Icipandwa 17

“Nauwa, Babele”

Esaya 21:1-17

1, 2. (a) Mulandu nshi walandwapo muli Baibolo onse, lelo mulandu nshi uwacindama uwa muli Esaya uutungilila umulandu ukalamba? (b) Ni shani ifyo Baibolo ilonsha umulandu wa kuwa kwa Babele?

BAIBOLO kuti yalinganishiwa ku lwimbo ulutali ululanda pa mulandu umo ukalamba e lyo ne milandu inono ilelundwako pa kuti onse umfwike busaka busaka. Na Baibolo ine ilanda pa mulandu ukalamba—uwa kwebelwa kwa nsambu sha kwa Yehova isha kuteka ukupitila mu buteko bwa Bufumu bwa kwa Mesia. Lelo yalikwata ne milandu imbi iyacindama iibwekeshiwabwekeshiwapo. Umulandu umo wa kuwa kwa Babele.

² Uyo mulandu watendekela muli Esaya ifipandwa 13 na 14. Walibwekeshiwapo mu cipandwa 21 e lyo na mu fipandwa 44 na 45. Pa numa ya myaka 100, Yeremia na o alandapo sana pali uyu wine mulandu, kabili ibuuku lya Ukusokolola lyaufisha pa kashongotwelo ka lulumbi. (Yeremia 51:60-64; Ukusokolola 18:1–19:4) Umusambi wa Baibolo onse uwapooseshako amano akabila ukwangwako kuli uyu mulandu wacindama uutungilila umulandu ukalamba untu Icebo ca kwa Lesa cilandapo. Icipandwa 21 ica kwa Esaya cilafwilisha sana muli ci, pantu cilatupa ifishinka fya kucincimusha pa lwa kuwa kwasesemwe ukwa cilya calo cakwatisha amaka. Ku ntanshi, twalamona ifyo Esaya icipandwa 21 cikomaila pa mulandu na umbi uwacindama uwa mu Baibolo—uutwafwa ukupima nga twaliba abalola nga Bena Kristu lelo.

“Icimonwa Cayafya”

3. Mulandu nshi Babele aitilwa “amatololo ya kuli bemba,” kabili cinshi ilyo ishina lilesobela pa fili no kumucitikila?

³ Esaya icipandwa 21 catendeka no kusoka ati: “Icisendo, Amatololo ya kuli bemba: Nge fipupu fya mwela mu Negebu ku kupitinganamo, cafuma ku matololo, ku calo ca kutiinya!” (Esaya 21:1) Babele aikala pa Mulonga wa Yufrate, no lubali lwa uko ulwa ku kabanga lwaikala pa kati ka milonga ibili iikalamba, uwa Yufrate no wa Tigrisi. Yalitalukako ukufuma kuli bemba mwine mwine. Ninshi mulandu nshi yaitilwa “amatololo ya kuli bemba”? Pantu icitungu ca Babele calebundwa cila mwaka, caleba “bemba” wa lutikiti umukalamba. Lelo abena Babele balibomfya aya matololo ya menshi ukupitila mu kupanga ifibungulubwe fya kucilikila amenshi, impeemeno sha kufuminamo amenshi, ne minyangala. Balicenjela no kulabomfya aya menshi nge ca kucingilila umusumba. Nalyo line, tapali amatukuto ya muntu ayengapususha Babele ku bupingushi bwa kwa Lesa. Aali matololo—kabili ali no kubwelela ku kuba amatololo. Ali no kuponenwa na kayofi akapala inkuuka sha mwela isho inshita shimo ishipuupa pali Israele ukufuma ku matololo yatiinya aya ku kapinda ka ku kulyo.—Linganyeniko Sekaria 9:14.

4. Ni shani ifyo icimonwa ca mu Ukusokolola ica “Babele mukalamba” cisanshamo “amenshi” na “amatololo,” kabili cinshi ico “amenshi” yemininako?

⁴ Nga fintu twasambilile muli cino citabo mu cipandwa 14, ulya Babele wa ku kale alikwata ico apalana na co muno nshiku, ne ci ciitwa “Babele mukalamba,” ubuteko bwa calo ubwa kupepa kwa bufi. Mwi buuku lya Ukusokolola na mo, ilyo Babele Mukalamba alandwapo, “amatololo” na “menshi” na fyo filalandwapo. Umutumwa Yohane asendelwe ku matololo ukuyalangwa Babele Mukalamba. Aebelwe ukuti “[aikala] pa menshi ayengi” na ya menshi e “misango ya bantu, na mabumba, ne nko, na ba ndimi.” (Ukusokolola 17:1-3, 5, 15) Ukupepa kwa bufi lyonse kupusukila ku kutungililwa ne cintubwingi, lelo ayo “menshi” kuli pele pele tayakamucingilile. Akakama, akalekeleshiwa, no kupomonwa, nga fintu cali kuli Babele munankwe ku kale.

5. Ni shani ifyo Babele aisaishibikwa ukuti ‘alafutika’ kabili ‘alapumpunta’?

⁵ Mu nshiku sha kwa Esaya Babele talaba calo cakwatisha amaka, lelo Yehova namona kale ukuti lintu akabe fyo, akomya amaka. Esaya akonkanyapo ati: “Icimonwa cayafya calongolwa kuli ine: Apo uufutika acili alefutika, kabili uupumpunta acili alepumpunta.” (Esaya 21:2a) Cine cine Babele akapumpunta no kufutika inko akacimfya, ukusanshako na Yuda. Abena Babele bali no kupumpunta Yerusalemu, ukutapa itempele lya uko, no kusenda abantu bunkole ku Babele. Kulya, aba bankole bapelelwa bali no kufutikwa, ukupumiiwa pa mipepele yabo, kabili tabakakwate ne subilo lya kubwelela ku calo cabo.—2 Imilandu 36:17-21; Amalumbo 137:1-4.

6. (a) Kuteta nshi Yehova akapwisha? (b) Ni nko nshi casobelwe fyo e shili no kusansa Babele, kabili ici cafishiwapo shani?

⁶ Cine cine, Babele nalinga sana ukupokelela “icimonwa cayafya,” icilepilibula ukuti ali no kupita mu bwafya. Esaya akonkanyapo ati: “Nina, sansa, we Elamu! candila, we Madai! nkatalalika ukuteta konse.” (Esaya 21:2b) Abatitikishiwe kuli ubu buteko bwa kufutika bali no kutauluka. Ukuteta kwabo kukasuka akupwa! (Amalumbo 79:11, 12) Bushe uku kutauluka kukafuma kwi? Esaya alumbula inko shibili ishili no kusansa Babele: Elamu na Madai. Ilyo pakapita imyaka 200, mu 539 B.C.E., Koreshe umwina Persia ali no kutungulula imilalo yapuminkana iya bena Persia na bena Madai ku kulwisha Babele. Kumfwa kuli Elamu, ishamfumu sha Persia shikapoka iciputulwa cimo ica cilya calo pa ntanshi ya 539 B.C.E.a Kanshi imilalo ya bena Persia ikasanshamo na bena Elamu.

7. Ni shani ifyo Esaya akumwako ku cimonwa cakwe, cinshi cilelangilila?

⁷ Moneni ifyo Esaya alondolola ifyo ici cimonwa camukuma, atila: “Ni pali ici umusana wandi waiswilamo ukushikitika, ukufinauka kwanjikata ngo kufinauka kwa ulepaapa; nakongosa nafilwo kuumfwa, nasakamikwa nafilwo kumona; umutima wandi walubaana, ukwenshiwo mubili kwantentula; akafingilima ako nafwaishe kasanguka kuli ine ukusakama.” (Esaya 21:3, 4) Cilemoneke fyo uyu kasesema aleipakisha inshita sha cungulo bushiku, inshita yawamisha ukwetetula mu mutalalila. Lelo icungulo bushiku na co taciweme, cileleta fye umwenso, ukukalipwa, no kututuma. Alefinauka fye ngo mwanakashi ulepaapa, no mutima wakwe “walubaana.” Uwasoma ifya Baibolo umo apilibula aya mashiwi ati “umutima wandi wakulunkunta,” kabili asoso kuti aya mashiwi yalosha ku “kukulunkunta kwa mutima ukwa mwenso.” Mulandu nshi abela mu kumanama kwa ifyo? Cilemoneke fyo ifi Esaya aleumfwa, fikumine ku fya kusesema. Pa October 5/6, 539 B.C.E., ubushiku, abena Babele bali no kuba ku munsokwe wapalako.

8. Nga fintu casesemwe, finshi abena Babele balecita, nangu ca kuti abalwani babo bali ku nse ye linga?

⁸ Ilyo bwaleila pali bulya bushiku bwakakala, abena Babele tabali no munsokwe napacepa. Ilyo kucili imyaka napamo 200, Esaya asobela ati: “Bateyanye tebulo, baanshika amatanda, balya, banwa.” (Esaya 21:5a) Umwabele fyo fyebo, Imfumu yaituumika Belshasari naikuuta aba ku mutebeto. Kwaba ukuteyanishisha abakankaala bakwe no kwanshikila abasano bakwe abengi na bakanakashi. (Daniele 5:1, 2) Aba bakasefya ba ciwowo nabeshiba ukuti kuli ifita ku nse ye linga, lelo bacetekelo kuti umusumba wabo tawingengililwa. Uyu musumba tawingengililwa ku mulandu ne linga likalamba ne mpembwe yashika; imilungu ya uko iishaifulila te kuti isuminishe ukuti ucandilwe. E co “balya, banwa.” Belshasari limbi capamo na bambi, bakolwa. Cilemoneke fyo abakankaala nabakolwa, pantu kwaba ukubacilimusha, nga fintu amashiwi ya mu kusesema ayakonkapo aya kwa Esaya yalangilila.

9. Mulandu nshi kwabela ukukabila kwa ‘kusuba inkwela’?

⁹ “Imeni, mwe bacilolo, subeni inkwela.” (Esaya 21:5b) Mu kupumikisha, umutebeto wapwa. Bacilolo bafwile ukucilimuka! Kasesema umukote Daniele aitwa mu ng’anda ya maliila, kabili amona ifyo Yehova alenga Imfumu ya Babele Belshasari ukuba no munsokwe nga ulya walondolweleko Esaya. Abakankaala ba mfumu bafulungana ilyo ifita fyapuminkana ifya bena Madai, abena Persia, na bena Elamu fyacimfya ubucingo bwa musumba. Babele awa lubilo lubilo! Lelo bushe amashiwi ya kuti “subeni inkwela” yalola mwi? Inshita shimo Baibolo ilanda pa mfumu ya luko ukuti ni nkwela pantu e kacingilila wa calo.b (Amalumbo 89:18) E co ici cikomo ca muli Esaya cifwile cilesobela ukuti balekabila imfumu ipya. Mulandu nshi? Pantu Belshasari aipaiwa muli “bulya bushiku.” E co balekabila ‘ukusuba inkwela,’ nelyo ukusonta imfumu ipya.—Daniele 5:1-9, 30.

10. Kusansamusha nshi abapepa Yehova bengasanga mu kufishiwapo kwa kusesema kwa kwa Esaya ukwa pali uyu uwa kufutika?

¹⁰ Bonse abatemwa ukupepa kwa cine balasansamushiwa kuli ifi fyalembwa. Babele wa muno nshiku, e kuti Babele Mukalamba, aba fye ngo munankwe uwa ku kale ku kufutika no kupumpunta. Bashimapepo balomana akapi ukufika na lelo, ukufwaya ukuti Inte sha kwa Yehova shibindwe, shipakaswe, no kulumya imisonko nge ca kubakandilako. Lelo, nga fintu fye uku ukusesema kutucinkulako, Yehova alamona ukufutika konse uko, kabili takalekepo fye. Akapwisha imipepele yonse iimonawila ishina no kucusha abantu bakwe. (Ukusokolola 18:8) Bushe ica musango yo kuti cacitika? Pa kuti icitetekelo cesu cikose, tulekabila fye ukumona ifyo ukusoka pa lwa kuwa kwa Babele wa ku kale no wa muno nshiku kwafishiwapo kale kale.

“Nauwa”

11. (a) Ni ncito nshi iya mulinshi, kabili ni bani babomba ngo mulinshi lelo? (b) Cinshi amaceleta ya bulwi aya mpunda ne ngamali yemininako?

¹¹ Yehova nomba alanda na uyu kasesema. Esaya ashimika ati: “E fyo Shikulu atila kuli ine, Kabiye, kemike uwa kucefya, ico amona alelongola.” (Esaya 21:6) Aya mashiwi yaleta umulandu na umbi uwacindama uwa muli ci cipandwa—umulandu wa kulola, nelyo uwa mulinshi. Abena Kristu ba cine bonse lelo kuti bafwaisha ukwishiba pali uyu mulandu, pantu Yesu acincishe abakonshi bakwe ukuba ‘abalola.’ “Umusha wa cishinka kabili uwashilimuka” tatala aleka ukulanda ulwa fintu amona ukukuma ku kupalama kwa bushiku bwa bupingushi ubwa kwa Lesa na masanso ya cino calo cabotelela. (Mateo 24:42, 45-47) Cinshi umulinshi wa mu cimonwa ca kwa Esaya amona? “Amona abatentema, babili babili pali bakafwalo, abatentema pa mpunda, abatentema pa ngamali, ukupeepeka leka apeepekeshe.” (Esaya 21:7) Aya maceleta ya bulwi ayali ibumba limo napamo yaleimininako amaceleta ayengi ayatanteme nga yaleya ku bulwi, ayabutukisha nga bakafwalo. Amaceleta ya mpunda na ya ngamali yemininako ifyalo fibili, Madai na Persia, ifili no kupuminkana no kusansa capamo. Ukulundapo, ilyashi lya kale lilekalilako ubunte ukuti imilalo ya bena Persia yalebomfya impunda ne ngamali mu bulwi.

12. Mibele nshi yakwata umulinshi wa mu cimonwa ca kwa Esaya, kabili ni bani bakabila iyi mibele lelo?

¹² Umulinshi lyene apatikishiwa ukushimika. “Abilikisha kwati ni nkalamo, ati, Pano apa kucefesha, mwe Shikulu, njiminina pe akasuba, kabili pano apa kulindila njiminina ubushiku no bushiku bonse. Moneni, lilya line kwaishile abatentema, abantu babili babili pali bakafwalo.” (Esaya 21:8, 9a) Umulinshi wa mu cimonwa abilikisha no kushipa, “kwati ni nkalamo.” Cikabila ukushipa pa kubilikisha ubukombe bwa kupingula uluko lwa maka nga Babele. Kwaba na cimbi icikabilwa—ne ci caba kushipikisha. Umulinshi atwalilila ukwiminina apa kulindila akasuba no bushiku, ukwabula ukushipulako. Na lelo, ibumba lya mulinshi muli shino nshiku sha kulekelesha likabila ukushipa no kushipikisha. (Ukusokolola 14:12) Abena Kristu ba cine bonse balakabila iyi mibele.

13, 14. (a) Bushe caba shani kuli Babele wa ku kale, kabili ni shani ifyo ifimpashanya fya uko fyatobaulwa? (b) Cali shani pa kuti Babele Mukalamba cimucitikile icapalako kabili ni lilali?

¹³ Umulinshi wa mu kusesema kwa kwa Esaya amona iceleta lya nkondo lileisa. Ni mbila nshi lyaleta? “Asosele, ati, Nauwa, nauwa, Babele, na fyonse ifimpashanya fya milungu ya uko nafitobawilwa pa nshi.” (Esaya 21:9b) We mbila ulawama! Uyu pumpunta afutika abantu ba kwa Lesa asuka awa!c Lelo ni shani ifyo ifimpashanya fya Babele ne filubi fyakwe fyatobaulwa? Bushe abena Madai na bena Persia abalesansa bali no kwingila mu matempele ya Babele no kutobaula ifilubi fishaifulila? Iyo, icintu ca musango yo tacilekabilwa. Imilungu ya filubi iya Babele ili no kutobaulwa mu kuti ili no kusapulwa ukuti tayaba na maka ya kucingilila umusumba. Kabili Babele akawa lintu akafilwa ukutwalilila ukutitikisha abantu ba kwa Lesa.

¹⁴ Ni shani pa lwa Babele Mukalamba? Alikete abantu ba kwa Lesa bunkole pa nshita imo ukupitila mu kusongelekanya ukuti batitikishiwe mu Nkondo ya Calo iya Kubalilapo. Umulimo wabo uwa kushimikila wapene ushime. Presidenti wa Watch Tower Society na balashi bambi abakalamba balikakilwe pa milandu ya bufi. Lelo mu 1919, ifintu fyalyalwike icipesha amano. Aba balashi balifumine mu cifungo, amaofeshi yakalamba yaliswilwe na kabili, no mulimo wa kushimikila walibukulwike. Kanshi Babele Mukalamba aliwile pantu calipwa taikete abantu ba kwa Lesa na kabili.d Mwi buuku lya Ukusokolola, uku kuwa kwayawilwa imiku ibili na malaika uulanda amashiwi ya kubilisha kwa pali Esaya 21:9.—Ukusokolola 14:8; 18:2.

15, 16. Kuti casoswa shani ukuti abantu ba kwa Esaya baba “abapuulwa,” kabili cinshi twingasambililako ku mibele ya kwa Esaya ukulosha kuli bene?

¹⁵ Esaya asondwelela ubu bukombe bwa kusesema ne cililishi ku bantu bakwe. Atila: “Mwe bantu bandi abapuulwa nge ngano, mwe bana bandi ba mu cipuulilo, e ca kulongola kuli imwe, icafuma kuli Yehova wa milalo, kuli Lesa wa kwa Israele.” (Esaya 21:10) Ilingi line mu Baibolo, ukupuula kwaba cilangililo ca kusalapula no kulopolola abantu ba kwa Lesa. Abantu Lesa apingana na bo icipingo bali no kuba ‘bana ba mu cipuulilo,’ umo ingano shifikinwa ukufuma ku mapapa, ukusha fye ingano shaubuka bwino, ishisuma. Esaya taleanga pali uku kusalapulwa. Lelo ali ne cililishi kuli aba bali no kuba ‘abana ba mu cipuulilo,’ bamo abali no kwikala ubumi bwabo bonse muli bunkole mu calo ca bambi bambi.

¹⁶ Ici kuti caba ca kutucinkulako cisuma ifwe bonse. Mu cilonganino ca Bwina Kristu lelo, bamo kuti baba abalemenena ku kukanaba ne cililishi ku ncitatubi. Na balya basalapulwa kuti balefwaya ukukantula ukusalapulwa. Lelo nga tuleibukisha ukuti Yehova alasalapula abantu bakwe pa kuti abawamye, ninshi tatwakasuule ukusalapula nelyo abasalapulwa kabili tatwakakaane ukusalapulwa nga catufikila. Natupokelele ukusalapula kwa bukapepa pamo nge nshila Lesa alangilamo ukututemwa.—AbaHebere 12:6.

Ukwipusha Umulinshi

17. Mulandu nshi ishina “Duma” lyalingila ukwinikako Edomu?

¹⁷ Ubukombe bwa bubili ubwa kusesema kwa kwa Esaya icipandwa 21 bwaletamo umulinshi. Bwatendeka ati: “Icisendo, Duma. Aleita kuli ine uwa ku Seiri, ati, We mulinshi, ubushiku ni shani? We mulinshi, ubushiku ni shani?” (Esaya 21:11) Bushe uyu Duma abela kwi? Cilemoneke fyo kwali amatauni yafulilako mu nshita sha Baibolo ayakwete ili shina, lelo te ayo yalelandwapo pano. Duma tayaba mu Seiri, ilyaba lishina limbi ilya Edomu. Lelo “Duma” cipilibula “Ukutalala tondolo.” Kanshi cilemoneke fyo, ici citungu cainikwe shina ililepeela icitontonshi ca fyo cili no kuba ku ntanshi, nga fintu cali mu kubilisha kumbi. Edomu, uyo pa nshita ntali aba mulwani wabipisha uwa bantu ba kwa Lesa, akatalala tondolo—ukutalala kwa mfwa. Lelo ilyo cishilabe fyo, bamo bakafwaisha ukwishiba pa fya ku ntanshi.

18. Ni shani fintu ukubilisha kwa kuti “Luleiso lucelo no bushiku na bo,” kwafikilishiwa pali Edomu wa ku kale?

¹⁸ Pa nshita ibuuku lya kwa Esaya lyalelembwa, Edomu ali no kushomboka no mulalo wa maka uwa bena Ashuri. Bamo mu Edomu balefwaisha ukwishiba lintu ubushiku bwa kutitikisha kwabo buli no kupwa. Bayasukwa shani? “Umulinshi ayasuka, ati, Luleiso lucelo no bushiku na bo.” (Esaya 21:12a) Ifintu tafili na kumuwamina Edomu. Ukucelebuka kwa lucelo kuli no kumoneka, lelo kuli no kwipipa, ukwa mu lupita. Ubushiku—e kuti inshita na imbi iya kutitikisha—ili no kukonkapo bwangu bwangu pa numa ya lucelo. Fintu ici cilelondolola bwino ifyo cikaba kuli Edomu ku ntanshi! Ukutitikisha kwa bena Ashuri kukapwa, lelo abena Babele bali no kupyanapo ukuba icalo cakwatisha amaka kabili bakonaula ulubali lukalamba ulwa Edomu. (Yeremia 25:17, 21; 27:2-8) Ifi fine e fyo cikaba kabili. Ukutitikisha kwa bena Babele kukakonkwapo no kwa bena Persia na bena Greece. Lyene kuli no kuba “ulucelo” ulwipi mu nshita sha bena Roma, lintu abena Herode, aba ntuntuko sha bena Edomu, bakatendeka ukuteka Yerusalemu. Lelo lulya “lucelo” talwakabelelele. Kuli pele pele, Edomu ali no kutalalila umuku wa limo, ukulabililwako fye. Ishina Duma e likalinga sana imibele akabamo ku mpela.

19. Lintu umulinshi atila, “Nga muli no kwipusha, akwipusha; mubwele limbi,” ni mwi napamo alosha?

¹⁹ Umulinshi asondwelela ubukombe bwakwe ubwipi na mashiwi ya kuti: “Nga muli no kwipusha, akwipusha; mubwele limbi.” (Esaya 21:12b) Ukulanda ukuti “mubwele limbi,” napamo kuti calosha ku nshita sha “bushiku” ishili no kukonkana ukwishila Edomu ku ntanshi. Nelyo apantu aya mashiwi kuti yapilibulwa no kuti “bweleni,” napamo uyu kasesema aletubulwila abena Edomu abalefwaya ukupusuka ubonaushi bwa luko ukuti bafwile ukulapila no ‘kubwela’ kuli Yehova. Te mulandu ne fyo cingapilibula, ico umulinshi abeba, kwipusha na kabili.

20. Mulandu nshi ukubilisha kwalembwa pali Esaya 21:11, 12 kwacindamina ku bantu ba kwa Yehova muno nshiku?

²⁰ Uku kubilisha ukwipi kwalikwata ubupilibulo bukalamba ku bantu ba kwa Yehova muno nshiku.e Twalishiba ukuti abantunse baba mu mfifi yatola iya bupofu bwa ku mupashi no kutaluka kuli Lesa ifikalenga buno bwikashi ukonaulwa. (Abena Roma 13:12; 2 Abena Korinti 4:4) Muli iyi nshita ya bushiku, isubilo linono lingabako ilya kuti umuntunse napamo kuti aleta umutende no mutelelwe lyaba nga kulya kucelebuka kwa macaca ukwa lupita ukukonkwapo fye ne nshita sha mfifi. Amacaca yene yene yalepalama—e kuti amacaca ya Kuteka kwa kwa Kristu Ukwa Myaka 1,000 pe sonde. Lelo ilyo lyonse ulubuuto lulipo, tufwile ukukonka ukutungulula kwe bumba lya mulinshi ukupitila mu kutwalilila ukuba abalola no kubilisha mu kushipa ukupalama kwa mpela ya buno bwikashi bwabotelela.—1 Abena Tesalonika 5:6.

Arabia Aililwa

21. (a) Manshoko nshi napamo yaba mu mashiwi ya kuti “icisendo, Mu Arabia”? (b) Bushe abayendo ba bena Dedani ni bani?

²¹ Ukubilisha kwa kupelako ukwa kwa Esaya icipandwa 21 kuli pali “Arabia.” Kwatendeka ati: “Icisendo, Mu Arabia: Mu fimpuusa e mo mutubilishe ku cungulo, mwe bayendo ba bena Dedani.” (Esaya 21:13) Taciletwishikwa ukuti Arabia wine e ulelandwapo pano, pantu imikowa iingi iya bena Arabia yalandwapo. Ishiwi lya ciHebere ilyapilibulwa Arabia pano, inshita shimo lipilibula “icungulo bushiku,” ishiwi lyapalako sana mu ciHebere. Bamo batila uku kwaba kulandila mu manshoko, ukucilenga camoneka kwati icungulo bushiku—e kuti inshita ya mafya—ili mupepi no kwisa pali ci citungu. Ukubilisha kutampa no kulanda pa fya bushiku, ukulanda pa bayendo ba bena Dedani, umukowa ukalamba mu bena Arabia. Abayendo ba musango yo bakonka inshila sha bukwebo ukufuma ku cifulo ca menshi mu ciswebebe ukuya ku cakonkapo, basendele ifyanunke cisuma, ifibekobeko, ne fyuma fimbi. Lelo muno twaumfwa ukuti bapaasuka umo bapita lyonse no kubelama ubushiku. Mulandu nshi?

22, 23. (a) Cisendo nshi icafina icili no kwishila imikowa ya bena Arabia, kabili cikabalenga ukucita cinshi? (b) Ni lilali aka kayofi kali no kwisa, kabili nani akakaleta?

²² Esaya alondolola ati: “Leteni amenshi ku wa cilaka, mwe bekashi ba mu calo ca Tema; sengeleni imbutushi ne ca kulya; pantu babutuka ku lupanga, ku lupanga ulwasomonwa, ku mata ayakanwa, ku kufina kwa bulwi.” (Esaya 21:14, 15) Cine cine, icisendo ca bulwi cili no kwishila iyi mikowa ya bena Arabia. Tema, iyabela pa cifulo cafulishapo amenshi mu citungu, yapatikishiwa ukupayanishisha imbutushi sha bulwi amenshi no mukate. Ni lilali ubu bwafya buli no kwisa?

²³ Esaya akonkanyapo ati: “E fyo Yehova atile kuli ine: Ucili taulapwa umwaka, umwabele myaka ya wa cilambu, e lyo bukapwa ubukata bonse bwa kwa Kedari, kabili ukacepa umushashi wa mpendwa ya ba mata, impalume sha bana ba kwa Kedari—pantu Yehova Lesa wa kwa Israele asosa.” (Esaya 21:16, 17) Kedari mukowa ukalamba ica kuti inshita shimo ubomfiwa ku kwimininako Arabia onse. Yehova apampamine pa kuti aba mata ne mpalume sha uyu mukowa bali no kucepa ukushala fye aba mpendwa. Ni lilali? ‘Ilyo umwaka taulapwa,’ te kucilapo, kwati fye fintu uwa cilambu ashibomba ukucila pa nshita ya cipangano. Tacaishibikwa bwino bwino ifyo ifi fyonse fyafikilishiwe. Bakateka ba bena Ashuri babili—Sarigone II na Sankeribu—baleitunga ukuti e bacimfishe Arabia. Umo pali aba e wacimfishe iyi mikowa ya bena Arabia iya cilumba, nga fintu casobelwe.

24. Kuti twashininkisha shani ukuti ukusesema kwa kwa Esaya pali Arabia kwalifikilishiwe?

²⁴ Lelo teti tutwishike ukuti uku kusesema kwalifikilishiwe ukwabula ukushako. Amashiwi ya kwisalila aya uku kubilisha yalalenga ico ukumfwika sana ayati: “Yehova Lesa wa kwa Israele asosa.” Ku ba mu nshiku sha kwa Esaya, tacilemoneka ukuti Babele akasumbuka ukucila Ashuri lyene ukuwishiwa mu cungulo bushiku cimo ilyo kukaba ukusefya kwa ciwowo. Na kabili tacilemoneka kwati Edomu wa maka akesatalala tondolo nelyo ukuti ubushiku bwa kucula no kubulwa buli no kwishila iyi mikowa ya ku Arabia iisambashi. Lelo Yehova atila e fyo cikaba, kabili e fyo caisaba. Ilelo, Yehova atweba ukuti ubuteko bwa calo ubwa kupepa kwa bufi buli no kwisaloba. Tatuletila kuti cacitika; lelo tuleti cikacitika. Yehova umwine alisosa!

25. Kuti twapashanya shani ica kumwenako ca mulinshi?

²⁵ Lekeni kanshi tube ngo mulinshi. Natutwalilile ukulola, kwati twaba pa lupungu lwa kwa kalinda ulwasansuka, ukulaceeceeta akatalamukila ukumona ifiishibilo fya kuti ubusanso bwaisa. Natulebishanya sana ne bumba lya mulinshi wa cishinka, e kuti Abena Kristu basubwa abashalapo pe sonde lelo. Mu kushipa natubilikishe capamo nabo ifyo tulemona, ubushininkisho bwamonekesha ubwa kuti Kristu aleteka mu muulu; ukuti nomba line ali no kupwisha ukununuka kwalepa, ukwa nshita ya mfifi ukwa muntunse ukufuma kuli Lesa; na pa numa akaleta amacaca yene yene, e kuti Ukuteka kwa Myaka 1,000 pali paradise wa pe sonde!

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 219]

“Bateyanye tebulo . . . balya, banwa”

[Icikope pe bula 220]

Umulinshi “abilikisha kwati ni nkalamo”

[Icikope pe bula 222]

“Njiminina pe akasuba, kabili . . . ubushiku no bushiku bonse”