Ukutendeka Kwabo Ukwa Muno Nshiku no Kukula
NAPAPITA imyaka ukucila na 100 ukutula apo Inte sha kwa Yehova isha muno nshiku shatendekele. Ku kutendeka kwa ba 1870, mu Allegheny, Pennsylvania iyo nomba yaba mu Pittsburgh kulya ku U.S.A, mwali akalibumba katendeke ukusambilila Baibolo akashaishibikwe no kwishibikwa. BaCharles Taze Russell e bali basolwesolwe muli kalya kalibumba. Mu July 1879, e lyo magazini wa kubalilapo uwa Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence afumine. Lilya calefika muli ba 1880 ifilonganino ifingi fyalipangilwe ukufuma muli kalya kalibumba no kusalanganina mu fitungu fyapalamineko. Mu 1881 akabungwe ka Zion’s Watch Tower Tract Society kalipangilwe, kabili mu 1884 kalilembeshiwe mwi funde, kabili baRussell e bali ba presidenti. Mu kupita kwa nshita ishina lya aka kabungwe lyalyalwilwe no kuba Watch Tower Bible and Tract Society. Abengi baleshimikila ku ng’anda ne ng’anda baletambika impapulo shashimpwa pali Baibolo. Abantu 50 e baleshimikila inshita yonse mu 1888—pali lelo nga kupendela pali avareji impendwa ya bakashimikila ba nshita yonse ifikile mupepi na 700,000 mwi sonde lyonse.
Ilyo calefika mu 1909, umulimo wasalanganine na mu fyalo fimbi, kabili amaofeshi yakalamba aya Sosaite yalikushiiwe ukuya ku Brooklyn mu New York kuntu yaba ukufika no bwa lelo. Amalyashi yapulintwa yalelembwa mu nyunshipepala shalekanalekana, kabili ukufika mu 1913 yalepulintwa mu ndimi shine no kulembwa mu nyunshipepala 3,000 isha mu United States, Canada, na Europe. Ifitabo, ututabo, na matrakiti imintapendwa fyaleananishiwa.
Umulimo wa kupanga filimu wa “Photo-Drama of Creation” walitendeke mu 1912. Iyi filimu iyakwete fikope fya kusesha fye ne fiiselela umwaba ne fiunda, yalandile pa fyacitika ukufuma ku kulengwa kwe sonde ukufika na ku kuteka kwa myaka 1,000 ukwa kwa Kristu. Mu 1914 e lyo batendeke ukuitambisha, kabili abantu 35,000 e baletamba cila bushiku. Yali pa mafilimu ya kubalilapo aya fikope ayabamo ne ciunda.
UMWAKA WA 1914
Inshita yakakala yalepalamina. Mu 1876 baCharles Taze Russell abasambi ba Baibolo balembele icipande caleti “Inshita ya Bena Fyalo: Ni Lilali Ikapwa?” muli magazini wa Bible Examiner, uwalesabankanishiwa mu Brooklyn, ku New York, uwatile pe bula 27 ilya wafumine mu October ukuti, “Inshita cinelubali [7] shikapwa mu A.D. 1914.” Iyi nshita e yaloshiwako mu bupilibulo bumbi ubwa Baibolo ukuti “nshita yasontwa iya nko.” (Luka 21:24) Te fyonse fyaenekelwe ukucitika mu 1914 ifyacitike, lelo wali mwaka waishibishe impela ya nshita ya Bena fyalo kabili wali mwaka waibela icine cine. Bakalemba ba lyashi lya kale abengi na balanda pa fyalecitika basumina ukuti 1914 wali mwaka umo ifintu ifingi fyayalwike ukutula apo abantu babelapo. Amashiwi yakonkapo ayambwilwe yalangilila ici:
Umukululo wa muli Times-Herald, iya ku Washington, D.C., iya pa March 13, 1949 walondolwele ukuti, “Umwaka uwa kulekeleshako ukuba ‘bwino’ mu lyashi lya kale wali mwaka wa 1913, umwaka pa ntanshi ya Nkondo ya Calo iya kubalilapo.”
Inyunshipepala ya The New York Times, iya pa May 7, 1995 yatile, “Imyaka 75 ukufuma mu 1914 ukufika mu 1989, umwali inkondo shibili isha fyalo fyonse no kuumana kwa fyalo, myaka bakalemba ba lyashi lya kale abengi batila e myaka fye yeka, iyaibela, umo ifyalo ifingi atemwa fyalelwa inkondo, nelyo ukuwamya ifintu pa numa ya nkondo nangu ukuiteyanya ukuya ku nkondo.”
Dokota Walker Percy alondolwele muli magazini wa American Medical News, uwa pa November 21, 1977, ukuti, “Isonde lyonse lyalipumfyanishiwe lintu Inkondo ya Calo iya Kubalilapo yabukile kabili tucili tatwaishiba icalengele. Ilyo ishilabuka, abantu baleenekela ifintu ukuwaminako. Kwali umutende no lubanda. Awe fyonse fyalipumfyanishiwe. Ukutula ilyo calituponya na pa musao . . . Abantu abengi balipaiwa muli uno mwanda wa myaka ukucila umwanda wa myaka uuli onse.”
Imyaka ukucila na pali 50 pa numa ya mwaka wa 1914, shicalo umwina Germany Konrad Adenauer alembele muli The West Parker, iya ku Cleveland, ku Ohio, iya pa January 20, 1966 ukuti: “Umutelelwe ne cibote tafyabamo mu mikalile ya bantu ukufuma fye mu 1914.”
Bapresidenti wa kubalilapo aba Sosaite, ba C. T. Russell, bafwile mu 1916 kabili bapyenwepo na baJoseph F. Rutherford umwaka wakonkelepo. Ifintu ifingi fyalyalwike. Magazini inankwe ya Ulupungu lwa kwa Kalinda, iyaleitwa ati The Golden Age, yalifumine. (Ilelo itwa ati Loleni!, kabili ifika ku mpendwa ya mamilioni 20 mu ndimi ukucila na pali 80.) Ukushimikila kwa ku ng’anda ne ng’anda kwalituninkishiwe sana. Pa kuti aba Abena Kristu baipusanyeko ku macalici ya mu Kristendomu, baipeele ishina lya kuti Inte sha kwa Yehova mu mwaka wa 1931. Ili ishina lyashimpwa pali Esaya 43:10-12.
Redio yalibomfiwe sana muli ba 1920 na ba 1930. Ilyo calefika mu 1933 Sosaite yalebomfya imilabasa ya redio 403 ukusabankanishishamo amalyashi ya Baibolo. Mu kupita kwa nshita, ukushimikila kwa pa redio kwaishilepyanwapo no kushimikila kwa ku ng’anda ne ng’anda ukwalecitwa ne Nte nashisenda ifilimba fya maseleti ifya kulishapo amalyashi yakopwa aya Baibolo. Amasambililo ya Baibolo yaletendekwa ku uuli onse uwalefwaya ukusambilila icine ca mu Baibolo.
UKUCIMFYA KWA MU FILYE
Muli ba 1930 na ba 1940, Inte shingi shaliketwe pa mulandu wa kubomba uyu mulimo, kabili kwali ukutwala imilandu ku filye pa kuti fye kube ukucingilila ubuntungwa bwa maisosele, ubwa kusabankanya, ubwa kulongana, no bwa maipepele. Ku United States, batwele imilandu ukufuma ku filye finono ukuya ku Cilye Casumbukisha ica mu United States no kusangwa aba kaele mu milandu 43 pa milandu yonse bapeelwe. Mu fyalo fimbi na mo ifilye fyasumbukisha filasanga Inte ukuba aba kaele. Ukulosha kuli uku kucimfya kwa mu filye, Profesa C. S. Braden, alandile pa lwa Nte mu citabo cakwe icitila These Also Believe, ukuti: “Balibomba umulimo uusuma uwa kwafwilisha demokrasi pa kulwisha ukucingilila insambu shabo isha bwana calo, pantu mu kulwisha kwabo balilenga no tumabumba fye tonse utwa ku Amerika tukwateko isho nsambu.”
AMAPROGRAMU YA KUKANSHA KWAIBELA
Ba J. F. Rutherford bafwile mu 1942 kabili bapyenwepo na ba N. H. Knorr. Programu wa kukansha uwasuminishiwe alitendekwe. Mu 1943 isukulu lyaibela ilya kukansha ba mishonari, ilitwa Watchtower Bible School of Gilead, lyalipangilwe. Ukutula iyo nshita, abapwisha ili isukulu balatumwa ku fyalo mwi sonde lyonse. Mu fyalo umushali ifilonganino nomba e mo fyaba, kabili kuli amaofeshi yanono aya Watch Tower ukucila pali 100 mwi sonde. Mu nshita mu nshita, kulabako amakosi yaibela ku kukansha baeluda ba mu filonganino, ababomfi ba kuitemenwa aba pa maofeshi yanono aya Watch Tower, na baba mu mulimo wa nshita yonse (pamo nga bapainiya) mu mulimo wa bunte. Pa cifulo ca masomo icabela mu Patterson, ku New York, palaba amasukulu yalekanalekana umo abatumikishi bakanshiwa.
Ba N. H. Knorr bafwile mu 1977. Imibombele imo iya kulekelesha iya kwalula ukuteyanya iyo nabo babombeleko ilyo bashilafwa yali ya kukusha Ibumba Litungulula, ilyabela pa maofeshi yakalamba aya Watch Tower mu Brooklyn. Mu 1976 imilimo ya kwangalila yalyakanishiwe no kupeelwa ku makomiti yapangilwe na ba mwi Bumba Litungulula, bonse bene ababelesha mu butumikishi pa myaka iingi.
IFIKUULWA FYA KUPULINTILAMO FYAFULILAKO
Ilyashi lya muno nshiku ilya Nte sha kwa Yehova lyaisulamo fye ne fya kucitika fya kucincimusha. Mu 1870 kwali fye akalibumba kamo akalesambilila Baibolo mu Pennsylvania, lelo ukufika mu mwaka wa 2000 kwaba ifilonganino fya Nte mupepi na 90,000 mwi sonde lyonse. Impapulo shonse, pa kubala shalepulintwa no twampani tupulinta; lyene, mu 1920, Inte shatendeke ukupulintako impapulo shimo mu mafakitare ya kusonkela. Lelo ukufuma mu 1927 ukufika ne lelo, impapulo ishingi shipulintilwa mu fakitare wa ntunti 8 uwa Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. mu Brooklyn, kulya kwine ku New York. Ndakai kuli amafakitare na yambi ne cikuulwa ca maofeshi. Kwalibako ne fyalundwapo mupepi na ku Brooklyn umwikala abatumikishi baitemenwa fye ukubombela muli fi fikuulwa fya kupulintilamo. Ukulundapo, ku ncende yabela lwa mupepi na ku Wallkill, ku nse ya New York, kwalibako ne farmu apaba ne cikuulwa ca kupulintilamo. Palya papulintwa bamagazini ba Ulupungu lwa kwa Kalinda na Loleni! kabili e kufuma ifilyo fimo ifipeelwa ku batumikishi babombela pa maofeshi yapusanapusana. Cila kabomba wa kuitemenwa alapeelwa ka alawansi ka cila mweshi aka kushitamo tumo tumo uto engakabila.
AMABUNGANO YA PA KATI KA NKO
Mu 1893 ibungano likalamba ilya kubalilapo lyabelele ku Chicago, mu Illinois, ku U.S.A. Kwasangilwe abantu 360, kabili abantu 70 e babatishiwe. Ibungano likalamba ilya pa kati ka nko ilya kulekeleshako lyabelele mu musumba wa New York mu 1958. Lyabelele mu fibansa fibili, mu cibansa ca Yankee Stadium ne cibansa caliko pali iyo nshita ica Polo Grounds. Impendwa ya basangilweko yafikile kuli 253,922; ababatishiwe bali 7,136. Ukutula iyo nshita amabungano ya pa kati ka nko yalabako mu kukonkana mu fyalo ifingi. Ukubika pamo, ukubungana kwa musango yo kusanshamo imyanda ya mabungano mu fyalo fya pano isonde.
[Amashiwi pe bula 8]
Ukwafwa kwaibela ku buntungwa bwa bwana calo
[Icikope pe bula 6]
“Ulupungu lwa kwa Kalinda,” ukufuma pali 6,000 mu lulimi lumo ukufika ku mamilioni ukucila 22 mu ndimi ukucila 132
[Icikope pe bula 7]
Apo ifintu fyayalukile mu fyalecitika ku kale
[Icikope pe bula 10]