Isambililo 2
Nani Uwingatweba?
1, 2. Ni nshila nshi yacilapo kuwama iya kusanga imifwaile ya cintu icaelenganishiwa?
1 Nani engatweba cintu imifwaile ya bumi yaba mu cine cine? Cisuma, nga ca kuti wali no kutandalila kelenganya wa mashini kabili wamumwene alebombela pali mashini wapikana untu ushaishibe, ni shani fintu wingasanga umulimo wa uko? Inshila yawamisha kuti yaba kuli iwe ukwipusha kelenganya.
2 Ni shani, lyene, pa lwa kwelenganya kwawamisha uko tumona ukutushinguluka pe sonde, pamo nga mu fintu fyonse ifya mweo, ukufika fye na ku lusandesande lwacepesha ulwa mweo? Nelyo fye mamolekyu yacepako na maatomu mu kati ka lusandesande yaelenganishiwa mu kusungusha kabili mu muyano. Ni shani, kabili, pa lwa muntontonkanya wa buntunse uwaelenganishiwa mu kupapusha? Kabili ni shani pa lwa maplaneti yesu ayashinguluka akasuba, ne cipinda bushiku cesu ica Milky Way, no kubumbwa konse? Bushe uku kwelenganya konse ukwa kulengo mwenso takwafwaile Kelenganya? Mu cine cine kuti atweba umulandu aelenganishishe ifintu fya musango yo.
Bushe Ubumi Bwatuntwike Kuli Cela Mushuke?
3, 4. Kupalishako nshi kwabako ukwa kuti ubumi bwaishileko kuli cela mushuke?
3 The Encyclopedia Americana yalandile pa “cipimo caibela icapikana ne ca kuteyanya mu fibumbwa fya mweo” kabili yalondolwele ukuti: “Ukubebeta kwapalamisha ukwa maluba, utushishi, nelyo inama kulanga imitantikile ya muyano iyaibela iya fiputulwa.” Uwasambilila ifya maplaneti umwina Britain Sir Bernard Lovell, ukulosha ku fyatumbinkanishiwa ifyaba mu tushishi twa mweo, alembele ati: “Ukwenekela kwa . . . kucitikako kwe shuko ukutungulula ku kupangwa kwa imo iya mamolekyu ya proteini ayacepesha kwaba ukunono icishingelenganishiwa. . . . Mu cituntulu kwaba ukushingacitikako.”
4 Mu kupalako, uwasambilila ifya maplaneti Fred Hoyle atile: “Icimpangilile conse ica kusambilile fya bumi icapokelelwa cicili casumina ukuti ubumi bwaishileko mu kupumikisha. Nalyo line ilyo abasambilila ifya miti ya kutumbinkanya iya fya bumi basanga mu kulundulukilako pa lwa kupikana kwa kutiinya ukwa bumi, cili icamonekesha ukuti amashuko ya buko ukutuntuka ukupitila mu mankumanya yali ayacepesha nga nshi ica kuti kuti yafumishiwapo. Ubumi te kuti butuntuke ukupitila mu mankumanya.”
5-7. Ni shani fintu Sayansi wa bumi bwa mamolekyu ashininkisho kuti ifintu fyakwato bumi te kuti fibeko kuli cela mushuke?
5 Sayansi wa bumi bwa mamolekyu, limo ilya masambililo ya nomba line aya sayansi, kwaba kusapika kwa fintu fya mweo pa cipimo ca mfyalo, amamolekyu, na maatomu. Uwasambilila ifya sayansi wa bumi bwa mamolekyu Michael Denton alanda pa casangwa ukuti: “Ukupikana kwa musango wa lusandesande lwaishibikwa ulwayangukisha kwaliba ukukalamba nga nshi ica kuti te kuti cicitike ukusumina ukuti icintu ca musango yo cifwile cakumbinkanishiwe pamo mu kupumikisha ku musango umo uwa ca kuponako, icabulwo kwenekelwa, icishingacitika apakalamba.” “Lelo tacaba fye kupikana kwa mibombele ya bumi e yaba mu kushika iyayafya ifyo, kwalibako na kabili ukucenjela kushingasuminwa uko ilingi line kumonekela mu kwelenganishiwa kwa fiko.” “Caba ni pa cipimo ca mamolekyu e po . . . amano ya kwelenganya kwa sayansi wa bumi no kupwililika kwa mabuyo ayafikwapo fibe fyamonekesha.”
6 Denton mu kutwalilila alondololo kuti: “Konse uko twalolesha, te mulandu no kushika, tusanga ukuyemba no kucenjela ukwa mibele yapulamo mu kukumanina, uko kunasha imfundo ya cela mushuke. Bushe mu cituntulu kuti casuminwa ukuti imibombele ya mankumanya fye yali na maka ya kukuula icintu icituntulu, ico akasolobelo ka ciko akacepesha—proteini wa bumi nelyo ulufyalo—kaba akapikana ukucila pa maka yesu yene aya kwelenganya, icishinka icaba e cilwisha cela mushuke, icacila mu mano ayali yonse icintu conse icaletwako no kulamuka kwa muntu?” Na kabili alondolola ukuti: “Pa kati ka lusandesande lwa mweo ne mibombele yasumbukisha ishili ya bumi, pamo nga krustali nelyo akapapatu ka mfula yabuuta, pabako umuyenge ukalamba kabili uwapabuka nge fyo cingaba ku kwelenganya.” Kabili profesa wa sayansi wa cifyalilwa (physics), Chet Raymo, alondolwele ati: “Ndapapa . . . Molekyu uuli onse amoneka uwapekanishiwa mu kusungusha ku mulimo wa uko.”
7 Uwasambilila ifya bumi bwa mamolekyu Denton asondwelela ukuti “abo mu kumina kumo bacili baleafwilisha ukuti uku kumoneka ukupya cili ca kufumamo ca cela mushuke fye” basumina mu lushimi. Na kuba, aita icisumino ca buDarwin ukukuma ku fintu fya mweo ukubako kuli cela mushuke pamo nga “ulushimi lukalamba ulwa ntulo ya bubumbo ulwa mu mwanda wa myaka walenga amakumi yabili.”
Ukwelenganya Kufwaya Kelenganya
8, 9. Peela icilangililo ukulango kuti icili conse icaelenganishiwa cifwile ukukwata kelenganya.
8 Ukupalishako kwa kuti ifintu fyabulo bumi kuti fyabe fyumi kuli cela mushuke, ku mankumanya kwa cimfundawila, cabe ca kutali nga nshi kabili icishingacitika. Iyo, ifintu fyonse ifya mweo ifyaelenganishiwa mu kuwamisha pe sonde tafyali na kwisako ku mankumanya, apantu icili conse icaelenganishiwa cifwile ukukwata kelenganya. Bushe walishibako ifili fyonse ifingafumishiwako? Takwaba nangu fimo. Kabili lintu ukupikana kwacililako, kelenganya afwile ukuba uwacilapo kulamuka.
9 Kuti pambi na kabili twalangilila umulandu muli iyi nshila: Lintu twamona icikope calengwa, tucipokelela ngo bushinino bwa kuti uwalengele eko aba. Lintu twabelenga icitabo, tusumina ukuti kalemba eko aba. Lintu twamona iŋanda, tusumino kuti kakuula eko aba. Lintu twamona amaroboti ya pa musebo, tuleshibo kuti ibumba lya bakapanga ba mafunde eko lyaba. Ifyo fintu fyonse fyapangilwe mu kuba ne mifwaile kuli abo bafipangile. Kabili ilintu te kuti pambi tumfwikishe fyonse pa lwa bantu abafyelengenye, tatutwishika ukuti abo bantu eko baba.
10. Bushininkisho nshi ubwa kwa Kelenganya Wapulamo ubwingamonwa?
10 Mu kupalako, ubushinino bwa kubako kwa kwa Kelenganya Wapulamo kuti bwamonwa mu kwelenganya, umuyano, no kupikana kwa fya mweo pe sonde. Fyonse fyaba ne fishibilo fya Kulamuka Kwapulamo. Ici caba na kabili ica cine ulwa kwelenganya, umuyano, no kupikana kwa kubumbwa konse mu kuba na makana ya mamilioni ya kuko aya fipinda bushiku, cimo na cimo ukukwatamo amakana ya mamilioni aya ntanda. Kabili fyonse ifyaba mu muulu filamwa na mafunde ya kulungatika, pamo nga ayo aya kusela, icikabilila, ulubuuto, iciunda, ukukumpa kwa malaiti, na maka yatinta. Bushe kuti kwabako amafunde ukwabula kapanga wa mafunde? Sayantisiti wa maroketi Dr. Wernher von Braun alondolwele ukuti: “Amafunde ya cifyalilwa aya kubumbwa konse yaliba ayalingana nga nshi ica kuti tatukwata ubwafya ukukuula ubwato bwa mu lwelele ubwa kuya ku mweshi kabili kuti yapime nshita ya kwendelapo mu kuba no kulinga kwa kashita nyunsu. Aya mafunde yafwile yatantikwe no muntu.”
11. Mulandu nshi tushingakaanina ukubako kwa kwa Kelenganya Wapulamo pa mulandu fye wa kuti tatwingamumona?
11 Ca cine, te kuti tumone Kelenganya Wapulamo na Kapeela we Funde na menso yesu aya cifyalilwa. Lelo bushe tulakaana ukubako kwa fintu pamo nga amaka yatinta, ukukumpa, amalaiti, nelyo amatamba ya radio pa mulandu fye wa kuti te kuti tufimone? Iyo, tatukaana, pantu tulaba na maka ya kumone fya kufumamo fya fiko. Lyene mulandu nshi twingakaanina ukubako kwa kwa Kelenganya Wapulamo na Kapeela we funde pa mulandu fye wa kuti te kuti tumumone, apo twaliba na maka ya kumona ifya kufumamo fya kupapusha ifya milimo yakwe?
12, 13. Cinshi cintu ubushininkisho busosa pa lwa kubako kwa kwa Kabumba?
12 Paul Davies, profesa wa sayansi wa cifyalilwa, asondwelela ukuti ukubapo kwa muntu takwaba fye ca kucitika ca mankumanya. Alondololo kuti: “Mu cine cine twalengelwe ukuti tubeko.” Kabili asosa ukukuma ku kubumbwa konse ati: “Ukupitila mu mulimo wandi uwa sayansi, nalisa ku kusumina mu kukoselako ukuti ukubumbwa konse ukumoneka kwabikwa capamo mu kuba no kucenjela kwa kupapusha nga nshi ica kuti te kuti ncisumine fye nge cishinka cabulamo kupelulula. Ndemona, kufwile ukubako icipimo cashikilako ku bulondoloshi.”
13 Muli fyo, ubushininkisho butweba ukuti ukubumbwa konse, isonde, ne fya mweo pe sonde tafyali na maka ya kwisako kuli cela mushuke fye. Fyonse fipeelo bunte bwa mutalalila kuli Kabumba walamukisha, uwa maka.
Cintu Baibolo Isosa
14. Cinshi cintu Baibolo isondwelela pa lwa kwa Kabumba?
14 Baibolo, ibuuku lyakokwesha ilya mutundu wa muntu, ifika ku nsondwelelo imo ine. Ku ca kumwenako, mwi buuku lya Baibolo ilya baHebere, ilyalembelwe no mutumwa Paulo, twalyebwa ukuti: “Pantu iŋanda yonse yakuulwa kuli umo; lelo uwakuulile ifintu fyonse ni Lesa.” (AbaHebere 3:4) Ibuuku lya kulekelesha ilya Baibolo, ilyalembelwe no mutumwa Yohane, nalyo litila: “Mwaliwamina, mwe [Yehova, NW] Lesa wesu, ukupokelelo bukata no mucinshi na maka; pantu ni mwe mwalengele ifintu fyonse: kabili mulandu wa kufwaya kwenu fyabeleleko no kulengwa.”—Ukusokolola 4:11.
15. Ni shani fintu twingeluka imo iya mibele ya kwa Lesa?
15 Baibolo ilango kuti ilintu Lesa te kuti amonwe, umusango wa kwa Lesa untu aba kuti wailukilwa ku fintu apanga. Ilondolola ukuti: “Imibele ishimoneka [iya kwa Kabumba], uko e kuti amaka yakwe aya muyayaya na bumulungu, fyalimoneka, ukutula fye apo icalo catendekele, ku menso ya kupelulula, mu fintu apanga.”—Abena Roma 1:20, The New English Bible.
16. Mulandu nshi twingabela aba nsansa ukuti abantunse tabengamona Lesa?
16 E co Baibolo itusenda ukufuma ku cilenga ukuya ku cifumamo. Icifumamo—ifintu fya kulengo mwenso ifyabumbwa—bwaba bushininkisho bwa Ulenga walamuka, uwa maka: Lesa. Na kabili, kuti twaba aba kutasha ukuti aliba uushimoneka, apantu pamo nga Kabumba wa kubumbwa konse, ukwabulo kutwishika alikwata amaka ayakulisha ica kuti abantunse ba munofu no mulopa te kuti benekele ukumumona no kupusunsuka. Kabili ico e cintu fye Baibolo isosa: “Umuntunse takamone [Lesa], no kuba no mweo.”—Ukufuma 33:20.
17, 18. Mulandu nshi imfundo ya kwa Kabumba ingabela iyacindama kuli ifwe?
17 Imfundo ya kwa Kelenganya Mukalamba, Uwabako Uwapulamo—Lesa—ilingile ukuba iyacindama nga nshi kuli ifwe. Nga ca kuti twapangilwe na Kabumba, lyene mu cine cine afwile alikwete umulandu, imifwaile, mu kutubumba. Nga ca kuti twabumbilwe ku kukwate mifwaile mu bumi, lyene kwalibako umulandu wa kucetekelo kuti ifintu fikawaminako kuli ifwe ku nshita ya ku ntanshi. Nga te ifyo, kuti twaikala fye no kufwa ukwabule subilo. E co calibe cacindama ukuti tusange imifwaile ya kwa Lesa kuli ifwe. Lyene kuti twasala nampo nga tulefwaya ukwikala mu kumfwana na yene nelyo iyo.
18 Na kabili, Baibolo ilondololo kuti Kabumba ni Lesa wa kutemwa uutusakamana apakalamba. Umutumwa Petro alondolwele ati: “Asakamana imwe.” (1 Petro 5:7; mona kabili Yohane 3:16 na 1 Yohane 4:8, 16.) Inshila imo twingamwenako ifyo Lesa asakamana yaba kulanguluka inshila ya kupapusha iyo atupangilamo, ku muntontonkanya na ku mubili.
‘Ukulengwa mu Musango wa Kupapa’
19. Cine nshi cintu kemba wa malumbo Davidi aleta ku kusakamana kwesu?
19 Muli Baibolo Kemba wa malumbo Davidi asumine ukuti: “Nalengelwe mu musango wa kutiinya kabili uwa kupapa.” (Amalumbo 139:14) Mu kushininkisha ico caba e cishinka, pantu bongobongo wa buntunse no mubili fyaelenganishiwe mu kupapusha kuli Kelenganya Wapulamo.
20. Ni shani fintu encyclopedia imo ilondolola bongobongo wa buntunse?
20 Ku ca kumwenako, bongobongo obe alipikana ukucilapo nga nshi pali kompyuta uuli onse. The New Encyclopædia Britannica ilanda ukuti: “Ukupishiwa kwa fyebo mu kati ka mibombele ya mishipa kwalibo kwapikana nga nshi ukucila pa fitesheni fyakulisha ifya matelefoni; ukupikulula ubwile ukwa bongobongo wa buntunse kwalicila nga nshi pa maka ya bakompyuta bakwatisha maka.”
21. Lintu twamona fintu bongobongo acita, cinshi tulingile ukusondwelela?
21 Imyanda ya mamilioni iya fishinka ne fikope fya mu muntontonkanya fyalisungwa muli bongobongo obe, lelo tabwaba butala bwa fishinka fye. Mu kuba na yene kuti wasambilila ukulisho munsoli, ukufumbiko mukate, ukulande ndimi sha cilendo, ukubomfya kompyuta, nelyo ukwensha indeke. Kuti waelenganya fintu cuti akaba nelyo ukulowa kwa citwalo ifyo kukaba. Kuti wapimununa no kupange fintu. Na kabili kuti wacita amapange, ukutesekesha, ukutemwa, no kwampanya amatontonkanyo yobe ku nshita yapita, iya nomba, ne ya ku ntanshi. Apantu ifwe fwe bantunse te kuti twelenganye icintu ca musango yo pamo nga bongobongo wa buntunse uwa kutiinya, lyene Umo uwaelengenye yene ukwabulo kutwishika alikwata amano na maka ayacilapo bukulu nga nshi pa ya muntunse uuli onse.
22. Cinshi cintu basayantisiti basumina pa lwa bongobongo wa buntunse?
22 Ukukuma kuli bongobongo, basayantisiti basumino kuti: “Fintu iyi milimo ibombwa no yu mashini wapangwa bwino, uwa muyano kabili uwapikana mu kusungusha caba icishaishibikwa. . . . Abantunse pambi tabakatale abapikululo bwile bwalekanalekana bumo bumo buntu bongobongo aleta.” (Scientific American) Kabili profesa wa sayansi wa cifyalilwa Raymo asosa ukuti: “Ukulanda mu bufumacumi, tucili tatwaishiba ifyafula pa fyo bongobongo wa buntunse atutila ifyebo, nelyo fintu aba na maka ya kubukulula ifibukisho lintu afwaya. . . . Kwalibako mupepi ne nsandesande sha mishipa amakana ya mamilioni umwanda muli bongobongo wa buntunse. Ulusandesande lumo lumo lwaliba mu kumfwana na makana ya nsandesande shimbi, ukupitila mwi longo lyapale cimuti ilya nsase. Amaka ya kusuntikana yaba ayapikana mu cipesha amano.”
23, 24. Lumbulapo ifilundwa fimo ifya mubili ifyaelenganishiwa mu musango wa kupapa, kabili kulandapo nshi injiniya umo acitile?
23 Amenso yobe yaliba ayacilapo kulungatika no kuiteulula ukucila kamera uuli onse; na kuba, yaba ni bakamera baibombela mu kukumanina, abaitonta, aba fikope fisela ifyabalabata. Amatwi yobe kuti yakola imisango yalekanalekana iya fiunda no kukulenga ukuba uwaibukila ku ntunga no kushikatala. Umutima obe ca kupompelako icaba na maka yantu bainjiniya bawamisha bashaba na maka ya kupalanyako. Fimbi na fyo ifyawamisha fyaba filundwa fimbi ifya mubili: umona obe, ululimi, na maboko, pamo ne micitile ya kwenda kwa fyasongoloka ne ya kusungulule fya kulya, ukulumbulako fye finono.
24 Muli fyo, injiniya uwalembelwe ku mulimo wa kwelenganya no kukuula kompyuta mukalamba apelulwile ati: “Nga ca kuti kompyuta wandi afwaile kelenganya, ni shani pa lwa ulya mashini wapikana uwa bumi, umunofu ne miti uwaba mubili wandi uwa buntunse—uyo uwaba fye lubali lwacilapo kucepa ulwa calo caba mupepi no kukanapelela?”
25, 26. Cinshi cintu Kelenganya Mukalamba alingile ukuba na maka ya kutweba?
25 Kwati fintu abantu bakwate mifwaile mu muntontonkanya lintu bapange ndeke, bakompyuta, incinga, ne fisolobelo fimbi, e fyo na Kelenganya wa bongobongo no mubili wa bantunse afwile alikwete imifwaile mu kutwelenganya. Kabili uyu Kelenganya alingile ukukwata amano ayacila pa ya bantunse, apo takuli nangu umo uwa ifwe uwingapalanyako ifya kwelenganya fyakwe. Calibamo amano, lyene, ukuti aba e Umo uwingatweba umulandu atwelenganishishe, ico atubikile pe sonde, na kuntu tuleya.
26 Ilyo twasambilila ifyo fintu, lyene bongobongo wa kupapusha no mubili Lesa atupeele kuti fyabomfiwa ukulola ku kufikilisha imifwaile yesu mu bumi. Lelo ni kwi twingasambilila pa lwa mifwaile yakwe? Ni kwi uko atupeela ifyo fyebo?
[Icikope pe bula 7]
Inshila yawamisha ku kusanga umulandu icintu cimo caelenganishiwe yaba kwipusha kelenganya
[Icikope pe bula 8]
Ukupikana no kwelenganya kwa fintu fya mweo kuti kwamonwa muli molekyu wa DNA
[Icikope pe bula 9]
“Ukupikulula ubwile ukwa bongobongo wa buntunse kwalicila nga nshi pa maka ya bakompyuta bakwatisha maka”