Bushe “Umuyano Upya uwa Calo” uwa Muntu Uli Mupepi?
1. Ni shani fintu ukufwaisha kwa buntungwa bwa bupolitiki ubwakulilako kwalumbululwa mu myaka ya nomba line?
ILELO, amamilioni ya bantu baba mu busha ku butotelo bwa bufi, kabili abengi basalapo ukutwalilila muli iyo nshila. Pa nshita imo ine, abafulilako balepinda ubuntungwa bwa bupolitiki. Ifya kuponako fishili fya lyonse ifya myaka inono iyapitapo mu Europe wa ku Kabanga na mu ncende shimbi nafilangisha ukuti abantu balefwaya imisango ya makamfulumende iyakwatisho buntungwa. Nge ca kufumamo, abengi balesoso kuti inkulo ipya iya buntungwa ili mupepi. Presidenti wa United States aitile cene “umuyano upya uwa calo.” Mu cine cine, intungulushi sha calo ukuli konse shalesoso kuti Inkondo ya pa Kanwa no kutangana kwa fyanso fyalipwile no kuti inshita ipya iya mutende yalishile ku mutundu wa muntu.—Linganyeniko 1 Abena Tesalonika 5:3.
2, 3. Mibele nshi ilwisha ubuntungwa bwa cine cine?
2 Nalyo line, nelyo fye nga ca kuti ukubombesha kwa buntunse kwafuminemo ukucepelako kwa fyanso ne misango yakwatisho buntungwa iya kuteka, bushe ubuntungwa bwa cine mu cituntulu kuti bwabako? Iyo, pa mulandu wa mpika sha kutiinya isho shabako mu nko shonse, ukusanshako isha demokrasi, uko impendwa ya bapiina ingilishiwako kabili amamilioni baleshomboka pa kupusunsuka mu fya bunonshi. Lipoti ya United Nations ilondololo kuti te mulandu no kulunduluka muli sayansi ne miti ya cipatala, cila bushiku mu kusaalala kwa calo avareji ya bana 40,000 balafwa ku bulwele bwa nsala nelyo amalwele ayengacilikilwa. Incenshi muli iyi mibombele asosele ukuti: “Ubupiina bulekwata imisango iyo mu cituntulu iiletiinya inshita ya ku ntanshi iya bantunse.”
3 Mu kulundako, abantu bafulilako ukucila kale balacitwa ifinakabupalu ku misoka iitwalilila ukukalukisha. Ulupato lwa mushobo, ulwa bupolitiki, no lwa butotelo lulepasamuna ifyalo fyalekanalekana. Mu ncende shimo imibele taili iyataluka sana ukufuma kuli ilya nshita ya ku ntanshi iyalondololwa pali Sekaria 14:13, lintu abantu bakaba “abafulunganishiwa nga nshi kabili aba mwenso ica kuti uuli onse [akekata] umuntu uuli mupepi na wene no kumusansa.” (Today’s English Version) Ukubomfya bubi bubi ukwa miti ikola na malwele yapishiwa mu kwampana kwa bwamba fili cikuko. Amamilioni ya bantu balyambukilwa na AIDS; mu United States mweka, ukucila pa bantu 120,000 balifwa kale kale kuli AIDS.
Ubusha ku Lubembu ne Mfwa
4, 5. Te mulandu no buntungwa bwabako ilelo, musango nshi uwa busha uwaikata bonse mu kumaninkisha kwa uko?
4 Nangu cibe fyo, nelyo fye nga ca kuti takwali nangu imo iya iyo mibele yabipa iyaliko, abantu nalyo line nga tabakwete ubuntungwa bwa cine. Bonse bene nga bacili mu busha. Mulandu nshi ici cabele fyo? Ukulangilila: Ni shani nga ca kuti dikiteta umo acitile ubusha umuntu uuli onse pe sonde no kubepaya bonse? Mu cishinka, ico e cacitike ku mutundu wa muntu lintu abafyashi besu aba kubalilapo bapondokele Lesa no kuba abasha ku kuteka kwa lumanimani ukwa kwa Ciwa.—2 Abena Korinti 4:4.
5 Lintu Lesa abumbile abantunse, afwaile bene ukwikala pe sonde kuli pe na pe mu kupwililika, muli paradise, nga fintu Ukutendeka ifipandwa 1 na 2 filanga. Lelo pa mulandu wa kupondokela Lesa kwa cikolwe cesu Adamu, bonse aba ifwe twaba pe samba lya kupingwilwa ku mfwa ukufuma pa nshita twaimitwa. “Ulubembu lwaingilile mu muntu umo [Adamu, umutwe wa lupwa lwa mutundu wa muntu] pano isonde, ne mfwa yaingilile mu lubembu; e fyo ne mfwa yayambukile ku bantu bonse.” Nga fintu Baibolo isosa, “imfwa yalitekele.” (Abena Roma 5:12, 14) E co ukwabulo kusakamana ubukulu bwa buntungwa pambi twingakwata pa lwesu, bonse twaba mu busha ku lubembu ne mfwa.
6. Mulandu nshi kwabelako ukuwamishiwa kunono mu cipimo ca bumi ukutula apo Ilumbo 90:10 lyalembelwe?
6 Mu kulundapo, ubumi buntu twakwata nomba bwaliba ubwapelela nga nshi. Nelyo fye ku bashuka, makumi fye yanono aya myaka. Ku bashama, myaka fye inono, nelyo ukucepako. Kabili ukufwailisha kupya kusoso kuti: “Sayansi ne fya miti ya cipatala fyalisunkila icipimo ca bumi bwa buntunse ukufika ku kupelela kwa buko ukwa cifyalilwa.” Ici caba pa mulandu wa kuti imicitile yesu iya mfyalo yalikwata ukukanapwililika ne mfwa ukukuulwa muli yene nge ca kufumamo ca lubembu lwa kwa Adamu. Fintu cili ica bulanda ukuti nga ca kuti twaikala aba mweo ukufika ku myaka 70 nelyo 80, lintu tulingile ukulakwatilako amano no kuba na maka ya kuipakisha ubumi mu kuwaminako, imibili yesu ilabongoloka kabili tupwila mu kubo lukungu!—Ilumbo 90:10.
7. Mulandu nshi abantunse te kuti babale babe intulo ya buntungwa bwa cine tufwaya no kukabila?
7 Musango nshi uwa kuteka kwa buntunse wingacilikila uku kutekwa ubusha ku lubembu ne mfwa? Nangu umo. Takuli abalashi ba kamfulumende, basayantisti, nelyo badokota ukuli konse abengatulubula ukufuma ku fitiipu fya kulwala, ubukote, ne mfwa, kabili takuli uuli onse uwingafumyapo ukubulwo mutelelwe, ulufyengo, imisoka, insala, no bupiina. (Ilumbo 89:48) Te mulandu na fintu abantunse bengaba aba mapange yasuma, tacingacitika kuli bene ukuba intulo ya buntungwa bwa cine ubo tufwaya no kukabila.—Ilumbo 146:3.
Ukubomfya Bubi Bubi Ukuisalila
8, 9. Cinshi cabikile umutundu wa buntunse mu mibele yabo iya ndakai iya bulanda?
8 Ulupwa lwa buntunse lwaba muli iyi mibele ya bulanda pantu Adamu na Efa babomfeshe bubi bubi ukuisalila kwabo. Petro wa Ntanshi 2:16 asosa, ukulingana na The Jerusalem Bible ukuti: “Beni nga bantungwa, kabili te kwesha ukubomfya ubuntungwa bwenu nga kabepesho ka bubifi.” E co, cili icaumfwika ukuti Lesa tafwaile ukuti ubuntungwa bwa muntu bwiba ubushapelela. Bwali no kubeleshiwa mu kati na nkati ka mipaka ya mafunde ya kwa Lesa, ayali ayalungama kabili yaali no kubomba ku kumwenamo kwa uli onse. Kabili iyo mipaka yali iyasaalala mu kukumanina ukusuminisha ubuntungwa bwa pa lwa umo ubukalamba ubwa kusala, pa kuti ukuteka kwa kwa Lesa takwali no kuba ukwa lumanimani.—Amalango 32:4.
9 Nangu cibe fyo, abafyashi besu aba kubalilapo basalile ukuipingwila abene icali icalungana ne cali icalubana. Apantu ku mumbo bafumine mu kuteka kwa kwa Lesa, afumishe ukwafwilisha kwakwe pali bene. (Ukutendeka 3:17-19) Muli ifyo babele abashapwililika, mu kuba ne ca kufumamo ca kulwala ne mfwa. Mu cifulo ca buntungwa, umutundu wa muntu waishile mu busha ku lubembu ne mfwa. Babele na kabili abanakila ku kufwaya kwa bakateka ba buntunse abashapwililika kabili, ilingi line abankalwe.—Amalango 32:5.
10. Ni shani fintu Yehova mu kubamo ukutemwa abomba pa milandu?
10 Lesa alisuminisha abantunse uku kwesha mu catunganishiwa ubuntungwa bwapwililila pa ciputulwa fye ca nshita icapelela. Alishibe ukuti ifya kufumamo fyali no kulangilila ukucila pa kutwishika ukuli konse ukuti ukuteka kwa buntunse ukwa bucaibela ukufuma kuli Lesa te kuti kutunguluke. Apantu ukuisalila, nga ca kuti kwabeleshiwa mu kulungama, kwaba ukwakatame fyo, Lesa mu kutemwa kwakwe pa nshita inono asuminishe icacitika mu cifulo ca kufumyapo ica bupe ca kuisalila.
‘Umuntu te Kuti Ashikimike Amatampulo Yakwe’
11. Ni shani fintu ilyashi lya kale lyaafwilisha ukulungika kwa Baibolo?
11 Icalembwa ca lyashi lya kale calanga ukulungika kwa kwa Yeremia icipandwa 10, ifikomo 23 na 24, apasoso kuti: “Te kwa muntu uuleya ukushikimika amatampulo yakwe. Ndimuneni, mwe Yehova.” Ilyashi lya kale na kabili lyalanga ukulungika kwa kwa Lukala Milandu 8:9, apabilisho kuti: “Abantu bacito lukambo ku bantu ku kubabifya.” Fintu cili ca cine! Ulupwa lwa buntunse lwalifuma ku kayofi kamo ukuya ku kabiye, mu kuba ne mpela kuli bonse ukuba ni nshishi. Umutumwa Paulo alondolwele imibele mu kulungika lintu asosele, nga fintu calembwa pa Abena Roma 8:22 ukuti: “Pantu twaishibo kuti ifibumbwa fyonse filetetela no kukomenwe fumo capamo ukufika na kuli nomba.” Ee, bucaibela ukufuma ku mafunde ya kwa Lesa bwaba ubwa kayofi.
12. Cinshi amabulashi yamo aya ku calo yasosa pa lwa buntungwa bwakumanina?
12 Icitabo Inquisition and Liberty calandile pa buntungwa muli iyi nshila ukuti: “Bucaibela tabuli, mu bwine bweka, mu kukabila bulumba: tacili cintu ca kukwatilapo icilumba ukwabula umulingo walundwako. Kuti pambi, na kuba, kwaba fye imo iya misango ya kutendekelako iya kaso . . . Umuntu taba, kabili te kuti ukwabula ubutumpe nelyo fye aininikishe ukuba, icibumbwa ca bucaibela umupwilapo.” Kabili Prince Philip uwa England inshita imo atile: “Ubuntungwa ku kuyobeka mu kufwaya ukuli konse no mununsha kuti pambi fyaba ifya kwipukisha, lelo ica kukumanya cisambilisha libili libili, ukuti ubuntungwa ubwabulo kuikaanya . . . ne misango yabulo kulangulukilako kuli bambi e nshila yacilishapo kushininkisha ku konaula imibele ya bumi bwa bwikashi, te mulandu no bukankaala bwa buko.”
Ni Nani Uwaishibisha?
13, 14. Ni nani eka fye uwingapayanishisha ulupwa lwa buntunse ubuntungwa bwa cine?
13 Ni nani uwaishibisha ifyo iŋanda ilingile ukuteyanishiwa—abafyashi bakwato kutemwa, abakampuka, ababelesha nelyo abana banono? Icasuko cintu cayeba. Mu musango umo wine, Kabumba wa bantunse, Shifwe wa ku mulu, alishiba icili cawamisha kuli ifwe. Alishiba fintu sosaite ya buntunse ilingile ukuteyanishiwa no kutekwa. Alishiba fintu ukuisalila kulingile ukulamwa pa kuleta ubunonshi bukalamba ubwa buntungwa bwa cine ku uli onse. Ni Lesa wa maka yonse eka, Yehova, e waishiba ifya kusumbula ulupwa lwa buntunse ukufuma mu busha bwa luko no kupayanya ubuntungwa bwa cine kuli bonse.—Esaya 48:17-19.
14 Mu Cebo cakwe, pa Abena Roma 8:21, Yehova apanga ici icilayo ca kupuutamo: “Ifibumbwa na fyo fikalubulwa ku busha bwa kubola no kutwalwa mu buntungwa bwa bukata bwa bana ba kwa Lesa.” Ee, Lesa alaya ukulubula ulupwa lwa buntunse umupwilapo ukufuma ku mibele ya luko iya ndakai iya bulanda. Icipande cikonkelepo cikalanda fintu ici cikacitika.
Kuti Waasuka Shani?
(Ukupituluka mu mabula 3 ukupulinkana ukufika ku 8)
◻ Mulandu nshi abantunse bayumfwila mu kukosa pa lwa buntungwa?
◻ Ni mu nshila nshi abantu bacitwa abasha ukupulinkana ilyashi lya kale lyonse?
◻ Mulandu nshi Yehova asuminishisha ukubomfya bubi bubi ukwa kuisalila pa nshita yalepe fyo?
◻ Ni nani eka uwingaleta ubuntungwa bwa cine ku mutundu wa muntu onse, kabili mulandu nshi?
[Icikope pe bula 7]
Icipimo ca bumi bwa muntu caba cimo cine fye nge co calondolwelwe imyaka 3,500 iyapitapo pa Ilumbo 90:10
[Abatusuminishe]
Courtesy of the British Museum