Ilyeshi mu milumbe ya mu Calo

ILYESHI lya mu kasuba ka kwa Noa lyali kayofi ka kupomona ica kuti umutundu wa muntu tawakatale aulaba lyene. Ukucila pa myaka 2,400 pa numa, Yesu Kristu alandile ulwa lyene pamo nge cishinka ca mu lyashi lya kale. (Mateo 24:37-39) Ici ica kuponako ca kupuutamo umwenso cashile icifwati cishingafuutwa pa mushobo wa buntunse ica kuti casanguka umulumbe ukushinguluke calo conse.

Mu citabo Myths of Creation, Philip Freund atunganya ukuti imilumbe ya Lyeshi ukucila pali 500 ilashimikwa ku mikowa na bantu ukucila pali 250. Nga fintu pambi cingenekelwa, mu kupita kwa myanda ya myaka iingi, iyi milumbe yaliwaminishiwa apakalamba mu kuba ne fya kuponako na babimbwamo ifya kwelenganya. Muli yonse iya yene, nangu cibe fyo, ukupalana kwa kutendekelako kuti kwasangwa.

Ukupalana kwa Kwebekesha

Ilyo abantu bakuukile ukufuma ku Mesopotamia pa numa ya Lyeshi, basendele ilyashi lya kayofi ku mbali shonse ishe sonde. Muli ifyo, abekashi ba ku Asia, ifishi fya ku Kapinda ka ku kulyo aka Pacific, North America, Central America, na South America balikwata inshimi sha ici ica kuponako ca kwebekesha. Imilumbe iingi iya Lyeshi e ko yali apalepa pa ntanshi aba bantu tabalasansalikwa kuli Baibolo. Nalyo line, imilumbe yalikwata ifishinka fya kutendekelako ifya mu munsaunte no bulondoloshi bwalembwa ubwa Baibolo ubwa Mulamba.

Imilumbe imo ilumbula ifipokapoka fya lukaakala ifyaleikala pe sonde pa ntanshi ya Lyeshi. Mu kulinganishiwako, Baibolo ilangilila ukuti pa ntanshi ya Mulamba bamalaika babula icumfwila bafwele imibili ya munofu, baupile abanakashi, kabili bafyele umushobo wa fipokapoka uwaleitwa abaNefili.—Ukutendeka 6:1-4; 2 Petro 2:4, 5.

Imilumbe ya Lyeshi ilingi ilangilila ukuti umwaume umo alisokelwe pa lwa kwisa kwa mulamba wa ntulo ya bulesa. Ukulingana na Baibolo, Yehova Lesa asokele Noa ukuti Aali no konaula ababifi na ba lukaakala. Lesa aebele Noa ukuti: “Impela ya bantunse bonse naiisa pa cinso candi; pantu pe sonde paisulapo [ulukaakala, NW] ulwafuma kuli bene; kabili, mona, ine ndebonawila kumo ne sonde.”—Ukutendeka 6:13.

Imilumbe ukukuma ku Lyeshi mu cinkumbawile ilangilila ukuti lyaleteleko ubonaushi bwa mu cibulungwa. Mu kupalako, Baibolo isosa ukuti: “Amenshi yalekoseshe cibi pano isonde; shasuka shabunda ne mpili shonse ishasansama isha mwi samba lya mulu onse. Conse icali no mupu wa mweo mu myona ya ciko, conse icali pa mulundu, califwile.”—Ukutendeka 7:19, 22.

Imilumbe ya Lyeshi iingi isosa ukuti umwaume apusunswike Mulamba capamo no muntu umo nelyo bambi abafulilako. Imilumbe iingi isosa pa lwa wene ukuuba mu bwato buntu akuulile, kabili basosa pa lwa bwato ukuti bwaikele pa lupili. Mu kulinganishiwako, Amalembo yasosa ukuti Noa akuulile icibwato. Na kabili yalanda ukuti: “Basuka bashala Noa eka na bali nankwe mu cibwato.” (Ukutendeka 6:5-8; 7:23) Ukulingana na Baibolo, pa numa ya Mulamba “icibwato caisaikala pa mpili sha Ararati,” apo Noa no lupwa lwakwe bapatukile. (Ukutendeka 8:4, 15-18) Imilumbe na kabili ilangilila ukuti bakapusunsuka ba Lyeshi batendeke ukufusha isonde cipya cipya, nga fintu Baibolo ilanga ukuti ulupwa lwa kwa Noa lwacitile.—Ukutendeka 9:1; 10:1.

Imilumbe ya Lyeshi iya pa Kale

Mu kuba ne fishinka filumbwilwe pa mulu mu muntontonkanya, natulanguluke imilumbe imo iya Lyeshi. Tutile twatendekele na bena Sumer, abantu ba pa kale abaikele mu Mesopotamia. Ukwilula kwabo ukwa Mulamba kwasangilwe pa cipampa ce bumba icashulilwe mu fintantala fya Nippur. Ici cipampa cisosa ukuti balesa ba cina Sumer Anu na Enlil bapingwilepo ukonaula umutundu wa muntu ku lyeshi likalamba. Ukusokwa kuli lesa Enki, Ziusudra no lupwa lwakwe baali na maka ya kupusunsuka mu bwato ubukalamba.

Umushikakulo wa Gilgamesh uwa cina Babiloni wakwatamo ukulonsha ukwingi. Ukulingana no mushikakulo, Gilgamesh atandalile icikolwe cakwe Utnapishtim, uwapeelwe ubumi bwa muyayaya pa numa ya kupusunsuka Ilyeshi. Mu kulanshanya kwakonkelepo, Utnapishtim alondolwele ukuti aebelwe ukukuula ingalaba no kusenda iŋombe, inama sha mpanga, no lupwa lwakwe muli yene. Akuulile ingalaba pamo nge cibokoshi cikalamba ica mamita 60 ku lubali lumo lumo, mu kuba ne ntunti mutanda. Aeba Gilgamesh ukuti imfula ya citalawe yapwile inshiku mutanda akasuba no bushiku, kabili lyene atila: “Lintu ubushiku bwalenga cinelubali bwafikile, icikuuku ca mwela, Mulamba, ukutulumushiwa kwa bulwi kwalipwile, ukwapumine ngo mulalo. Bemba abele tondolo, icikuuku ca mwela calishiminine, Mulamba alipwile. Naloleshe pali bemba kabili iciunda ca mashiwi calipwile. No mutundu wa muntu onse wasangwike iloba.”

Pa numa icibwato caikele pa lupili lwa Nisir, Utnapishtim alekeleko inkunda iyo yabwelele ku bwato lintu tayali na kusanga icifulo ca kutushishapo. Iyi yakonkelwepo na kamimbi ako nako akabwelele. Mwankole lyene alilekelweko, kabili lintu ashabwelele, alishibe ukuti amenshi yalisenkele. Utnapishtim lyene afumishe inama no kupeela ilambo.

Uyu mulumbe wa kale walipalako panono ku bulondoloshi bwalembwa ubwa Baibolo ubwa Lyeshi. Nangu cibe fyo, walibulisha ukulonsha kwamonekesha no kwanguka kwa bulondoloshi bwalembwa ubwa Baibolo, kabili taupeela ifipimo fyalinga ifya cibwato atemwa ukupeela iciputulwa ca nshita icalangililwa mu Malembo. Ku ca kumwenako, Umushikakulo wa kwa Gilgamesh wasosele ukuti imfula ya citalawe yapwile inshiku mutanda akasuba no bushiku, ilintu Baibolo isosa ukuti “imfula yalokele pano isonde inshiku amakumi yane akasuba no bushiku”—imfula yafubauka yatwalilila iyo mu kupelako yakupile icibulungwa conse na menshi.—Ukutendeka 7:12.

Nangu cingati Baibolo ilumbula bakapusunsuka ba Lyeshi cinekonsekonse, mu mulumbe wa ciGreek ni Deucalion fye no mukashi wakwe, Pyrrha, e bapusunswike. (2 Petro 2:5) Ukulingana na uyu mulumbe, pa ntanshi ya Lyeshi isonde lyaikelwemo na bantu umo umo aba lukaakala abaleitwa abaume bakunkumana. Lesa Seu apingwilepo ukubonaula mu kuba ne lyeshi likalamba kabili aebele Deucalion ukukuula icobokoshi icikalamba no kwingilamo. Lintu ilyeshi lyasenkele, icibokoshi caishileikala pa lupili lwa Parnassus. Deucalion na Pyrrha batentemwike ukufuma pa lupili no kutendeka umutundu wa muntu na kabili.

Imilumbe ya ku Far East

Mu India mwalibako umulumbe wa Lyeshi umo Manu aba e kapusunsuka wa buntunse. Apanga bucibusa na kalisabi ako kakula ku kuba isabi ilikalamba kabili lyamusoka ulwa lyeshi lya kupomona. Manu akuula ubwato, ubo isabi lyakula ukufikila lyabubika pa mulu wa lupili mu mpili sha Himalayas. Lintu ilyeshi lyasenka, Manu atentemuka ukufuma pa lupili kabili mu kuba na Ida, ica kupashanya ice lambo lyakwe, abukulula umushobo wa buntunse.

Ukulingana no mulumbe wa cina China uwa lyeshi, lesa wa cibulukutu apeela ilino ku bana babili, Nuwa na Fuxi. Abakambisha ukulibyala no kuuba mu lukombo ulwali no kutwala ukufuma kuli lyene. Icimuti camena mu kwangufyanya ukufuma mu lino kabili catwala ulukombo ulukalamba. Lintu lesa wa cibulukutu alenga mukukulule wa mfula, abana banina mu lukombo. Nangu cingati ilyeshi lyafuminemo lyabunsha bonse abashala aba bekashi be sonde, Nuwa na Fuxi bapusunsuka kabili baisusha cipya cipya icibulungwa.

Muli baAmerica

Abena India ba ku North America balikwata imilumbe yalekanalekana iyo yakwata umutwe wa lyashi uwa munsaunte uwa lyeshi ilyo lyonaula abantu bonse ukufumyako fye impendwa inono. Ku ca kumwenako, baArikara, baCaddo, basosa ukuti isonde pa nshita imo lyaikelwemo no mushobo wa bantu abakosa ica kuti bapumishe balesa. Lesa Nesaru aonawile ifi fipokapoka ukupitila mu lyeshi lelo abakile abantu bakwe, inama, ne nyanje mu lucengo. BaHavasupai basosa ukuti lesa Hokomata alengele mulamba uyo waonawile umutundu wa muntu. Nangu cibe fyo, umwaume Tochopa abakile umwana mwanakashi wakwe Pukeheh pa kumwisalila mu lupako lwa mulando.

Abena India mu Central na South America balikwata imilumbe ya lyeshi iyakwata ukupalana kwa kutendekelako. BaMaya ba ku Central America basumine ukuti insoka ya mfula iikalamba yaonawile icalo ku kupongoloka kwa menshi. Mu Mexico ukwilula kwa baChimalpopoca kusosa ukuti ilyeshi lyabunshishe impili. Lesa Tezcatlipoca asokele umwaume Nata, uwapangile ulupako mu mulando umo wene no mukashi wakwe, Nena, baubile ukufikila amenshi yasenkele.

Mu Peru baChincha balikwata umulumbe wa lyeshi lya nshiku shisano ilyo lyaonawile abantu bonse ukufumyako fye umo uyo Ilama (inama) ilanda yatungulwile ku kucingililwa pa lupili. BaAymara aba ku Peru na Bolivia basosa ukuti lesa Viracocha afumine mu cishiba ca Titicaca no kubumba icalo na mapaka ya baume bakosa, ifipokapoka. Pa mulandu wa kuti uyu mushobo wa kubalilapo walimukalifye, Viracocha alibonawile ku lyeshi.

Abena India baTupinamba ba ku Brazil balandile ulwa nshita lintu ilyeshi likalamba lyabunshishe ifikolwe fyabo fyonse ukufumyako fye abo abapusunswike mu mato nelyo pa tuntongolilo twa fimuti fyalepa. BaCashinaua ba ku Brazil, baMacushi ba ku Guyana, baCarib ba ku Central America, na baOna na baYahgan aba ku Tierra del Fuego mu South America baba pa kati ka mikowa iingi iyo yakwata imilumbe ya lyeshi.

Ku Kapinda ka ku Kulyo aka Pacific na Asia

Ukupulinkana ku Kapinda ka ku kulyo aka Pacific, imilumbe ya lyeshi mu kuba na banono ukupusunsuka yaliba iyaseeka. Ku ca kumwenako, mu Samoa mwalibamo umulumbe wa lyeshi mu nshita sha mu kubangilila ilyo lyaonawile bonse ukufumyako fye Pili no mukashi wakwe. Bacingililwe pa cilibwe, kabili pa numa ya lyeshi bafushishe isonde cipya cipya. Mu fishi fya Hawaii, lesa Kane alikalifiwe na bantunse kabili atumine ilyeshi ku kubonaula. Ni Nuʹu fye e wafyukile mu bwato ubukalamba ubo mu kupelako ubwaikele pa lupili.

Pa Mindanao mu Philippines, baAta basosa ukuti isonde inshita imo lyalikupilwe ku menshi ayo yaonawile uuli onse ukufumyako fye abaume babili no mwanakashi. BaIban ba ku Sarawak, Borneo, basosa ukuti bantu fye abanono e bafyukile mulamba pa kufulumukila ku mpili shasansamisha. Mu mulumbe wa baIgorot aba ku Philippines, ni ndume fye ne nkashi e bapusunswike pa kuuba pa lupili lwa Pokis.

BaSoyot ba ku Siberia, Russia, basosa ukuti icula icikalamba, icaletungilila isonde, caliselele no kulenga icibulungwa ukubunda. Umukote umo no lupwa lwakwe bapusunsukile pa kabwato ako apangile. Lintu amenshi yakamine, akabwato kaikele pa lupili lwasansama. Abena Ugrian aba ku masamba ya Siberia na Hungary nabo basosa ukuti bakapusunsuka ba lyeshi babomfeshe utumato lelo balisensenwinwe ukuya ku ncende shapusanapusana ishe sonde.

Intulo Yaseeka

Cinshi twingasondwelela ukufuma kuli iyi milumbe iingi iya Lyeshi? Nangu cingati yalipusana apakalamba mu kulonsha, yalikwata imbali shapalana. Ishi shilangilila intulo mu kayofi kamo akashingalabwa akakalamba. Te mulandu no kulekanalekana kwamonekesha pa myanda ya myaka, umutwe wa iko uwa lyashi uwa kutendekelako wapala ubushishi ubo buikakanya ku ca kuponako cimo icikalamba—Mulamba wa mu cibulungwa uwashimikwa mu bulondoloshi bwalembwa ubwa Baibolo ubwayanguka, ubwabula ukukantaikwa.

Apantu imilumbe ya Lyeshi mu cinkumbawile isangwa pa kati ka bantu abo abashaumfwilepo Baibolo ukufikila imyanda ya myaka iya nomba line, kuti caba cilubo ukutunga ukuti ubulondoloshi bwalembwa ubwa mu Malembo bwalibasongele. Mu kulundapo, The International Standard Bible Encyclopedia isosa ukuti: “Ukwanana kwa bulondoloshi bwa lyeshi ilingi kubuulwa ngo bushinino ku bonaushi bwa mu kubumbwa konse ubwa buntunse ku lyeshi . . . Mu kulundapo, ubu bulondoloshi bwa pa kale bwalembelwe na bantu abaali aba kukaanya nga nshi ku cishilano ca baHebere ne ca Bena Kristu.” (Volyumu 2, ibula 319) E co kuti twasondwelela mu kucetekela ukuti imilumbe ya Lyeshi ishininkisha bucine bwa bulondoloshi bwalembwa ubwa Baibolo.

Ukwikala nga fintu twaba mu calo caisulamo ulukaakala na bucisenene, tucita bwino ukubelenga ubulondoloshi bwalembwa ubwa Baibolo ubwa Lyeshi, nga fintu bwalembwa mu Ukutendeka ifipandwa 6 ukupulinkana ukufika ku 8. Nga ca kuti twaetetula pa mulandu wa ulya Mulamba wa mu cibulungwa—ukubelesha kwa bubifi mu menso ya kwa Lesa—tukamona muli bwene ukusoka kwakatama.

Mu kwangufyanya imicitile ya fintu iya ndakai ikakumanya ubupingushi bwa kwa Lesa ubwakosa. Mu nsansa, nangula ni fyo, kukabako bakapusunsuka. Kuti pambi waba pa kati kabo nga ca kuti waumfwila amashiwi ya mutumwa Petro aya kuti: “Pano isonde apalipo [mu nshita sha kwa Noa], pa kuponenwe lyeshi, palyonaike, lelo imyulu ne calo ifya nomba fyabakilwo mulilo ku cebo ico cine, fyabikilwo bushiku bwa kusekwa kabili bwa boni bwa bantu abashipepa. . . . E ico apo ifi fyonse fili no kusunguluke fi, imwe mufwile ukuba abenda mu mibele ya mushilo kabili iya bukapepa, abalolela no [kusunga mu kupalamisha mu muntontonkanya ukubapo kwa bushiku bwa kwa Yehova, NW].”—2 Petro 3:6-12.

Bushe ukasunga ukubapo kwa bushiku bwa kwa Yehova mu kupalamisha mu muntontonkanya? Nga ca kuti wacite fyo no kubomba mu kumfwana no kufwaya kwa kwa Lesa, ukaipakisha amapaalo ayakalamba. Abo abatemuna Yehova Lesa muli iyo nshila kuti bakwate citetekelo mu calo cipya ico Petro aloshako lintu alundako ukuti: “Imyulu ipya ne calo cipya e fyo tulolela, umwaikalo bulungami, umwabele cilayo [ca kwa Lesa].”—2 Petro 3:13.

[Icikope pe bula 7]

Imilumbe ya lyeshi iya cina Babiloni yashimikwe ukufuma ku nkulo imo ukuya ku inankwe

[Icikope pe bula 8]

Bushe uleumfwila ukusoka kwa kwa Petro pa kusunga mu muntontonkanya ubushiku bwa kwa Yehova?