Ukushinshimuna Ifipasho—ifikansa

MU NCENDE imo mu Poland, umwaume ali fye mupepi no kuipekanishisha ku lwendo lwakwe. Nalyo line, ukufika ino nshita afwile ukusakamana icintu cimo icacindama. Afukama pa ntanshi ya cipasho ca kwa Yesu, acita icakuninika, kabili apepela ukucingililwa mu kati ka lwendo lwakwe.

Amakana ya makilomita ukutalukako, mu Bangkok, Thailand, kuti wacitila ubunte ukusefya kwa kubalilapo ukwa cintengulusha ca pa mwaka ica baBuddha, pa nshita ya ku kushula kwa mweshi mu May. Mu kati ka kusefya icipasho ca kwa Buddha cilasendwa na bantu mu kusefya kwa kucimfya ukushinguluka imisebo.

Ukwabulo kutwishika waliba uwaibukila ukuti ukushinshimuna kwa fipasho, nga fintu fye fyalondololwa, kwalyanana. Mu cine cine amabilioni ya bantu balakontama pa ntanshi ya fipasho. Pa makana ya myaka ifipasho fyalimonwa nge nshila yacindama iya kupalama kuli Lesa.

Cinshi utontonkanya pa lwa kubomfya ifipasho mu kupepa? Bushe ukushinshimuna kwa fipasho kwalilungama nelyo kwalilubana? Ni shani fintu Lesa ayumfwa pa lwa kwene? Bushe kwalibako ubushinino ubuli bonse ubwa kuti alapokelela ukupepa kwa musango uyo. Nakalimo pa lobe tawabala aulangulukapo apakalamba ifipusho fya musango uyo. Nalyo line, nga walikatamika ukukwata ukwampana na Lesa, ulekabila ukukwata ifyasuko kuli fyene.

Kwena, ku bengi ici tacaba mulandu waanguka ukupikulula. Na kuba, waba mutwe wa lyashi uwa kukansana kwaluma kabili inshita shimo ukwa fikansa fya lukaakala pa makana ya myaka. Ku ca kumwenako, ku numa mu mwaka wa 1513 B.C.E., intungulushi ya ciHebere Mose aonawile icipasho ca golde ica mutepa wa ŋombe kabili aputunkenye ku lupanga abaume bamo 3,000 abaleshinshimuna cene.—Ukufuma, icipandwa 32.

Ukukaanya kwakosa ku kubomfya ifipasho fya butotelo takwapeleshiwa ku baYuda. Bakalemba ba lyashi lya kale aba ku calo aba pa kale balisunga umulumbe wa kwa Takhmūrūp, kateka wa Persia uwasoswa ukucita amakampeini yakalamba aya nkondo sha mushilo ukulwisha ukushinshimuna kwa fipasho imyanda ya myaka yafulilako pa ntanshi ya kwa Mose. Mu China imfumu ya pa kale iya mu mulumbe yalishimikwa ukutuma ifita fya kusansa ukulwisha ifyaimikwa fya cibukisho ifya balesa balekanalekana. Pa numa ifipasho fyaonawilwe, asenwike ngo bupumbu ukushinshimuna kwa tulesa twapangilwe ne bumba. Pa numa, lintu Muhammad aali acili umunono, kwali abena Arabia abakeenye ukubomfya kwa fipasho mu kupepa. Ukusonga kwabo pali Muhammad kwasangwilileko ku cifulo cakwe pa kupepo tulubi mu myaka yakonkelepo. Muli Koran, Muhammad asambilisha ukuti ukupepo tulubi lubembu lushingelelwa, ukuti abapepa utulubi tabafwile ukupepelwa, kabili ukuti icupo mu kuba na bapepa utulubi calibindwa.

Nelyo fye ni mu Kristendomu abantu balumbuka aba butotelo aba mu myanda ya myaka iyalenga ibili, itatu, ine, na isano C.E., pamo nga Irenaeus, Origen, Eusebius wa ku Kaisarea, Epiphanius, na Augustine, balikeenye ukubomfya kwa fipasho mu kupepa. Mupepi na ku kutendeka kwa mwanda wa myaka uwalenga ine C.E., pa Elvira, Spain, ibumba lya bashikofu lyaleteleko ukusala kwacindama ukwafulilako ukulwisha ukushinshimuna kwa fipasho. Ici Cilye calumbuka ica Elvira cafuminemo ukubinda kwa fipasho ukufuma mu macalici kabili mu kwimika ukukanda kwatapata ukulwisha bakapepa ba fipasho.

Abasanse Fisumino fya Fipasho

Uku kulunduluka kwaimike inshila kuli fimo ifya fikansa fyakulisha mu lyashi lya kale: ifikansa fya kusanse fisumino fya fipasho ifya mu mwanda wa myaka uwalenga cinekonsekonse no walenga pabula. Kalemba wa lyashi lya kale umo alondolola ukuti ifi “fikansa fyakakala fyakokwele umwanda umo na citika, kabili kali kashita ka kucula kushingasoswa” kabili ukuti fyali ni “cimo ica fya kulenga fya apo pene fye ifya kwakanikana pa kati ka mabuteko ya ku Kabanga na Masamba.”

Uka kabungwe kalwisha ifipasho kasanshishemo ukufumya no konaula kwa fipasho ukupulinkana Europe yonse. Amafunde ayengi aya kukaanya ifipasho yalibikilwe mu kubomba ku kupesha ukubomfya kwa fipasho mu kupepa. Ukushinshimuna kwa fipasho kwabele ifikansa fyatapata ifya bupolitiki ifyaingishe bakateka na bapapa, bamushika na bashikofu mu nkondo yaluminishiwa iya butotelo.

Kabili iyi yali iyacila na pa nkondo ya pa kanwa. Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, kuli McClintock na Strong, ilondolola ukuti pa numa Kateka Leo III apishishe icipope ukulwisha ukubomfya kwa fipasho mu macalici, abantu “balimwimiine mu mabumba ukulwisha icipope, ne cimfulumfulu ca lukaakala, ukucilisha pa Constantinople,” fyabele ifya kucitika fya cila bushiku. Ukukansana pa kati ka maka ya buteko na bantu kwafuminemo ukuputunkanya no kwipayaulula. Abashimbe baume aba butotelo balipakaswe mu bunkalwe. Imyanda ya myaka pa numa, mu kati ka mwanda wa myaka uwalenga 16, ukupaashanya kwa pa cintubwingi ukwafulilako kwalicitike mu Zurich, Switzerland, pa fikansa fya fipasho mu macalici. Nge ca kufumamo, icipope ca kupinda ukufumya kwa fipasho fyonse mu macalici calibikilwe mwi funde. Aba kwimika cipya cipya bamo balimwenwe ku kusenuka kwabo ukwaluminishiwa kabili ilingi line ukwakaluka ukwa kupepa ifipasho.

Nelyo fye ni lelo kwalibako ukwakanikana kwa mabumba pa kati ka basambilila ifya butotelo ukukuma ku kubomfya kwa fipasho mu kupepa. Icipande cikonkelepo cikakwaafwa ukupima nampo nga ifipasho mu cine cine kuti fyaafwa umuntu ukupalama kuli Lesa.