Isambililo 1

Bushe Ubumi Bwalikwata Imifwaile?

1. Cinshi ilingi line cipushiwa pa lwa mifwaile ya bumi, kabili ni shani fintu umuntu umo alandilepo pa lwa yene?

Pa nshita imo, mupepi no uli onse alatwishika icaba imifwaile ya bumi. Bushe yaba kubombesha ku kuwamyako imibele yesu iya mikalile, ukupayanishisha indupwa shesu, ukufwa pa numa ya myaka nakalimo 70 nelyo 80, kabili lyene ukukanabako kuli pe na pe? Uwacaice umo uwayumfwile muli iyi nshila asosele ukuti takwabako imifwaile imbi mu bumi iyacila pa “kwikala umumi, ukukwata abana, ukusansamuka kabili lyene ukufwa.” Lelo bushe ico ca cine? Kabili bushe imfwa e mpela ya fyonse?

2, 3. Mulandu nshi ukunonka icuma ca ku mubili kushabelo kwakumanina ku mifwaile mu bumi?

² Abengi mu fyalo fya ku Kabanga ne fya ku Masamba bayumfwa ukuti imifwaile ikalamba mu kwikala umumi yaba kunonka ifyuma fya ku mubili. Basumina ukuti ici kuti catungulula ku bumi bwa nsansa, ubwabamo bupilibulo. Lelo ni shani pa lwa bantu abo kale kale bakwata icuma ca ku mubili? Kalemba umwina Canada Harry Bruce atile: “Impendwa ishaikulila iya bakankaala bapampamina pa kuti tababa aba nsansa.” Alundilepo ukuti: “Ukufwailisha kutubulula ukuti ukwenekela ifyabipa ukwa kutiinya kwalyambukila North America . . . Bushe kwalibako uuli onse uwaba ne nsansa pano isonde? Nga e ko aba, cinshi caba e lufungulo?”

³ Uwali kale presidenti wa United States Jimmy Carter alondolwele ukuti: “Twalisanga ukuti ukukwata ifintu no kuposaika fyene takwikusha ukufwaisha kwesu ukwa bupilibulo. . . . Ukutuulika ifipe fya ku mubili te kuti kwikushe ukubulwamo akantu ukwa bumi ubushakwata kuicetekela nelyo imifwaile.” Kabili intungulushi imbi iya bupolitiki yatile: “Pa myake ingi ukufika nomba nalibimbwa mu kusapika kukalamba ukwa kusange cine pa lwa ne mwine no bumi bwandi; abantu abengi bambi abo naishiba balecita cimo cine. Abantu bafulilako ukucila pali kale lyonse baleipusha abati, ‘Ni fwe bani? Cinshi caba imifwaile yesu?’”

Imibele Iyakoselako

4. Mulandu nshi bamo batwishikila ukuti ubumi bwalikwate mifwaile iili yonse?

⁴ Abengi balatwishika ukuti ubumi bwalikwate mifwaile lintu bamono kuti imibele ya mikalile ibele iyakoselako. Ukupulinkane calo conse abantu ukucila pa mamilioni ikana balilwala icabipisha nelyo ukukanaliishiwa bwino, ukufumamo imfwa sha bana, mupepi na mamilioni ikumi cila mwaka mu Africa mweka. Ubwingi bwa bekashi ba pe sonde, ubupaleme ku mamilioni amakana 6, butwalililo kwingilishiwako ukucila pa mamilioni 90 cila mwaka, ukucila pali 90 peresenti iya uko kwingilishiwako kuli mu fyalo filelunduluka. Ubu bwingi bwa bekashi ubuletanunuka mu kutwalilila buleingilishako ukukabila kwa fya kulya, amayanda, na maindastri, icileta ukonaula kwalundwapo ukwa mushili, amenshi, no mwela ukufuma ku fikowesha fya maindastri na fimbi.

5. Cinshi cilecitika ku filimwa pe sonde?

⁵ Ulupapulo World Military and Social Expenditures 1991 lwacita lipoti ukuti: “Cila mwaka incende ya mutengo iyalingana ne mpanga yonse iya [Great Britain] ilonaulwa. Pa cipimo ca ino nshita (ica kukungula), ukufika ku mwaka wa 2000, tukaba ninshi natufumyapo 65 peresenti uwa mitengo ya mu ncende sha cipuki ishabelo kwakaba.” Muli sho ncende, ukulingana ne cipani ca United Nations, imiti 10 ilatemwa ku uli onse umo uulimbwa; mu Africa icipimo cili kucila pali 20 kuli 1. E co incende sha fiswebebe shileingilishiwako, kabili umwaka umo na umo incende iya bukulu bwa Belgium te kuti ibomfiwe ku bulimi.

6, 7. Ni mpika nshi shimo isho intungulushi sha buntunse shishaba na maka ya kupikulula, e co fipusho nshi filekabila ukwasukwa?

⁶ Na kabili, uno mwanda wa myaka walenga 20 walikwata ukufula kwa mfwa imiku ine ukufuma ku nkondo nge myanda ine iya myaka yafumako ukubikwa pamo. Ukuli konse, kuli ukusumbana mu misoka, ukucilisha imisoka ya lukaakala. Ukubongoloka kwa lupwa, ukubomfya bubi bubi ukwa miti ikola, AIDS, amalwele yapishiwa mu kwampana kwa bwamba, ne fya kusangwilako fimbi fyabipa na fyo filelenga ubumi ukubo bwakoselako. Kabili intungulushi sha mu calo tababa na maka ya kupayanya ukupikulula ku mpika ishingi ishilepuma ulupwa lwa buntunse. Muli fyo, cili icaumfwika umulandu abantu bepushisha ukuti, Cinshi caba e mifwaile ya bumi?

⁷ Ni shani fintu ico cipusho cabombwapo na basambilila ne ntungulushi sha butotelo? Pa numa ya iyi myanda ya myaka yonse iya nshita, bushe balipayanya icasuko ca kwikusha?

Ifyo Basosa

8, 9. (a) Cinshi cintu uwasambilila umwina China asosele pa lwa mifwaile ya bumi? (b) Cinshi cintu kapusunsuka wa nkambi ya mfwa ya ciNazi alondolwele?

⁸ Uwasambilila ifisambilisho fya buConfucius Tu Wei-Ming atile: “Ubupilibulo bwine bwine ubwa bumi busangwa mu kubako kwesu ukwa munsaunte, ukwa buntunse.” Ukulingana ne yi mimwene, abantunse bali no kutwalilila ukulafyalwa, ukushombokela ukubako abomi, kabili ukufwa. Mwaba isubilo lyacepesha mu mimwene ya musango yo. Kabili bushe na kuba yaba ya cine?

⁹ Elie Wiesel, kapusunsuka wa nkambi sha mfwa isha ciNazi mu Nkondo ya Calo iya II, alandilepo ukuti: “‘Mulandu nshi twabela pano?’ caba cipusho cacindama ico umuntunse ali no kulolenkana na co. . . . Ndetunganya ukuti ubumi bwalikwata ubupilibulo te mulandu ne mfwa yabula ubupilibulo intu namona.” Lelo taali na kusosa icaba e bupilibulo bwa bumi.

10, 11. (a) Ni shani fintu kalemba umo alangile ukuti umuntu takwata fyasuko? (b) Mulandu nshi imimwene ya kwa sayantisiti wasumina mu kusanguka ishabela iya kwikusha?

¹⁰ Kalemba Vermont Royster alondolwele ukuti: “Mu kwetetula pa muntu wine, . . . ulwa cifulo cakwe mu kubumbwa konse, natutantalilako panono ukutula lintu inshita yatendeke. Tucili twalishala ne fipusho fya bantu twaba no mulandu twabelapo na kuntu tuleya.”

¹¹ Sayantisiti uwasumina mu kusanguka Stephen Jay Gould alandile ukuti: “Kuti pambi twafuluka icasuko ‘cikalamba’—lelo takwaba nangu cimo icabako.” Ku basumina mu kusanguka aba musango yo, ubumi bwaba kushomboka kwa wafwa wafwa washala washala, imfwa ukupwisha conse. Tamwabamo isubilo muli yo mimwene na mo mwine. Na kabili, bushe yaba ya cine?

12, 13. Cinshi caba e mimwene ya ntungulushi sha macalici, kabili bushe yalibapo iya kwikusha ukucila pali ilya iya balandapo aba ku calo?

¹² Intungulushi sha butotelo ishingi shisoso kuti imifwaile ya bumi yaba kutungulula imikalile yawama pa kuti pa mfwa umweo wa muntu wingaya ku muulu no kupoose ciyayaya kulya. Ica kusobolapo cimbi icatambikwa ku bantu babipa caba kulunguluka kwa ciyayaya mu mulilo wa helo. Nalyo line, ukulingana ne ci cisumino, pe sonde pali no kutwalilila mu kucililako ukuba ne mibele imo ine iya mikalile yabulo kwikusha iyo yaseeka ukupulinkana ilyashi lya kale. Lelo nga ca kuti imifwaile ya kwa Lesa yali kukwata abantu ukwikala mu muulu ukupala bamalaika, mulandu nshi ashabapangile muli yo nshila pa kutendeka pene, nga fintu acitile bamalaika?

¹³ Nelyo fye ni bashibutotelo balikwata ubwafya ne mimwene ya musango yo. Dr. W. R. Inge, uwali kale shimapepo uwa pa Cathedral ya St. Paul mu London, inshita imo atile: “Ubumi bwandi bonse nalishomboka ukusanga imifwaile ya kubo mumi. Nalyesha ukupikulule impika shitatu isho lyonse shamoneka kuli ine ukuba isha citendekelo: impika ya ciyayaya; impika ya buntu bwa bantunse; ne mpika ya bubi. Nalifilwa. Nshapikululapo nangu imo.”

Icafumamo

14, 15. Ca kufumamo nshi imimwene ipinkana yakwata pa bantu abengi?

¹⁴ Cinshi cafumamo mu mfundo shafule fi ku basambilila ne ntungulushi sha butotelo pa cipusho ca mifwaile ya bumi? Abengi bankulako nge fyacitile umwaume umukoloci uwatile: “Nalipusha ico nabelapo pa nshita yalepa iya bumi bwandi. Nga ca kuti kwalibako imifwaile, nshili uwasakamana na kabili.”

¹⁵ Impendwa ikalamba abamona ukufulisha kwa mimwene pa kati ka mabutotelo ya mu calo basondwelela ukuti mu cituntulu tacaba mulandu na cintu umo asuminamo. Bayumfwo kuti ubutotelo bwaba kukokoloka fye kwa muntontonkanya, icintu cimo ica kupayanya umutende unono wa muntontonkanya ne cisansamushi pa kuti umo engabomba ne mpika sha mu bumi. Bambi bayumfwo kuti ubutotelo cimo cine fye no kutiine mipashi. Bayumfwo kuti imyanda ya myaka iya kutunganya kwa butotelo tayayasuka ifipusho pa lwa mifwaile ya bumi, kabili takwawamyako fye nangu bumi bwa bantu yawe yawe. Mu cituntulu, ilyashi lya kale lilanga ukuti amabutotelo ya cino calo ilingi line yalishingilisha umutundu wa muntu ukufuma ku kulunduluka kabili e yalenge mpatila ne nkondo.

16. Kuti kwaba shani ukwacindama ukusanga imifwaile ya bumi?

¹⁶ Lelo, bushe caliba fye ne cacindama ukusanga icine pa lwa mifwaile ya bumi? Uwaishibisha ifya butuntulu bwa muntontonkanya Viktor Frankl ayaswike ati: “Ukutukuta kwa kufwaya ubupilibulo mu bumi bwa umo e maka ya kubalilapo ayakunta mu muntu. . . . Takwaba nangu cimo mu calo, ndi uwapama ukusosa, icingaafwa umo mu kufumamo cimo nga nshi ukupusunsuka nelyo fye imibele yabipisha, nge fyaba ukwishiba kwa kuti kwalibako ubupilibulo mu bumi bwa umo.”

17. Fipusho nshi tulekabila ukwipusha nomba?

¹⁷ Apantu amano ya buntunse na mabutotelo tafyalondolola mu kwikusha cintu imifwaile ya bumi yaba, ni kwi kuntu twingaya ku kusanga cintu yaba? Bushe kwalibako intulo ya mano yacilapo iingatweba icine pa lwa uyu mulandu?

[Icikope pe bula 4]

“Cila mwaka incende ya mutengo iyalingana ne mpanga yonse iya [Great Britain] ilonaulwa”

[Icikope pe bula 5]

“Nalipusha ico nabelapo pa nshita yalepa iya bumi bwandi”