Ubulwi bwa Yeriko—Lushimi Nelyo Cishinka?
PA MAKUMI ya myaka, abashula ifya mu mushili balyesha ukuleta ukutwishika pa calembwa ca Baibolo ica kwa Yoshua no bulwi bwa Yeriko. Ukulingana kuli Baibolo, Yoshua no mulalo wa bena Israele bashingulwike Yeriko pa nshiku cinelubali, ukufikila Lesa alengele ifibumba fikalamba ifya musumba ukuwa tasha. Ici casuminishe abena Israele ukwingila no ‘koca umusumba ku mulilo na conse icali muli wene.’—Yoshua 6:1-24, NW.
Lelo abashula ifya mu mushili abengi, balipumbwilwe ku citabo cacilapo ukucindikwa ica kwa Kathleen Kenyon muli ba 1950, bashininwe ukuti Yeriko tayabalile aibako mu kati ka nshita ya kwingilila kwa bena Israele. Kwena, bapaashishe ukuti ulya musumba waonawilwe ukucila pa mwanda wa myaka umo mu kubangilila! Muli fyo, icalembwa ca Baibolo ica kwa Yoshua na bena Israele califumishiwepo apakalamba. Mu nshita ya nomba line, nangu ni fyo, Dr. Bryant G. Wood, uushula ifya mu mushili ukufuma ku Universiti ya Toronto, Canada, alibuula imimwene ipya pa bushinino ukufuma ku Yeriko. Ukulingana kuli The New York Times, alisondwelela ukuti Dr. Kenyon “alelolesha ku musango walubana uwe bumba, kabili mu fifulo fimbi,” kabili ukuti ubushinino mu cine cine “bwalisuminishanya mu kumonekesha” na Baibolo.
Dr. Wood alangilila imitika yatikama 1 mita uwa mito yatulikwa mu kuba ne fiinga fye bumba, ifiputusha fya njelwa ukufuma ku cibumba cawishiwa, ne mbao, fyonse ifyalengwo kufita kwati ni ku mulilo ukalamba uwa mu musumba. Ifiputusha fye bumba fyapeelwa inshiku (mu nshila yasuminishiwe iishili ya kulungatika iyaliko) ukuba 1410 pa ntanshi ya Nshita yesu Yaishibikwa, ukulundako nelyo ukufumyako imyaka 40—te kutaluka sana ukufuma ku 1473 B.C.E., ubushiku bwa bulwi bwa Yeriko bwafumishiwa muli Baibolo.
Abemba umushili balisanga ukuti amayanda ya Yeriko wa pa kale yakwetemo ifipe ifingi ifya mbuto shatutilwa. Ici calibe ca kusekesha, apantu Baibolo ilangilila ukuti Yeriko yawishiwe mu kwipipa pa numa ya kulobolola kwa mupepo kabili ukwabulo ukwimikako ukushinga kwa kulungulusha ku nsala. (Yoshua 3:14-16) Yonse yaliba milandu isuma iyo amayanda ya Yeriko yali no kukwatamo imbuto lintu umusumba waonawilwe.
Basayantisiti ukucila balashimunuka ilyo caisa ku kusumina ukulungika kwa Baibolo. Muli fyo, Times yaambwile uwasambilila umo uwalumbuka ngo ulesosa mu kwankula ku fya kusanga fya kwa Wood ukuti: “Takwabako kutwishika kwa kuti umulimo usuma uwa fyebo uusangwa muli Baibolo walikwatamo umusango wa cine muli yene.” Nalyo line, ilintu ifyalembwa fya mu Malembo ifyafulilako fileafwilishiwa ne fya kusanga fya busayansi ne fya kushula fya mu mushili ifya muno nshiku, cili icamonekesha ku bashaumina kumo ukuti Baibolo yalicilapo nga nshi pa kulonganika kwa bufi ukwapumfyanishiwa ku musango wa cine ca mu nshita mu nshita. Nga fintu Baibolo iine isosa ukuti: “Lesa wene abe uwa cine, no muntu onse uwa bufi.”—Abena Roma 3:4.
Ilintu ukulondolola kwa nomba line ukwa fimbwa fya kushula fya mu mushili pa Yeriko fyaba ifya kulengo buseko, Abena Kristu ba cine ‘benda mu citetekelo te mu kumona.’ (2 Abena Korinti 5:7) Icitetekelo cabo tacashintilila pa fya kushula fya mu mushili. Ukukwata nelyo ukukanakwata ubushinino bwa fya kushula fya mu mushili, Baibolo mu kubwekeshabwekeshapo ishinina ukuba intulo yashintililwapo iya fyebo ukukuma ku nshita ya ku numa, iya ndakai, ne nshita ya ku ntanshi.—Ilumbo 119:105; 2 Petro 1:19-21.
[Icikope pe bula 7]
Ifitantala fya Yeriko uko Yehova apeele abena Israele ukucimfya
[Abatusuminishe]
Pictorial archive (Near Eastern History) Est.