Ukubebeta Imbali sha Cuma Cacilapo Umutengo ica kwa Lesa—Baibolo!

MU 1867 shimafarmu umwina South Africa uwe shina lya Schalk van Niekerk aletamba abana baleyangala na mabwe yamo. Limo ukucilisha ilyabeeka kabili ilisuma lyalimucebwishe. “Kuti walikwata, nga naulitemwa,” e fyasosele nyina wa bana. Van Niekerk, nangula ni fyo, atumine ilibwe ku waishibisha ifya mabwe yashulwa ku kubebeta. Abana tabaishibe ukuti baleyangala na daimonde uwa mutengo wa £500!

Bushe kuti cacitikako ifyo na iwe wine walikwata icibekobeko cacilapo umutengo ukwabula ukwiluka cene? Abengi, ku ca kumwenako, balikwata Baibolo, nga fintu yaba e yacilishapo kushitishiwa pa nshita yonse, iyabako mu kukumanina nelyo mu lubali ukucila mu ndimi 1,900. Nalyo line, abantu abengi tababelenga Baibolo kabili muli fyo baishiba finono pa lwa fyabamo.

Baibolo itunga ukuba “iyapuutwamo kuli Lesa” kabili e ico Cebo ca kwa Lesa. (2 Timote 3:16; linganyeniko 1 Abena Tesalonika 2:13.) Caba cikwatwa caumisho mutengo ica mutundu wa muntu. Ukupitila muli yene, tusambilila ifya kukwata ifyawamisha ukufuma mu bumi nomba kabili, icacilapo kucindama, ifya kunonka ubumi bwa muyayaya! (Yohane 17:3, 17) Bushe icili conse kuti caba icaumisha umutengo ukucila ico?

Nangu cibe fyo, pa kutesekesha ici cuma ne mbali sha ciko shonse, umo afwile ukuba uwabeleshanya na cene. Pa kuceba kwa kubalilapo, ici kuti pambi camoneka icayafya nga nshi. Na kuba, Baibolo yaba kulonganika kwa mabuku yalekanalekana 66. Cinshi cintu aya mabuku yabamo? Bushe kwalibako umulandu umo uwa muyano untu yamonekelamo? Nga ni fyo, ni shani fintu umuntu engasanga ifiputulwa fyaibela muli Baibolo?

Ukubeleshanya na Baibolo caba kusonsomba. Lelo ukupala icibekobeko ca cine cine, Baibolo yalikwata ukupakana no muyano. Kuti twamone co nga ca kuti mu kwipifya twalanguluka ifyabamo.

Amalembo ya ciHebere—Ukusonta Kuli Kristu

Baibolo mu cinkumbawile yaakanishiwa mu “Cipingo ca Kale” ne “Cipingo Cipya.” Aya mashina yalilubana, nangula ni fyo, ukupeela itontonkanyo lya kuti “Icipingo ca Kale” calileka ukubomba kabili ca mutengo unono. Ishina lyacilapo ukulinga kuli ico ciputulwa ca Malembo kuti lyaba Amalembo ya ciHebere, apantu ici ciputulwa calembelwe mu kutendekelako maka maka mu lulimi lwa ciHebere. “Icipingo Cipya” calembelwe mu ciGreek mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E.; muli fyo, citwa mu kucilapo kulinga Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGreek.

Ibuku lya kubalilapo ilya Baibolo, Ukutendeka, litampa inshita ishishi bantu yapitapo lintu Lesa abumba umulu ne sonde na pa numa atendeka ukupekanye sonde ku bwikashi bwa muntunse. Abantunse babili aba kubalilapo babumbwa abapwililika; nangu cibe fyo, basala inshila ya lubembu, ne fya kufumamo fya kayofi ku bufyashi bwabo. Nalyo line, ukupala icuma icamonwa mu lubuuto lwashibantukila, Baibolo ipayanya ukupeshima kwe subilo ku mutundu wa muntu uwawa: “ulubuto” ulo mu kupelako lukafumyapo ukusonga kwa lubembu ne mfwa. (Ukutendeka 3:15) Nani akaba ulu Lubuto? Ukutendeka kutendeka ukulonsha umutande wa ulu Lubuto luli no kwisa, ukutonta pa bumi bwa fikolwe fimo ifya citetekelo ifya Lubuto, ukupala Abrahamu, Isaki, na Yakobo.

Ukufuma mu kukonkapo kulondolola ukufyalwa kwa kwa Mose. Mu nshila ishingi ubumi bwa kwa Mose bucite cinshingwa ubo ubwa Lubuto luleisa. Pa numa ya finkunka ikumi, Israele apanga Ukufuma kukalamba mu Egupti kabili aimikwa ngo luko lwasalwa ulwa kwa Lesa pa Lupili lwa Sinai. Ubwina Lebi, nga fintu ishina lilangilila, bwimika ifipope fya kwa Lesa ifya bushimapepo bwa cina Lebi muli Israele. Impendwa ilanda ulwa tushita abena Israele bapendelwe (ukupitila mu kupenda kwa cinkumbawile ukwa bantu) no lwa fya kuponako mu kati ka kulebela kwa kwa Israele mu matololo. Kabili nomba, uwaiteyanya ukwingila mu Calo Calaiwa, Israele apokelela ukukonkomesha kwa kupelako ukwa kwa Mose. Uyu e mutwe wa lyashi uwa Amalango. Ukusonta ku Lubuto lwaleisa, Mose acincisha uluko ukumfwa kuli ‘kasesema untu Lesa akemya.’—Amalango 18:15.

Amabuku ya lyashi lya kale yalakonkapo. Aya yaba ku ciputulwa cikalamba mu muyano wa kupimwa kwa nshita. Yoshua alondolola ukucimfya no kwakanya kwa Calo Calaiwa. Abapingushi balondolola ifya kuponako fikalamba ifya myaka yakonkapo lintu Israele aletungululwa no kukonkana kwa bapingushi. Ruti alanda ulwa mwanakashi utiina Lesa, uwaikalako uwa mweo mu kati ka ciputulwa ca nshita ica bapingushi kabili uwakwata ishuko lya kuba icikolwe ica kwa Yesu Kristu.

Iciputulwa ca nshita ica kuteka kwa bapingushi, nangu cibe fyo, caisa ku mpela. Samwele wa Kubalilapo ashimika ulwa kuteka kwa kayofi ukwa mfumu ya kubalilapo iya kwa Israele, Shauli, nga fintu kwamonwa ukupitila mu menso ya kwa kasesema Samwele. Samwele wa Cibili alondolola ukuteka kwatunguluka ukwa kwa Davidi, impyani ya kwa Shauli. Ishamfumu 1 na 2 shitufumya ku kuteka kwa bukata ukwa kwa Solomone ukufika ku kusendwa bunkole bwa mu Babiloni ukwa bulanda ukwa luko lwa kwa Israele mu 607 B.C.E. Imilandu iya Kubalilapo ne ya Bubili ipituluka mu fishinka fya ili lyashi lya kale nga fintu lyamonwa ukufuma pa mimwene yasansama iya luko lwabwela ukufuma kuli uku kusendwa bunkole. Mu kupelako, Esra, Nehemia, na Estere balondolola fintu abena Israele babweshiwa ku calo ca ku mwabo na limo ilya lyashi lyabo ilya kale ilyakonkapo.

Amabuku ya nshintu e yakonkapo, ayakwatamo shimo isha nshintu ishawamisha ishabalile ashilembwa. Yobo apayanya icikope ca kukumbamo ica bumpomfu pe samba lya kucula ne cilambu ca buko. Ibuku lya Amalumbo lyabamo inyimbo sha malumbo kuli Yehova na mapepo ya nkumbu no kwaafwa. Aya yalisansamusha ababomfi ba kwa Lesa abashingapendwa. Mu kulundapo, Amalumbo yakwatamo amabusesemo ayengi ayo yatusanikila mu kulundako pa lwa kwa Mesia uleisa. Amapinda na Lukala Milandu yasokolola imbali sha mano ya bulesa ukupitila mu nsoso ishipi ishaisulamo ubupilibulo, ilintu Ulwimbo lwa Nyimbo ni nshintu sha kutemwa kwacishapo mu kuba no bupilibulo bwa busesemo ubwashika.

Amabuku 17 ayakonkapo—ukufuma pali Esaya ukufika kuli Malaki—maka maka ya busesemo. Yonse, ukufumyako fye Inyimbo sha Bulanda, yakwata ishina lya kwa kalemba. Ayengi aya muli aya mabusesemo yalikwata kale kale ukwisushiwa kwamonekesha. Na kabili yasonta ku fya kuponako fya kufika pa kalume mu kasuba kesu mu nshita ya ku ntanshi ipaleme.

Amalembo ya ciHebere muli fyo yapeela ukulekanalekana kwa kupapusha mu musango ne nshila. Nalyo line, yonse yakwata umutwe umo wine. Amasesemo yabo, ukupende nkulo, ne fya kuponako fikalamba fipeshima mu kuba na mano yabomba no bupilibulo bwa busesemo.

Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGreek—Ulubuto Lwamoneka

Imyaka amakana yane yalipitapo ukutula pa kuwila kwa muntu mu lubembu. Mu kupumikisha kwamoneka pa cintamba ce sonde Ulubuto lwalolelwa pa nshita ntali, Mesia, Yesu! Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGreek yalemba ubutumikishi bwa uyu muntu wa mpikwe mu lyashi lya kale ilya buntunse mu mabuku yane ayapusana lelo ayaikatana, ayetwa Amalandwe. Aya ni Mateo, Marko, Luka, na Yohane.

Fintu bwaba ubwaumo mutengo ku Bena Kristu ubu bulondoloshi bwalembwa ubwa Malandwe yane! Yashimika pa lwa fipesha mano fya kusungusha ifya kwa Yesu, imilumbe yakwe yabamo ubupilibulo, Ilyashi lyakwe ilya pa Lupili, ica kumwenako cakwe mu kuicefya, icililishi cakwe ne cumfwila cabulo kutwishikwa kuli wishi, ukutemwa kwakwe ku “mpaanga” shakwe, na mu kupelako imfwa yakwe iya bulilambo no kubuushiwa kwa bukata. Isambililo lya Malandwe likuula muli ifwe ukutemwa kwashika ku Mwana wa kwa Lesa. Ukucila pali fyonse, tulapalamikwa ku watumine Kristu—Yehova Lesa. Ubu bulondoloshi bwalembwa ubwa Malandwe bwawaminwa ukubelenga mu kubwekeshabwekeshapo.

Imilimo ya Batumwa itendekela pantu Amalandwe yashila. Ishimika imyaka ya mu kubangilila iya cilonganino ca Bwina Kristu ukufuma ku nshiku sha Pentekoste ukufika ku kubikwa mu cifungo ukwa kwa Paulo mu Roma mu 61 C.E. Muli ili buku, tubelenga ulwa kwa Stefani Umwina Kristu wa kufwile cisumino uwa kubalilapo, ukupilibuka kwa kwa Sauli, uyo pa numa uwaba Paulo umutumwa, ukuletwamo kwa Bena fyalo bapilibulwa aba kubalilapo, ne nyendo sha kucincimusha isha bukabila bwa mbila nsuma isha kwa Paulo. Ubu bulondoshi bwalembwa bwaba ponse pabili ubwa kukunta kabili bwa kukuulilila icitetekelo.

Amakalata amakumi yabili na imo, nelyo ifyalembwa, nomba e yakonkapo. Aya kubalilapo 14, aya kwa Paulo, yainikwa amashina ya Bena Kristu balepokelela nelyo ifilonganino; ayashala yainikwa amashina ya bakalemba—Yakobo, Petro, Yohane, na Yuda. Mwandi kukatama kwa kukonkomesha no kukoselesha kuntu aya makalata yakwata! Yalondolola mu kumfwika icifundisho no kufikilishiwa kwa masesemo. Yaafwa Abena Kristu ukutwalilila abapaatukako ukufuma ku fyashingulukako ifya bubifi muntu bafwile ukwikala. Yakomaila pa kukabila kwa kukusha ukutemwa kwa bumunyina ne mibele imbi ya bukapepa. Yemika icipasho ca kuteyanya kwa cilonganino ukwalinga, pe samba lya butungulushi bwa baume bakalamba lwa ku mupashi.

Pamo nga fintu Amalembo ya ciHebere yapwila pa fyebo fya busesemo, e ficita na Malembo ya ciGreek. Ukusokolola, ukwalembelwe no mutumwa Yohane mupepi na 96 C.E., kulonganya pamo ukulonsha kwa busesemo no mutwe ukalamba uwa Baibolo—ukushishiwa kwe shina lya kwa Yehova ku Bufumu bwakwe ubwa buMesia. Ukukonkana kwa fimonwa mu nshila ya fishibilo kulangisha ubonaushi bwa maka ya butotelo, imilalo, na ya bupolitiki aya micitile yabola iya kwa Satana. Aya yapyanikwapo no musumba wa kamfulumende ya kwa Yesu, uwalwila ukusakamana kwa uko ku kutungulula kwa mibele ya pe sonde. Pe samba lya uku kuteka kwa Bufumu, Lesa alaya “[ukufuute] filamba fyonse . . . ne mfwa tayakabeko kabili iyo.”—Ukusokolola 21:4.

Bushe kuliko ukutwishika, lyene, ukwa kuti Baibolo cuma cabulamo akalema, ukubelebesha ulubuuto lwa bulesa? Nga ca kuti tawaibelenga ukupulinkana, mulandu nshi te kutendekelo kucite fyo nomba? Ukacebushiwa ku kupakana kwa iko, ukubuutushiwa ku kubembela kwa iko, ukuseshiwa ku kuyemba kwa iko, ku kumfwa ku bukombe bwa iko. Mu cine cine cili ‘ca bupe cafikapo . . . ukufuma kuli Shifwe wa fya lubuuto.’—Yakobo 1:17.

[Charti pe bula 28, 29]

UMUTANDE WA MABUKU YA BAIBOLO

Ukwishibisha kalemba, icifulo ca kulembelapo, inshita ya kupwishishisha ukulemba, ne nshita yafimbwa ne fya kuponako ifye buku.

Amashina ya bakalemba aba mabuku yamo na ya fifulo uko ukulembwa takwashininkishiwa. Inshiku ishingi shaba ishapalaminako fye, icishibilo a. cilepilibula “pa numa,” b. cilepilibula “pa ntanshi,” na c. cilepilibula “ukupalaminako,” nelyo “mupepi.”

Amabuku ya Malembo ya ciHebere (B.C.E.)

Ukufuma Mose Mu Matololo 1512 1657-1512

Ubwina Lebi Mose Mu Matololo 1512 Umweshi umo (1512)

Yoshua Yoshua Kanaani c. 1450 1473-c. 1450

Abapingushi Samwele Israele c. 1100 c. 1450-c. 1120

1 Imilandu Esra Yerusalemu (?) c. 460 Pa numa ya

1 Imilandu 9:44,

1077-1037

2 Imilandu Esra Yerusalemu (?) c. 460 1037-537

Esra Esra Yerusalemu c. 460 537-c. 467

Nehmia Nehmia Yerusalemu a. 443 456-a. 443

Estere Mordekai Shushani, Elamu c. 475 493-c. 475

Yobo Moses Mu Matololo c. 1473 Ukucila pa myaka 140

pa kati ka 1657

na 1473

Amalumbo Davidi c. 460

na bambi

Amapinda Solomone; Yerusalemu c. 717

Aguri;

Lemuele

Lukala Milandu Solomone Yerusalemu b. 1000

Esaya Esaya Yerusalemu a. 732 c. 778-a. 732

Yeremia Yeremia Yuda/Egupti 580 647-580

Esekiele Esekiele Babiloni c. 591 613-c. 591

Daniele Daniele Babiloni c. 536 618-c. 536

Hosea Hosea Samaria a. 745 b. 804-a. 745

(Icitungu)

Yoele Yoele Yuda c. 820 (?)

Amose Amose Yuda c. 804

Obadia Obadia c. 607

Yona Yona c. 844

Mika Mika Yuda b. 717 c. 777-717

Nahumu Nahumu Yuda b. 632

Habakuki Habakuki Yuda c. 628 (?)

Sefania Sefania Yuda b. 648

Hagai Hagai Yerusalemu 520 Inshiku 112 (520)

Sekaria Sekaria Yerusalemu 518 520-518

Malaki Malaki Yerusalemu a. 443

Amabuku ya Malembo ya ciGreek aya Bwina Kristu (C.E.)

Ibuku Kalemba Icifulo Ukulemba Inshita

Lyalembelwepo Kwapwishishiwe Yafimbilwe

Mateo Mateo Palestine c. 41 2 B.C.E.–33 C.E.

Marko Marko Roma c. 60-65 29-33 C.E.

Luka Luka Kaisarea c. 56-58 3 B.C.E.–33 C.E.

Yohane Umutumwa Efese, nelyo c. 98 Pa numa ya

Yohane mupepi ntendekelo,

29-33 C.E.

Imilimo Luka Roma c. 61 33-c. 61 C.E.

Abena Roma Paulo Korinti c. 56

1 Abena KorintiPaulo Efese c. 55

2 Abena KorintiPaulo Makedonia c. 55

Abena Galatia Paulo Korinti nelyo c. 50-52

Suria Antioke

Abena Efese Paulo Roma c. 60-61

Abena Filipi Paulo Roma c. 60-61

Abena Kolose Paulo Roma c. 60-61

2 Abena Paulo Korinti c. 51

Tesalonika

1 Timote Paulo Makedonia c. 61-64

2 Timote Paulo Roma c. 65

Tito Paulo Makedonia (?) c. 61-64

Filemone Paulo Roma c. 60-61

AbaHebere Paulo Roma c. 61

1 Petro Petro Babiloni c. 62-64

2 Petro Petro Babiloni (?) c. 64