushitishe filapilo kuli fulela John Tetzel