Icubo Cabo—Bufi!

“Pantu twacito bufi e cubo cesu, na mu kubepa e mo twabelama.”—ESAYA 28:15.

1, 2. (a) Kuteyanya nshi ilelo ukulingile ukusambilila ukufuma ku cacitike ku bufumu bwa pa kale ubwa kwa Yuda? (b) Kucetekela nshi ukwabikwa bubi bubi Yuda akwete?

BUSHE ayo mashiwi yabomba kuli Kristendomu ilelo nge fyo yacitile ku bufumu bwa mikowa ibili iya kwa Yuda? Mu cishinka, yalabomba! Kabili kulya kupalana kulangilila icabipa kuli Kristendomu wa muno nshiku. Cipilibulo kuti ako kayofi mu kwangufyanya kakonaula ukuteyanya kwa butotelo bwa busangu.

² Ukulola ku kapinda ka ku kuso aka kwa Yuda kwali ubufumu bwa mikowa ikumi iya kwa Israele. Lintu Israele ashininkishe ukuba uwabule citetekelo, Yehova asuminishe wene ukucimfiwa ku bena Ashuri mu 740 B.C.E. Ubufumu bubiye, Yuda, bwacitile ubunte kuli ici ca kucitika cabamo akayofi lelo mu kulengama ayumfwile ukuti icintu ca musango uyo tacakabale acicitika kuli wene. ‘Pantu,’ e fyo intungulushi shakwe shaitakishe, ‘bushe itempele lya kwa Yehova talyaba mu Yerusalemu? Bushe tatwaba abantu ba kwa Lesa abasenaminwa? Bushe bashimapepo besu na bakasesema tabalandila mwi shina lya kwa Yehova?’ (Linganyeniko Yeremia 7:4, 8-11.) Isho ntungulushi sha butotelo shali ishacetekela ukuti shali ishacingililwa. Lelo balilubile! Bali fye ababule citetekelo nga bamunyinabo ba ku kapinda ka ku kuso. E co, icacitike kuli Samaria kuti na kabili cacitika kuli Yerusalemu.

3. Mulandu nshi Kristendomu ayumfwila uwacetekela ukulosha ku nshita ya ku ntanshi, lelo bushe kuliko umulandu usuma ku kucetekela kwakwe?

³ Mu nshila yapalako, Kristendomu aitungo kukwata ukwampana kwaibela na Lesa. ‘Pantu,’ e fyo aitakisha, ‘twakwata amakumi ya makana ya macalici kabili na bashibutotelo basambilila, pamo pene ne myanda ya mamilioni ya ba bakonka. Na kabili twalikwata Baibolo, kabili tulabomfya ishina lya kwa Yesu mu kupepa kwesu. Mu cishinka, twalisenaminwa na Lesa!’ Lelo icacitike kuli Yerusalemu wa pa kale caiminina ngo kusoka kwakosa. Ukwabulo kusakamana ifya kucitika fya muno nshiku ifyaibela ifya bupolitiki, twalishiba ukuti mu kwangufyanya Yehova akabomba mu bupingushi ukulwisha Kristendomu na mabutotelo yambi yonse aya bufi.

“Icipingo ne Mfwa”

4. Cipingo nshi Yuda atontonkenye ukuti alipangile?

⁴ Mu nshita sha pa kale, Yerusalemu wabule citetekelo apokelele ukusoka ukwingi ukupitila muli bakasesema ba cine aba kwa Lesa, lelo takusumine. Mu cifulo ca ico, aitakishe ukuti imfwa tayakabale aimuponena ukumufisha ku Mbo, inshishi, nge fyo yaponene ubufumu bwa ku kapinda ka ku kuso ubwa Israele. Kasesema Esaya apuutilwemo ukusosa kuli Yuda ukuti: “E ico umfweni icebo ca kwa Yehova, mwe bantu ba miponto, mwe bateka aba bantu abali mu Yerusalemu: pantu muleti, Natupingane cipingo ne mfwa, ku bena ku Mbo twacita ne ca kuumfwana, ukuti icikoti icikukulula nga cilepita tacakatwishile; pantu twacito bufi e cubo cesu, na mu kubepa e mo twabelama.”—Esaya 28:14, 15.

5. (a) Cali cipingo nshi catunganishiwe ne mfwa ica kwa Yuda? (b) Kusoka nshi kwapeelwe ku Mfumu Asa uko Yuda alabile?

⁵ Ee, intungulushi sha mu Yerusalemu batontonkenye ukuti balikwete ukusuminishanya, nga fintu cali, ne mfwa na ku Mbo pa kuti umusumba wabo kuti wabakwa. Lelo bushe icipingo catunganishiwe ne mfwa capilibwile ukuti alilapile ku membu shakwe no kuti nomba acetekele muli Yehova kwi pusukilo? (Yeremia 8:6, 7) Nakalya! Mu cifulo ca ico, ayalukile kuli bakateka ba bupolitiki aba buntunse ku kwafwiwa. Lelo ukushintilila kwakwe pa kwikatana kwa mu calo kwali kukopeka, ubufi. Abantu mu calo abo acetekele tabali na kumupususha. Kabili apantu ashile Yehova, Yehova ashile Yerusalemu. Cacitike fye nge fyo kasesema Asaria aali nasoka Imfumu Asa ukuti: “Yehova ali kuli imwe ilyo imwe muli kuli wene; nga mwamufwaya, kuti asangwa kuli imwe; lelo, nga mwamusuula kuti asuula na imwe.”—2 Imilandu 15:2.

6, 7. Ni ntampulo nshi Yuda abuulile ku kwikasha umutelelwe wakwe, lelo mu kuba na ca kufumamo nshi ica kupelako?

⁶ Abacetekela mu kwikatana kwabo ukwa bupolitiki, intungulushi sha Yerusalemu shali ishashininkisho kuti takwali na kubako “icikoti icikukulula” ica milalo ya kwingilila icali no kupalama kuli bene ku kupumfyanya umutende wabo no mutelelwe. Lintu batiinishiwe ku bena Israele na bena Suria baikatana, Yuda ayalukile kuli Ashuri ku kwafwiwa. (2 Ishamfumu 16:5-9) Pa numa, lintu batiinishiwe ku milalo ya fita iya cina Babiloni, ashinine kuli Egupti ku kwafwiwa kabili Farao alyankwileko, pa kutuma ifita ku kwaafwa.—Yeremia 37:5-8; Esekiele 17:11-15.

⁷ Lelo imilalo ya Babiloni yali iya maka, kabili ifita fya Egupti fyalicimbile. Ukubika ukucetekela ukwa kwa Yerusalemu muli Egupti kwashinine ukuba icilubo, kabili mu 607 B.C.E., Yehova amushile ku konaulwa asobele. E co bakateka ba Yerusalemu na bashimapepo balilubile! Ukucetekela kwabo mu kwikatana kwa ku calo ku mutende no mutelelwe kwali “bufi” uko kwapyangilwe ku cikoti icikukulula ica fita fya bena Babiloni.

Ukukaana “Ilibwe Lyalabulwa”

8. Ni shani fintu Kristendomu abuula inshila iyapala nga nshi kuli iyo iya kwa Yuda wa pa kale?

⁸ Bushe kuliko imibele yapalako ilelo? Ee, e ko yaba. Bashibutotelo ba Kristendomu na bo bayumfwa ukuti takwakabeko akayofi akali no kubasenda. Mu cishinka, basosa nge fyasobele Esaya ukuti: “Natupingane cipingo ne mfwa, ku bena ku Mbo twacita ne ca kuumfwana, ukuti icikoti icikukulula nga cilepita tacakatwishile; pantu twacito bufi e cubo cesu, na mu kubepa e mo twabelama.” (Esaya 28:15) Ukupala Yerusalemu wa pa kale, Kristendomu alolesha ku kwikatana kwa mu calo ku mutelelwe, kabili bashibutotelo bakwe balakaana ukuuba muli Yehova. Pantu, tababomfya fye ne shina lyakwe, kabili balapumya no kupakasa abo bacindika ilyo shina. Bashibutotelo ba Kristendomu bakwe bacita cintu bashimapepo bakalamba aba ciYuda bacitile mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo lintu bakeene Kristu. Mu cishinka, batila, “Tatukwete mfumu, kano Kaisare.”—Yohane 19:15.

9. (a) Ni bani balesoka Kristendomu ilelo mu nshila imo ine iyo Esaya asokelemo Yuda? (b) Ni kuli bani Kristendomu alingile ukwalukila?

⁹ Ilelo, Inte sha kwa Yehova basoka ukuti ifita fya mukukulule no kuputunkanya mu kwangufyanya fikapyanga Kristendomu. Mu kulundapo, basonta ku cifulo ca cine cine ica cubo ukufuma kuli ulya mukukulule. Bambula Esaya 28:15b,16, apatila: “E ico Shikulu Yehova atile fi: Moneni, nabike ca kukuulapo mu Sione, ilibwe, ilibwe ilyalabulwa, ilya pa cifutu, ilyaumo mutengo, ilya ca kukuulapo, ilyabikwe ca kukuulapo (uutila ca cishinka takafulumbane).” Ni ani uyu aba ‘ilibwe lyaumo mutengo’? Umutumwa Petro ayambwile aya mashiwi no kuyabomfya kuli Yesu Kristu. (1 Petro 2:6) Nga ca kuti Kristendomu asupile umutende mu kuba ne Mfumu ya kwa Yehova, Yesu Kristu, lyene nga alisengawike icikoti cikukulula icileisa.—Linganyeniko Luka 19:42-44.

10. Kubimbwamo nshi Kristendomu alundulula?

¹⁰ Nangu cibe fyo, tacite fyo. Mu cifulo ca ico, mu kufwailisha kwakwe umutende no mutelelwe, atubulula mu bucenjeshi mu kusenamina intungulushi sha bupolitiki isha nko—ici te mulandu no kusoka kwa Baibolo ukwa kuti bucibusa ne calo bulwani kuli Lesa. (Yakobo 4:4) Mu kulundapo, mu 1919 ayafwilishe mu kukosa League of Nations nge subilo lyawamisha ilya muntu ku mutende. Ukutula mu 1945 abika isubilo lyakwe muli United Nations. (Linganyeniko Ukusokolola 17:3, 11.) Kwatanunuka shani ukubimbwamo kwakwe no ku kuteyanya?

11. Kwimininwako nshi ubutotelo bwakwata pali UN?

¹¹ Icitabo ca nomba line cipeela itontonkanya ilyo cilondolola ukuti: “Te kucepako pa mateyanyo amakumi yabili na yane aya baKatolika yalimininwako kuli UN. Intungulushi shafulilako isha butotelo balitandalila ukuteyanya kwa pa kati ka nko. Icacilapo kwibukishiwa cali kutandala kwa Washilisha Papa Paul VI mu kati ka Cisaka Cikalamba mu 1965 no kwa kwa Papa John Paulo II mu 1979. Amabutotelo ayengi yalikwata amalumbo yaibela, ukushinshimuna, inyimbo sha butotelo ne fya mapepo kuli United Nations. Ifya kumwenako fyacilapo kucindama ni fyo ifya fitetekelo fya ciKatolika, ba Unitarian-Universalist, ba Baptist na ba Bahai.”

Amasubilo ya Fye aya Mutende

12, 13. Ukwabulo kusakamana amasubilo yaanana aya kuti umutende uleenekelwa, mulandu nshi Inte sha kwa Yehova babela abacetekela ukuti ukusoka kwabo kwa cine?

¹² Umo uwa Ntungulushi sha calo ishacilishapo amaka isha bupolitiki abilishe amasubilo ya bengi ilyo asosele ukuti: “Iyi nkulo ya bantu pe sonde kuti pambi yacitilo bunte ukwisa kwa ciputulwa ca mutende ushingabwelela inuma mu lyashi lya kale ilya kutumpuluka.” Bushe alilungike? Bushe ifya kucitika fya nomba fipilibula ukuti ukusoka Inte sha kwa Yehova bapeela ukukuma ku bupingushi bwa kuputunkanya ubwa kwa Yehova pa nko takwakabe ukwa cine? Bushe Inte sha kwa Yehova baliluba?

¹³ Iyo, tabaluba. Balishiba ukuti balanda icine pa mulandu wa kuti babika ukucetekela kwabo muli Yehova na muli Baibolo, iyaba Cebo ca kwa Lesa ica cine. Tito 1:2 asoso kuti: “Lesa, uushibepa.” E co balikwata ukucetekela kwakumanina ukwa kuti lintu ubusesemo bwa Baibolo bwasoso kuti icintu cimo cikacitika, lyene ukwabulo kufilwa cikacitika. Yehova umwine alondolola ukuti: “E fyo cikabe cebo candi icifuma mu kanwa kandi: tacakabwelele ibusha kuli ine, kano cacite co natemwa, no kushuka muli ico nacitumina.”—Esaya 55:11.

14, 15. (a) Cinshi intungulushi sha baYuda balebilisha mu kwipipa pa ntanshi ya bonaushi bwa Yerusalemu mu 607 B.C.E.? (b) Cinshi Paulo asobele icali no kubilishiwa pa ntanshi ubonaushi bwa kupumikisha tabulaisa pali cino calo? (c) Cinshi twingenekela pa kalume ka kubilisha kwasobelwe pali 1 Abena Tesalonika 5:3?

¹⁴ Mu myaka ya pa ntanshi ya bonaushi bwa Yerusalemu mu 607 B.C.E., Yeremia acitile lipoti ukuti intungulushi shalepundo kuti, “Mutende, mutende.” (Yeremia 8:11) Nangu cibe fyo, ico cali bufi. Yerusalemu alyonawilwe mu kufikilishiwa kwa kusoka kwapuutwamo ukwa bakasesema ba cine aba kwa Yehova. Umutumwa Paulo asokele ukuti icintu cimo icapalako cali no kucitika mu kasuba kesu. Asosele ukuti abantu bakalapunda “Umutende no mutelelwe!” (NW) Lelo lyene, asosele ukuti, “uboni ubwa kupumikisha bwabemina.”—1 Abena Tesalonika 5:3.

¹⁵ Ilyo fye twaingile muli ba 1990, amanyunshipepala na bamagazini ukuli konse balelando kuti Inkondo ya Mutalalila naipwa no kuti umutende wa calo mu kupelako ulemoneka. Lelo lyene inkondo ya kupikana ne mfuti yalipuukile mu Middle East. Nangu cibe fyo, pa nshita imo imibele ya calo ikalunduluka ukufika ku cipimo uko ukupunda kwa “Mutende no mutelelwe!” ukwasobelwa pali 1 Abena Tesalonika 5:2, 3 kukengilisha ukufika ku kalume. Mu kuba na masubilo yesu ayaikashiwa mu kushangila mu Cebo ca kwa Lesa, twalishibo kuti, ilyo kalya kalume kafikwapo, amapingushi ya kwa Lesa yakaputunkanishiwa mu kwangufyanya kabili ukwabulo kuluba. Takuli ukubilisha kwa mutende wa fikamba no mutelelwe ukulingile ukutulenga ukutontonkanya ukuti ubonaushi bwasobelwe kuli Lesa tabwakese. Amapingushi ya kwa Yehova yalembwa mu kukanayaluka mu Cebo cakwe Baibolo. Kristendomu, capamo na mabutotelo yonse yambi aya bufi, akonaulwa. Kabili lyene amapingushi ya kwa Yehova ayabamo ubonaushi yakalumbululwa ukulwisha icalo ca kwa Satana conse. (2 Abena Tesalonika 1:6-8; 2:8; Ukusokolola 18:21; 19:19-21) Apantu Inte sha kwa Yehova baliba abacetekela ukuti Yehova akafikilisha icebo cakwe, batwalilila ukuba abalola pe samba lya butungulushi bwe bumba lya musha wa cishinka kabili uwashilimuka kabili mu kusakamanishisha balamona ifyo ifya kuponako filesokololwa. (Mateo 24:45-47) Mu kushininkisha, takuli ukubombesha kwa kucito mutende ukwa muntu ukulingile ukutulenga ukutontonkanya ukuti Yehova nalekelesha imifwaile yakwe ku kuleta icikoti ca kukukulula pali Kristendomu wafinininwa ku lubembu.

‘Lesa E Cubo Cesu’

16, 17. Ni shani fintu Inte sha kwa Yehova bankulako nga ca kuti bamo bakalifiwa ku kulanda kwabulo kulamba ukwa bukombe bwabo?

¹⁶ Bamo kuti bakalifiwa ku kulanda kwabulo kulamba ukwa Nte sha kwa Yehova mu kubilisha ici. Nangu cibe fyo, lintu basoso kuti intungulushi sha butotelo isha Kristendomu shabika icubo mu kutantika kwa bufi, bashimika fye cintu Baibolo ilanda. Lintu balando kuti Kristendomu alingo kukandwa pa mulandu wa kuti aba ulubali lwa calo, bacita fye lipoti cintu Lesa umwine alanda muli Baibolo. (Abena Filipi 3:18, 19) Mu kulundapo, pa mulandu wa kuti Kristendomu abika ukucetekela kwakwe mu mapange yaletwako ne ci calo, mu cine cine afwilisha umulungu wa ici calo, Satana Ciwa, untu Yesu atile e wishi wa bufi.—Yohane 8:44; 2 Abena Korinti 4:4.

¹⁷ E ico, Inte sha kwa Yehova babilisha ukuti: Ifwe, tatukoselesha amasubilo ya bufi aya mutende wa calo pa mulandu wa kwaluka kwa mimonekele ya bupolitiki. Mu cifulo ca ico, tulebwekeshapo amashiwi ya kwa kemba wa malumbo aya kuti: “Lesa e cubo kuli ifwe. . . . Abana ba buntuuntu fye mupu, abana ba buntungwa bufi; mu ca kulingilo kufina bapeluka, bene mupu fye.” (Ilumbo 62:8, 9) Amapange ya buntunse ku kusumbula no kusungilila Kristendomu fyaba bufi, ukubepa! Yonse ukubikwa pamo tayakwata maka ya kucilikila imifwaile ya kwa Yehova ukucila pa fyo akanwa kaisulamo umwela wakaba kacita!

18. Kusoka nshi ukwa kwa kemba wa malumbo kwabo kwalingisha ilelo?

¹⁸ Inte sha kwa Yehova na kabili bambula Ilumbo 33, ifikomo 17 ukufika ku 19, ilibilisho kuti: “Kafwalo [uwa Egupti, ukupashanya ubulwi] cintu ca fye ca kulengo kucimfya, kabili ku bwingi bwa bulamba bwakwe tapusushishako. Moneni, amenso ya kwa Yehova alosha pa bamutiina, abalolelo luse lwakwe, ku kupokololo mweo wabo ku mfwa, kabili ku kubabaka no mweo mu cipowe.” Ilelo, Abena Kristu ba cine bacetekela muli Yehova no Bufumu bwakwe ubwa mu mulu, ukutantika fye kweka uko ukwingaleta umutende ubelelela.

Kristendomu ‘Icifulo ca Kunyantaula’

19. Mulandu nshi ukushintilila pa mateyanyo ya bupolitiki ku kuleta umutende wa calo kukopeka?

¹⁹ Ukucetekela ica kupyanikapo icili conse icapangwa no muntu ku Bufumu bwa kwa Lesa kulenga ico ica kupyanikapo icipasho, icintu ica kupepa. (Ukusokolola 13:14, 15) Muli ifyo, ukukoselesha ukushintilila pa fyaimikwa fya bupolitiki, pamo nga United Nations, ku mutende no mutelelwe caba kukopeka, bufi. Ukukuma ku fintu fya musango uyo ifya masubilo ya bufi, Yeremia asosele ukuti: “Pantu icaengwa cakwe kubepa, kabili umupu uupemwako tamuli. Fyene mupu, milimo ya kutumpika; mu nshita ya kukandwa kwa fiko fikaloba.” (Yeremia 10:14, 15) E ico, bakafwalo ba bulwi aba Egupti wa cimpashanya, uko e kuti, amaka ya fita fya bupolitiki ifya nko ilelo, tafyakacingilile ubufumu bwa Kristendomu ubwa butotelo mu kasuba kakwe aka bucushi. Ukwikatana kwa mabutotelo ya Kristendomu ne ci calo mu kushininkisha fikafilwa ukubacingilila.

20, 21. (a) Cinshi cacitike kuli League of Nations, kabili mulandu nshi United Nations takacite mu kuwaminako? (b) Ni shani fintu Esaya alangile ukuti ukwikatana kwa kwa Kristendomu ne calo takwakamupusushe?

²⁰ Kristendomu abikile amasubilo yakwe pali League of Nations, lelo alinwinwe nelyo fye ukwabulo kwisa kwa Armagedone. Nomba akuushisha bucishinka bwakwe kuli United Nations. Lelo mu kwangufyanya akalolenkana no “kulwa kwa bushiku bukalamba bwa kwa Lesa wa maka yonse,” kabili takapusunsuke. (Ukusokolola 16:14) Nelyo fye ni UN wapuupuutulwa te kuti aleteko umutende no mutelelwe. Icebo ca kwa Lesa ica busesemo cilanga ukuti ukuteyanya kwa United Nations mu kuba ne filundwa fya kuko ifya nko “shikalwa no Mwana wa mpaanga [Kristu mu maka ya Bufumu], no Mwana wa mpaanga akashicimfya ico e Shikulu wa bashikulu, kabili Imfumu ya shamfumu.”—Ukusokolola 17:14.

²¹ Inte sha kwa Yehova mu kucetekela shisoso kuti takwaba ipusukilo kuli Kristendomu mu kwikatana kwakwe ne calo ca kwa Satana. Kabili lintu basose ci, basonta fye ku cintu Baibolo iine isosa. Esaya 28:17, 18 ambula Yehova ngo ulesosa ukuti: “Nkacito bupingushi ukubo mwando wa mulingo, no bulungami ukube cafina ica kubeyamwinako. Lelo icitalawe cikapasaule cubo cenu ca bufi, ne ca kubelamamo cenu amenshi yakacikukulula; cikapingululwa ne cipingo cenu ico mwapingene ne mfwa, ne ca kuumfwana cenu ica ku bena ku Mbo tacakeminine; icikoti icikukulula nga cilepita, cikaba kuli imwe ica kumunyantaula.”

22. Lintu ubulungi bwapwililika bwacitwa pali Kristendomu, cinshi cikafumamo?

²² Lintu ubupingushi bwa kwa Yehova bwabombwa, cikaba umwabela ubulungi bwakwe ubwapwililika. Kabili icishinte ca Kristendomu ica kucetekela, ‘icipingo cakwe ne mfwa,’ fikapyangwapo umupwilapo nga ku cikoti icikukulula. Esaya atwalilila ukuti: “Cikalapita ulucelo no lucelo, akasuba no bushiku; ukwiluke cebo kukaba fye ica kututumya [ku kulenga bambi ukumfwikisha icaumfwika, NW].” (Esaya 28:19) Ifyo cikaba ica kututumya ku bakalatambako ukucitilo bunte amaka yakumanina aya bupingushi bwa kwa Yehova! Ifyo cikaba ica kulengo mwenso ku ntungulushi sha Kristendomu na bakonshi babo ku kusanga, mu kucelwa nga nshi, ukuti bacetekele mu bufi!

Ishina lya kwa Yehova “Ulupungu Ulwakosa”

23, 24. Ukucila ukufwaya umutelelwe muli ici calo, cinshi Inte sha kwa Yehova bakacita?

²³ Lelo ni shani pa lwa Nte sha kwa Yehova? Nelyo fye ni mu kulolenkana no lupato lwa pa kati ka nko no kupakasa, batwalilila ukuipaatulako ukufuma ku calo. Tabalaba ukuti Yesu asosele ulwa bakonshi bakwe ukuti: “Tabali lubali lwa calo, ifyo na ine nshili lubali lwa calo.” (Yohane 17:16, NW) Ukupulinkana muli ishi nshiku sha kulekelesha, balibika ukucetekela kwabo mu Bufumu bwa kwa Yehova, te mu mapange ya buntunse. E ico, akayofi ka Kristendomu takakalenge Inte sha kwa Yehova ukutulumushiwa. Nge fyo Esaya asobele: “Uutila ca cishinka takafulumbane.”—Esaya 28:16.

²⁴ Amapinda 18:10 yatila: “Ishina lya kwa Yehova lupungu ulwakosa, e mo abutukilo mulungami no kuba fye.” E co tulaalika abantu bonse abapale mpaanga ukuuba muli Yehova na mu Bufumu bwakwe muli Kristu. Pamo nge cifulo ca kubelamamo, Yehova taba wa bufi! Ubufumu bwakwe muli Kristu tabwaba bwa bufi! Icubo ca kwa Kristendomu bufi, lelo icubo ca Bena Kristu ba cine caba cine.

Bushe Kuti Walondolola?

◻ Ni shani fintu Yuda wa pa kale aubile mu bufi?

◻ Ni mu nshila nshi Kristendomu aesha ukuifisa umwine mu kubepa?

◻ Ni shani fintu Esaya asokele Yuda, kabili ni shani fintu Inte sha kwa Yehova babilisha ukusoka kwapalako ilelo?

◻ Ni shani fintu Kristendomu akasanga ukuti ukucetekela kwakwe kwabikwa bubi bubi?

◻ Mu kucilanya na Kristendomu, kwiminina nshi Inte sha kwa Yehova basungilila?

[Akabokoshi pe bula 17]

AMASUBILO YASUMBUKA YALUMBULWILWA UNITED NATIONS

“Pa muku wa kubalilapo ukutula pa Nkondo ya Calo iya II ubwikashi bwa pa kati ka nko nabwikatana. Ubutungulushi bwa United Nations, inshita imo ubwali fye cintu ca kusubila, nomba buleshininkisha icimonwa ca bakasanga ba iko. . . . Icalo kanshi kuti cashukila ili shuko lya mu nshita ku kufikilisha icilayo caikatililwa pa nshita ntali ica muyano upya uwa calo.”—Presidenti Bush uwa ku United States mu bukombe bwakwe ubwa Ubuteko bwa Kwikatana kuli lulya luko, January 29, 1991