Bushe ca Cifyalilwa Ukuyumfwa Muli Iyi Nshila?

UWAFWILWA umo alembo kuti: “Ilyo nali umunono mu England, nasambilishiwe ukukanalangisha ukuyumfwa kwandi pa bantu. Ndeibukisha tata, uwali kale umwaume wa mu fita, ukusosa kuli ine ilyo asumenye ameno incecete ukuti, ‘Wilalila!’ lintu icintu cimo cankalifye. Nshileibukisha nampo nga mayo alitalile afyompapo nelyo ukukumbatila uuli onse uwa ifwe fwe bana banono (twali bane). Nali ne myaka ya bukulu 56 lintu namwene tata afwa. Naumfwile ukulufya ukukalamba. Lelo, pa kubalilapo, nshali na maka ya kulila.”

Mu ntambi shimo, abantu balalangisha ukuyumfwa kwabo apabuuta. Nampo nga bali aba nsansa nelyo aba bulanda, bambi baleshiba ifyo baleyumfwa. Pa lubali lumbi, mu mbali shimo isha calo, maka maka ku kapinda ka ku kuso aka ku Bulaya na Britain, abantu, ukucilisha abaume, babeleshiwa ukufisa ukuyumfwa kwabo, ukushimaisha inkuntu shabo. Lelo lintu wapita mu kulufya uwatemwikwa, bushe mu nshila imo caliba icalubana ukulangisha ubulanda bobe? Cinshi cintu Baibolo isosa?

Abo Abalilile Muli Baibolo

Baibolo yalembelwe ku baHebere aba mu citungu ca ku kabanga ka Mediterranean, abali bantu baleilumbulwila. Yakwatamo ifya kumwenako fya bantu abo abalangishe ubulanda bwabo apabuuta. Imfumu Davidi yalooseshe ukulufya kwa mwana wa iko uwaipaiwe Amnone. Na kuba, ‘alilile ukulila kukalamba nga nshi.’ (2 Samwele 13:28-39) Alooseshe fye ne mfwa ya mwana wakwe uwa kufutika Abishalomu, uwali naesha ukutaasha bumfumu. Ubulondoloshi bwa Baibolo butwebo kuti: “Awe imfumu [Davidi] yalitenkene, yalanina yalaya ku ŋanda ya pa mutenge, no kulila: e fyo yatile mu kuya kwa iko, We mwana wandi Abishalomu! we mwana wandi, mwana wandi Abishalomu! Iye, nga ine napeelwo kufwila iwe, we Abishalomu, umwana wandi, umwana wandi!” (2 Samwele 18:33) Davidi alooseshe ifingaloosha wishi uuli onse umutuntulu. Kabili yalifule miku iyo abafyashi batontonkanya ukuti kanshi nga e bafwile mu cifulo ca bana babo! Cimoneka icishili ca cifyalilwa nga nshi ku mwana ukufwa pa ntanshi ya mufyashi.

Ni shani fintu Yesu ayankwileko ku mfwa ya kwa cibusa wakwe Lasaro? Alililile lintu alepalamina ku nshishi yakwe. (Yohane 11:30-38) Pa numa, Maria umwina Magadala alililile ilyo alepalamina ku nshishi ya kwa Yesu. (Yohane 20:11-16) Ca cine, Umwina Kristu uwakwata ukumfwikisha kwe subilo lya Baibolo ilya kubuuka taloosha ica kuti te kuti asansamushiwe, filya bamo bacita abashakwata icishinte ca mu Baibolo icaumfwika ica fisumino fyabo ukulosha ku mibele ya bafwa. Lelo ngo muntunse uwakwata ukuyumfwa ukutuntulu, Umwina Kristu wa cine, nelyo fye mu kuba ne subilo lya kubuuka, alomfwo bulanda kabili alaloosha pa kulufya umutemwikwa uuli onse.—1 Abena Tesalonika 4:13, 14.

Ukulila Nelyo Ukukanalila

Ni shani pa lwa kwankulako kwesu ilelo? Bushe ulacisanga icakosa nelyo ica kulenge nsoni ukulangisha ukuyumfwa kobe? Cinshi cintu ifiŋombe fitasha? Imimwene yabo iya muno nshiku ilingi line isuminishanya fye na mano ya pa kale aya Baibolo ayapuutwamo. Fitila tulingile ukulangisha ubulanda bwesu, te kunyanyantila bwene. Ici citucinkulako ulwa baume ba busumino aba pa kale, pamo nga Yobo, Davidi, na Yeremia, abo ukulumbulula kwabo ukwa bulanda kusangwa muli Baibolo. Mu kushininkisha tabashinshibalike ukuyumfwa kwabo. Muli ifyo, tacaba ica mano ukuitalusha ukufuma ku bantu. (Amapinda 18:1) Kwena, ukuloosha kulangishiwa mu nshila shapusanapusana mu ntambi shapusanapusana, na kabili ukushintilila pa fisumino fya butotelo ifyayanana.a

Ni shani nga ca kuti wayumfwa ngo ulefwaya ukulila? Caba lubali lwa cifyalilwa ca buntunse ukulila. Ibukisha na kabili pa nshita ya mfwa ya kwa Lasaro, lintu Yesu ‘ashinshimukile mu mutima wakwe no . . . kulile ifilamba.’ (Yohane 11:33, 35) Muli ifyo alangishe ukuti ukulila kwankulako kwa cifyalilwa ku mfwa ya mutemwikwa.

Abantu baleloosha — Caliba ca cifyalilwa ukumfwo bulanda no kulila lintu umutemwikwa afwa

Ici cafwilishiwa mu mulandu wa kwa nyina umo, Anne, uyo uwalufishe akanya kakwe ka Rachel kuli SIDS (Sudden Infant Death Syndrome). Umulume wakwe alandilepo ukuti: “Ica kupapusha cali ca kuti atemwa Anne nelyo ine tatwalilile pa cililo. Uuli onse umbi alelila.” Kuli ici, Anne ayankwileko ukuti: “Ee, lelo nalilililako ifwe bonse babili imiku ne miku. Ndemona mu cituntulu camponeshe pa musao imilungu inono pa numa ya busanso, lintu mu kupelako nali neka kasuba kamo mu ŋanda. Nalilile kasuba konse. Lelo ndetunganya calingafwile. Naliyumfwileko bwino. Nali no kuloosha ukulufya kwa kanya kandi. Mu cituntulu nalisumina ukuti ulingile ukuleka abantu abali no bulanda ukulila. Nangu ca kuti caba kwankulako kwa cifyalilwa kuli bambi ukusoso kuti, ‘Mwilalila,’ ico mu cituntulu tacafwa.”

Fintu Bamo Bankulako

Ni shani fintu bamo bayankulako lintu babongololwa ku mfwa ya mutemwikwa? Ku ca kumwenako, languluka Juanita. Alishiba ifyo cumfwika ukulufya akanya. Aali napoosa amafumo imiku isano. Nomba ali ne fumo na kabili. E co lintu ubusanso bwa muli motoka bwamupatikishe ukuteekwa mu cipatala, cili icaumfwika ukuti aali uwasakamikwa. Imilungu ibili pa numa alikomenwe fumo—ukwabulo kukumanya imyeshi. Mu kwipipa pa numa Vanessa munono alifyelwe—ukufina ukucila fye panono pa makilogramu 0.9. “Nali uwacankwa icibi,” e fibukisha Juanita. “Mu kupelako nali nacifyashi!”

Lelo insansa shakwe shali sha pa kashita akepi. Inshiku shine pa numa Vanessa alifwile. Juanita ebukisho kuti: “Nayumfwile uwabulwamo akantu nga nshi. Bunacifyashi bwandi bwalipokelwe ukufuma kuli ine. Nayumfwile uwapelebela. Cali ca kukalifya ukubwela ku ŋanda mu muputule twapekanishishe Vanessa no kulolesha utwa kufwala namushitile. Pa myeshi inono iyakonkelepo, naleelenganya ubushiku afyelwe. Nshalefwaya ukubishanya no uli onse.”

Ukwankulako kwacishamo? Kuti pambi cabe cakosa kuli bambi ukumfwikisha, lelo abo, ukupala Juanita, abapitamo balondolola ukuti bakwete ubulanda pa kanya kabo kwati fye fintu bengaba no bulanda pa muntu uwaikeleko pa nshita yalepako. Inshita yalepa pa ntanshi umwana talafyalwa, basoso kuti, alatemwikwa ku bafyashi bakwe. Kulaba icikakilo caibela na nyina. Lintu kalya kanya kafwa, nyina ayumfwo kuti umuntu wa cine cine nalufiwa. Kabili ico e cintu bambi bakabila ukumfwikisha.

Fintu Ubukali no Kuyumfwo wa Mulandu Fingakwambukila

Nyina na umbi alumbulwile ukuyumfwa kwakwe lintu bamubikwilile imfwa ya mu kupumikisha iya mwana wakwe uwa myaka mutanda pa mulandu wa bulwele bwa ku mutima ubwa cifumanda. “Napitile mu kukonkana kwa kwankulako—ukutalalila, ukukanasumina, ukuyumfwo wa mulandu, no bukali ukulola ku mulume wandi na dokota pa kukanailuka ifyo imibele yakwe yali iyakakala.”

Ubukali kuti bwaba cishibilo na cimbi ica bulanda. Kuti pambi caba kufulilwa badokota na banasi, ukuyumfwa ukuti nga balicitile ifyafulilako mu kusakamana umuyashi. Nelyo kuti caba kufulilwa ifibusa na balupwa abo, cilemoneka kwati, balesosa nelyo ukucita ifintu fyalubana. Bamo bafulilwa uufwile pa kulekelesha ubutuntulu bwakwe ubwa bumi. Stella ebukisho kuti: “Ndeibukisha ukufulilwa umulume wandi pantu nalishibe ukuti nga calipuseneko. Ali nalwalisha, lelo alisuulile ukusoka kwa badokota.” Kabili inshita shimo shimo kulabako ukufulilwa uufwile pa mulandu wa fisendo ifyo imfwa yakwe ileta pa ushele.

Pa mulandu wa bukali, bamo bayumfwa aba mulandu—uko e kuti, kuti pambi baisenuka abene pantu bali abakalipa. Bambi balaipeela umulandu pa mfwa ya mutemwikwa wabo. “Nga tafwile,” e fintu baishinina, “nga ca kuti fye namupatikishe ukuya kuli dokota mu kwangufyanyako” nelyo “nga namupatikishe ukumonana na dokota umbi” nelyo “nga namupatikishe ukusakamana ubutuntulu bwakwe mu kuwaminako.”

Umwanakashi aleibukisha ifyo aleikata umwana wakwe — Ukulufya umwana ca kukalifya catapata—icililishi cine cine no kulangulukilako kuti fyaafwa abafyashi

Kuli bambi ukuyumfwa uwa mulandu kulacila apo, ukucilisha nga ca kuti umutemwikwa wabo afwile mu kupumikisha, ukwabulo kwenekela. Batampa ukwibukisha inshita lintu bafuliilwe uufwile nelyo lintu bapaashenye na wene. Nelyo kuti pambi bayumfwa ukuti mu cituntulu tabaali nga fintu baalingile ukuba ku muyashi.

Imibombele ya kumfwo bulanda iyaleepa iya banyina abengi yafwilisha incenshi ishingi shisosa, ukuti ukulufya kwa mwana kuletako umucene ubelelela mu bumi bwa bafyashi, ukucilisha kuli nyina.

Lintu Walufya Umwina Mobe

Ukulufya umunobe wa mu cupo kwaba musango na umbi uwa ca kukalifya, maka maka nga ca kuti bonse babili baletungulula ubumi ubwacincila capamo. Kuti capilibula impela ya musango wa bumi onse uo baleyakana, iya nyendo, incito, ifya kusekesha, no kushintilila pali umo no munankwe.

Eunice alondolola icacitike lintu umulume wakwe mu kupumikisha afwile ku lupumo lwa ku mutima. “Umulungu wa kubalilapo, nali mu mibele ya kutalalila kwa mu nkuntu, kwati nalilekele ukubomba. Nshali fye na maka ya kusonda nelyo ukununsha. Lelo, amaka yandi aya kupelulula yatwalilile mu nshila ya kuitalushako. Apantu nali no mulume wandi lintu baleesha ukumushikatalika ukubomfya CPR (inshila ya kupuupuutwilamo umutima na bapwapwa) ne miti, nshakumenye ifishibilo fya lyonse ifya kukanalolenkana ne mibele. Nangu ni fyo, kwaliko ukuyumfwa kwaluma ukwa kufulunganishiwa, kwati naletamba motoka alekunkulukila pa mukonko kabili takwali icili conse ningacita pa lwa cene.”

Bushe alililile? “Kwena nalililile, ukucilisha lintu nabelengele imyanda ya makardi ya ndoosha ayo napokelele. Nalilile pali imo imo iya yene. Calingafwile ukulolenkana ne nshita yasheleko iya kasuba. Lelo tapali nangu cimo icali no kwaafwa lintu libili libili naipushiwe ifyo naleyumfwa. Takuli kutwishika, nali uwa bulanda nga nshi.”

Cinshi cayafwile Eunice ukupula mu bulanda bwakwe? “Ukwabula ukwiluka cene, ukwabulo kwishiba nacitile ukupingulapo kwa kutwalilila no bumi bwandi,” e fintu asosa. “Nangu cibe fyo, icitwalilila ukunkalipa ni lintu naibukisha ukuti umulume wandi, uwatemenwe ubumi nga nshi, talipo ku kuipakisha bwene.”

“Wileka Bambi Ukulama . . .”

Bakalemba ba Leavetaking—When and How to Say Goodbye bapanda amano ukuti: “Wileka bambi ukulama fintu ulingile ukubomba nelyo ukuyumfwa. Imibombele ya kumfwo bulanda ibomba mu kupusanapusana kuli umo na umo. Bambi kuti pambi batontonkanya—no kukuleka wishibe ifyo baletontonkanya—ukuti nucishamo ukuloosha nelyo tauleloosha mu kufikapo. Beleeleko kabili suulako. Pa kwesha ukuipatikisha we mwine ukwingila mu cikombola icapangwa na bambi nelyo icapangwa no bwikashi mu cinkumbawile, utusha ukulunduluka kobe ukulola ku butuntulu bwa mu nkuntu ubwabukululwa.”

Kwena, abantu bapusanapusana babomba no bulanda bwabo mu nshila shapusanapusana. Tatuleesha ukutubulula ukuti inshila imo lyonse yaliwamapo ukucila imbi ku muntu uuli onse. Nangu cibe fyo, ubusanso bwimako lintu ukukutumana kwaingilila, lintu uwapumwa ku bulanda tali na maka ya kuba uwawikishiwa ku mibele ya cine cine. Lyene ukwaafwa kuti pambi kwakabilwa ukufuma ku fibusa fya cililishi. Baibolo itila: “Icibusa citemwa mu nshita yonse, kabili munyina afyalilwo kumanama.” E co te kwesha ukutiina ukufwaya ukwaafwa, ukulanda, no kulila.—Amapinda 17:17.

Ubulanda bwaba kwankulako kwa cifyalilwa ku kulufya, kabili tacalubana ku bulanda bobe ukuba ubwamonekesha kuli bambi. Lelo ifipusho fyalundwapo filekabila ukwasukwa: ‘Ni shani fintu ningekala no bulanda bwandi? Bushe ca cifyalilwa ukupita mu kuyumfwa uwa mulandu no bukali? Ni shani fintu ningabomba no ku kuyumfwa? Cinshi cinganjafwa ukushipikisha ukulufya no bulanda?’ Iciputulwa cikonkelepo cili no kwasuka ifyo fipusho ne fyalundwapo.

a Ku ca kumwenako, abaYoruba ba ku Nigeria balikwata icisumino ca cishilano mu kufyalwa cipya cipya ukwa mweo. E co lintu nyina alufya umwana, kulabako ubulanda bukalamba lelo ni pa ciputulwa ca nshita icipi fye, pantu nga fintu insoselo ya ciYoruba icibiika: “Menshi ayetike. Insupa taitobeke.” Ukulingana na baYoruba, ici cipilibula ukuti insupa yakwatamo amenshi, nyina, kuti afyala umwana na umbi—napamo ukufyalwa cipya cipya ukwa ufwile. Inte sha kwa Yehova tabakonka ifishilano ifili fyonse ifyashimpwa pa kutiine mipashi ifyo fituntuka ukufuma ku mfundo sha bufi isha mweo wa bumunshifwa no kufyalwa cipya cipya, ifishakwata icitendekelo muli Baibolo.—Lukala Milandu 9:5, 10; Esekiele 18:4, 20, NW.

Imibombele ya Kumfwo Bulanda

Ishiwi “imibombele” talitubulula ukuti ubulanda bwalikwata ukutantikwa kwaimikwa nelyo programu. Ukwankulako kwa bulanda kuti kwapitilila no kusenda ubutali bwa nshita ubwalekanalekana, ukushintilila pa muntu umo umo. Uyu mutande tauli uwakumanina. Ukwankulako kumbi na ko kwine kuti pambi kwalangishiwa. Ifyakonkapo fili fimo ifya fishibilo fya bulanda ifyo umo pambi engakumanya.

Ukwankulako kwa mu kubangilila: Ukutulumushiwa kwa kutendekelako; ukukanasumina, ukukaana; ukutalalila kwa mu nkuntu; ukuyumfwa uwa mulandu; ubukali.

Ubulanda bwakulisha kuti pambi bwasanshamo: Icilafi no kubulwo tulo; ukunakuka kwacishamo; ukwaluka kwa mu kupumikisha ukwa mu nkuntu; impuso mu kupingula no kutontonkanya; ukulila mu nshita mu nshita; ukwalukaaluka kwa miliile, mu kuba no kondelako nelyo ukwininako nge ca kufumamo; ifishibilo fyalekanalekana ifya kupumfyanishiwa kwa butuntulu bwa bumi; ukushipula; ukucepako kwa cipimo ca mibombele; ukumone finjelengwe—ukumfwa, ukukutika, ukumona umuyashi; mu kulufya umwana, ukusuusha kwabulamo ukupelulula ukwa mwina mobe.

Iciputulwa ca nshita ica kushikatalika: Ubulanda mu kuba no kufuluka; ifibukisho fyacilapo ukuwama ifya muyashi, ifyasaakana fye ne nseko.

Ukupoose Fumo no Kufyala Uwafwa—Banyina Balaba no Bulanda

Nangu ca kuti kale kale alikwete abana bambi, Monna mu kuswatuka alelolesha ku ntanshi ku kufyalwa kwa mwana wakwe uwali no kukonkapo. Nangu fye ni pa ntanshi ya kufyalwa, kaali kanya ako “aleyangala na ko, ukulanda na ko, no kwelenganya.”

Imibombele ya cikakilo pa kati ka kwa nyina no mwana ashilafyalwa yali iyakosa. Atwalilila ukuti: “Rachel Anne aali kanya akalepanta ifitabo pe fumo lyandi, ukunenga ukuba uwalola ubushiku. Ncili ndebukisha ukupanta kwa kubalilapo kunono, ukupala ukululutila kwanakilila, ukwabamo ukutemwa. Inshita iili yonse iyo aselele, naleisulamo ukutemwa ukwingi. Nalimwishibe bwino nga nshi ica kuti nalishibe lintu ali mu kukalipwa, lintu alwele.”

Monna atwalilila ubulondoloshi bwakwe ukuti: “Dokota taali na kuncetekela ukufikila cali kucelwa. Anjebele ukukanasakamana. Ndecetekela nalyumfwile lintu alefwa. Mu kupumikisha anyongotweke fye na maka. Ubushiku bwakonkelepo aali uwafwa.”

Ica kukumanya ca kwa Monna te ca kucitika ca limo limo fye. Ukulingana na bakalemba Friedman na Gradstein, mu citabo cabo Surviving Pregnancy Loss, mupepi na banakashi milioni umo cila mwaka mu United States mweka fye balapita mu kwimita kwabulo kutunguluka. Kwena, icipendo mu kusaalala kwa calo caba icakulilako nga nshi.

Abantu ilingi line balafilwa ukwiluka ukuti ukupoose fumo nelyo ukufyala uwafwa busanso ku mwanakashi kabili ubo ebukisha—napamo ubumi bwakwe bonse. Ku ca kumwenako, Veronica, uyo nomba uwatantalila mu myaka, ebukisha inshita apoosele amafumo kabili ukucilisha ebukisha umwana wakwe uwafyelwe uwafwa uyo uwali uwa mweo ukufikila mu mweshi walenga pabula kabili afyelwe alefina bakilogramu mutanda. Asendele wene uwafwa mu mala pa milungu iyalekelesheko ibili. Atile: “Ukufyala akanya akafwa cintu catapata kuli nyina.”

Ukwankulako kwa aba banyina bafulunganishiwa te lyonse kumfwikishiwa, nelyo fye ni ku banakashi banabo. Umwanakashi umo uwalufishe umwana wakwe ukupitila mu kupoose fumo alembele ukuti: “Cintu nsambilile mu nshila yacilapo ukukalifya cili ca kuti ilyo ici tacilamponena, mu cituntulu nshakweteko icitontonshi pa lwa fintu abanandi bali no kushipikishako. Nali uushankulako kuli bene kabili umumbuulu nga fintu nomba ndeyumfwa ukuti abantu bali kuli ine.”

Impika na imbi kuli nyina uli no bulanda ili kuyumfwa kwa kuti umulume wakwe pambi te kuti omfwe ukulufya nga fintu wena omfwa. Umukashi umo acilumbulwile muli iyi nshila: “Nalifulilwe umulume wandi icine cine pali iyo nshita. Kuli wene, tapaali ifumo nakalya. Tapitile mu bulanda ubo nalepitamo. Ali uwa cililishi ku mwenso nakwete lelo te ku bulanda bwandi.”

Uku kwankulako napamo kwa cifyalilwa ku mulume—tapita mu kuletako icikakilo ca ku mubili ne ca mu nkuntu cimo cine ico umukashi wakwe uuli ne fumo apitamo. Nangu ni fyo, na o alacula ukulufya. Kabili cili icakatama ukuti umulume no mukashi beluke ukuti baleculila pamo, nangu ca kuti ni mu nshila shapusanapusana. Balingile ukwakana ubulanda bwabo. Nga ca kuti umulume afisa bwene, umukashi kuti pambi atontonkanya ukuti tali uwakuntukilwa. E co lilileni pamo, landeni capamo, no kukumbatilana. Langisheni ukuti mulekabilana umo no munankwe nomba ukucila na pali kale lyonse. Ee, mwe balume, langisheni ukulangulukilako kwenu.

Imfwa ya Kupumikisha iya Kanya—Ukulolenkana no Bulanda

Imfwa ya mu kupumikisha iya kanya bwaba busanso bwa kubongolola. Bushiku bumo akanya akalemoneka akatuntulu, aka butuntulu busuma kafilwa ukushibuka. Ici cintu cishenekelwa nangu panono, pantu ni ani elenganya ukuti akanya akali konse nelyo umwana akafwa pa ntanshi abafyashi bakwe tabalafwa? Akanya ako kasanguka apashininda ukutemwa kwabula ukupelela ukwa kwa nyina mu kupumikisha kasanguka ica kutontapo ubulanda bwakwe ubushapelela.

Ukuyumfwa uwa mulandu ukwingi kutendeka ukwingilila. Abafyashi kuti pambi bayumfwa abashingamwa ku mfwa, kwati nalimo cali pa mulandu wa mulekelesha umo. Balaipusha abene abati, ‘Nga twacitile shani ku kucilikila yene?’b Mu milandu imo umulume, ukwabula ishinte, pambi ukwabula ukwishiba kuti atendeka fye no kufutukisha umukashi wakwe. Lintu aciya ku ncito, akanya kaciba akomi kabili aka butuntulu busuma. Lintu ainuka, asanga ukuti kacifwila mu busanshi bwa kako! Cinshi umukashi wakwe acilacita? Ni kwi aciba pali iyo nshita? Ifi fipusho fya kucusha fifwile ukulandwapo pa kuti tafibikile ukukanshika pa cupo.

Imibele ya mankumanya kabili iishingamonwa e yalengele ubusanso. Baibolo ilondololo kuti: “Nabwekeshepo no kumona: mwi samba lya kasuba, ukucishamo mu kubutuka te kwa mpalalubilo, kabili ukucishamo mu bulwi te kwa mpalume, na kabili ukupeelwe cilyo te kwa ba mano, nangu bucindami ku ba mucetekanya, nangu bubile ku baishiba; pantu inshita ne ca mankumanya fiponena kuli bonse bene.”—Lukala Milandu 9:11.

Ni shani fintu bambi bengaafwa lintu ulupwa lwalufya akanya? Nyina umo uwafwilwa ayankwileko ukuti: “Cibusa umo alishile no kupyanga mu mwandi ukwabula ukumwipusha. Bambi batwipikileko ifya kulya. Bambi bayafwile fye pa kunkumbatila—ukwabula ukusosa icili conse, ukunkumbatila fye. Nshalefwaya ukulanda pali cene. Nshalefwaya ukukolobondamo libili libili mu cacitike. Nshalekabila ifipusho fya kufwailisha, kwati nalifililwe ukucita icintu cimo. Nali nyina; nga nalicitile icili conse ku kupususha akanya kandi.”

b Imfwa ya Kupumikisha iya Kanya (Sudden Infant Death Syndrome [SIDS]), iyo ilingi line iicitika mu tunya utuli ne myeshi ukufuma pali umo ukufika kuli mutanda, e numbwilo ibomfiwa lintu utunya twa butuntulu busuma twafwa mu kupumikisha ukwabula icilenga icingalondololwa. Inshita shimo shimo casuminwa ifyo kuti yasengaukwa nga ca kuti akanya kasendamikwa nakasenama nelyo kabafu lelo te kukupama. Nangu cibe fyo, takwaba inshila ya kusendamikilamo iingacilikila SIDS yonse.