Bushe Icalici lya mu Kubangilila Lyasambilishe Ukuti Lesa wa Bulesa Butatu?

Ulubali 4—Ni Lilali Kabili ni Shani Fintu Icifundisho ca Bulesa Butatu Caimine?

Ifipande fitatu ifya kubalilapo ifya uku kukonkana fyalangishe ukuti icifundisho ca Bulesa Butatu tacasambilishiwe na Yesu na basambi bakwe atemwa kuli Bashibo be Calici aba mu kubangilila. (Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa November 1, 1991; February 1, 1992; na April 1, 1992) Ici cipande ca kupelako calalanda pa fintu imfundo ya Bulesa Butatu yaimine no lubali lwabombelwe ne Cilye ca Nicaea mu 325 C.E.

MU MWAKA wa 325 C.E., kateka wa Roma Konstantino akuutenye icilye ca bashikofu mu musumba wa Nicaea mu Asia Minor. Imifwaile yakwe yali ya kupikulula ukukansana kwatwalilila ukwa butotelo pa lwa kwampana kwa Mwana wa kwa Lesa na Lesa Wa maka yonse. Ukulosha ku fya kufumamo fya cilya cilye, Encyclopædia Britannica isosa ukuti:

“Konstantino umwine alitangilile, ukutungulula mu kucincila ukulanshanya, kabili pa lwakwe ukutubulula . . . inshila yakakala ukulumbulula kwa kwampana kwa kwa Kristu kuli Lesa mu cisumino caletelweko pa cilye, ‘ica musango umo [ho·mo·ouʹsi·os] na Wishi.’ . . . Ukutulumushiwa kuli kateka, bashikofu, mu kuba no kufumishiwako kwa babili fye, balisaine icisumino, abengi aba bene ukupusana no kongama kwabo.”¹

Bushe uyu kateka umusenshi alicilime pa mulandu wa kushininwa kwakwe ukwa muli Baibolo? Iyo. A Short History of Christian Doctrine cilondolola ukuti: “Kostantino mu kutendekelako takwete ukumfwikisha napacepa ulwa fipusho fyaleipushiwa mu fya butotelo bwa ciGreek.”² Cintu aumfwikishe cali ca kuti ukukansana kwa butotelo kwatiinishe ukwikatana kwa buteko bwakwe, kabili alefwaya kwene ukupikululwa.

Bushe Calimike Bulesa Butatu?

Bushe Icilye ca Nicaea calimike, nelyo ukupampamika, Bulesa Butatu pamo nge cifundisho ca Kristendomu? Abengi batunga ukuti e fintu cali. Lelo ifishinka filanga icapusanako.

Icisumino cabilishiwe na cilya icilye catungenye ifintu fimo pa lwa Mwana wa kwa Lesa ifyo fingasuminisha bashibutotelo balekanalekana ukumona wene ngo walingana na Lesa Wishi mu nshila imo. Nalyo line, cili ca kubuutusha ukumona cintu Icisumino ca Nicaea cishasosele. Nga fintu casabankanishiwe mu kutendekelako, icisumino conse calondolwele ukuti:

“Twasumina muli Lesa umo, Shifwe wa maka yonse, kalenga wa fintu fyonse ifimoneka ne fishimoneka;

“Kabili muli Shikulu umo Yesu Kristu, Umwana wa kwa Lesa, uwafyalwa ukufuma kuli Wishi, uwafyalwa eka, uko e kuti, ukufuma ku musango wa kwa Wishi, Lesa ukufuma kuli Lesa, ulubuuto ukufuma ku lubuuto, Lesa wa cine ukufuma kuli Lesa wa cine, uwafyalwa te walengwa, uwa musango umo na Wishi, ukupitila muli Uyo ifintu fyonse fyaishile mu kubako, ifintu fya mu mulu ne fintu fya pe sonde, Uyo pa mulandu wa ifwe fwe bantu na pa mulandu we pusukilo lyesu alishile kabili abele mu musango wa munofu, abele umuntu, aliculile kabili alimine pa bushiku bwalenga shitatu, alininine ukuya ku mulu, kabili akesa ku kupingula aba mweo na bafwa;

“Na mu Mupashi wa Mushilo.”³

Bushe ici cisumino cilesosa ukuti Wishi, Umwana, no mupashi wa mushilo baba abantu batatu muli Lesa umo? Bushe cilesosa ukuti aba batatu baliba abalingana mu ciyayaya, amaka, icifulo, na mano? Iyo, te fyo cilesosa. Tapali ukulumbula kwa batatu muli umo pano nangu panono. Icisumino ca Nicaea ica kutendekelako tacaimike nelyo ukupampamika Bulesa Butatu.

Ico cisumino, mu kukulilako, cilinganya Umwana na Wishi mu kuba “uwa musango umo.” Lelo tacisosa icili conse icapala ico pa lwa mupashi wa mushilo. Fintu fye cisosa fya kuti “twalisumina . . . mu Mupashi wa Mushilo.” Ici tacili cifundisho ca Kristendomu ica Bulesa Butatu.

Nangu fye ni numbwilo ya mpikwe “ica musango umo” (ho·mo·ouʹsi·os) tayapilibwile ukuti icilye calisumine mu kulingana kwa mpendwa ukwa kwa Wishi no Mwana. New Catholic Encyclopedia ilondolola ukuti:

“Nampo nga Icilye calepanga ukupampamika ukwishibikwa kwa mpendwa ukwa musango wa kwa Wishi no Mwana ca kutwishika.”⁴

Aciba ca kuti icilye capilibwile ukuti Umwana na Wishi bali umo mu mpendwa, nalyo line nga tacali Bulesa Butatu. Nga cali fye babili muli Lesa umo, te batatu muli umo nga fintu icifundisho ca Bulesa Butatu cifwaya.

“Imimwene ya Banono”

Pa Nicaea, bushe bashikofu mu cinkumbawile balisumine ukuti Umwana aali uwalingana na Lesa? Iyo, kwaliko imimwene yaletangana. Ku ca kumwenako, imo yaimininweko na Arius, uwasambilishe ukuti Umwana alikwete intendekelo yaishibikwa mu nshita kabili muli ifyo talingana na Lesa lelo aali uwanakila mu mibele yonse. Athanasius, pa lubali lumbi, asumine ukuti Umwana alilingene na Lesa mu nshila imo. Kabili kwaliko imimwene na imbi.

Ukulosha ku kupingulapo kwa cilye ku kulanguluka Umwana wa musango umo wine nga Lesa, Martin Marty alondolola ukuti: “Nicaea na kuba yaleimininako imimwene ya banono; ukupwishishisha takwayangwike kabili takwapokelelwe ku bengi abashali bena Arius mu mimwene.”⁵ Mu kupalako, icitabo A Select Library of Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church cilandapo ukuti “icifulo ca cifundisho icapangwa mu kulengama mu kupusana ne ca bu Arius casendelwe na banono fye, nangu cingati aba abanono e bacimfishe.”⁶ Kabili A Short History of Christian Doctrine cilandapo ukuti:

“Icalemoneka ukukaanwa ukucilisha kuli bashikofu abengi na basambilila ifya butotelo aba ku Kabanga cali ni mfundo yabikilwe mu cisumino na Kostantino umwine, homoousios [“uwa musango umo wine”], ico mu kukansana kwakonkelepo pa kati ka capokelelwa no kukaane cisumino fyabele icintu ca kupaatukaninapo.”⁷

Pa numa ya cilye, ukukansana kwalitwalilile pa makumi ya myaka. Abo abaleyafwilisha imfundo ya kulinganya Umwana kuli Wishi Wa maka yonse balishininwe pa nshita imo. Ku ca kumwenako, Martin Marty asosa ulwa kwa Athanasius ukuti: “Ukulumbuka kwakwe kwalisumbwike no kuwa kabili aliuulwilwe libili libili [mu myaka ya pa numa ya cilye] ica kuti ali mupepi no kuba fye umuyendo.”⁸ Athanasius apoosele imyaka muli bunkole pa mulandu wa kuti abalashi ba bupolitiki na ba butotelo balwishishe imimwene yakwe iyo yalingenye Umwana na Lesa.

E co ukutunga ukuti Icilye ca Nicaea mu 325 C.E. e caimike nelyo ukupampamika icifundisho ca Bulesa Butatu te ca cine. Ico pa numa icabele icisambilisho ba Bulesa Butatu tacaliko pali iyo nshita. Imfundo ya kuti Wishi, Umwana, no mupashi wa mushilo umo umo baba Lesa wa cine kabili abalingana mu muyayaya, amaka, icifulo, na mano, lelo Lesa umo—batatu muli Lesa umo—tayaimikwe na cilya cilye atemwa kuli Bashibo be Calici aba kubangilila. Nga fintu The Church of the First Three Centuries cilondolola ukuti:

“Icifundisho ca muno nshiku icaseeka ica Bulesa Butatu . . . tacakwata kwafwilisha ukufuma ku fyalembwa fya kwa Justin [Martyr]: kabili iyi mimwene kuti yatambulwilwa kuli bonse Bashibo ba pa ntanshi ya Nicaea; uko e kuti, kuli bonse bakalemba ba Bwina Kristu pa myanda ya myaka itatu pa numa ya kufyalwa kwa kwa Kristu. Ca cine, balanda pa lwa kwa Wishi, Umwana, kabili mu busesemo nelyo Umupashi wa mushilo, lelo te pamo nga balingana, te pamo ngo musango wa cipendo cimo, te pamo nga Batatu muli Umo, mu mano ayali yonse ayasuminwa nomba ku basumina muli Bulesa Butatu. Icapusanako cine e cishinka. Icifundisho ca Bulesa Butatu, nge fyo calondololwa kuli aba Bashibo, cali icapusanako apakalamba ukufuma ku cifundisho ca muno nshiku. Ici twalondolola nge cishinka icingashinina ubwesho nge cishinka icili conse mu lyashi lya kale ilya mfundo sha buntunse.”

“Twasonsomba uuli onse ukuletako kalemba uuli onse uwaishibikwa, mu kati ka nkulo sha kubalilapo shitatu, uwasumine muli ici cifundisho [ca Bulesa Butatu] nga fintu caishibikwa nomba.”⁹

Nicaea, nangu ni fyo, yaiminineko apa kwalukila. Yaiswile iciibi ku kupokelelwa kwa mu bulashi ukwa Mwana pamo ngo walingana na Wishi, kabili ico capanshile nshila ku mfundo ya Bulesa Butatu iyali no kwisa. Icitabo Second Century Orthodoxy, kuli J. A. Buckley, cilandapo ukuti:

“Ukufikila ku mpela ya mwanda wa myaka uwalenga ibili mu kucefyako, Icalici lya cinkumbawile lyatwalilile ilyaikatana mu mano yamo aya kutendekelako; bonse bapokelele ukupulamo kwa kwa Wishi. Bonse balangulwike Lesa Wishi Wa maka yonse ngo wapulamo eka, uushingalulwa, uushingalumbulwa kabili uwabula intendekelo. . . .

“Mu kuba no kufumapo kwa balya bakalemba ne ntungulushi aba mu mwanda wa myaka walenga ibili, Icalici lyaisangile iline . . . lyaleshelemukila panono panono lelo mu kukanacilimwa ukulola kuli ico cishinka . . . uko pa Cilye ca Nicaea akalume ka konse uku ukukubulula kwa panono panono ukwa citetekelo ca kutendekelako kwafikilwepo. Palya, abantu banono abakosa, bapatikishe icisumino cabo pa cinabwingi ca bamusumina bwangu, kabili mu kuba na mabulashi ya bupolitiki ukwafwilisha cene, bapatikishe, ukunashanasha no kutiinya abo abaletukuta ukusungilila ukusanguluka ukutuntulu ukwa citetekelo cabo ukwabula ukukowela.”¹⁰

Icilye ca Constantinople

Mu 381 C.E., Icilye ca Constantinople caikeshe Icisumino ca Nicaea. Kabili calundileko icintu cimbi. Caitile umupashi wa mushilo “Shikulu” kabili “kapeela wa bumi.” Icisumino calundululwa ica mu 381 C.E. (ico icibomfiwa mu macalici ilelo kabili iciitwa “Icisumino ca Nicaea”) cilangisha ukuti Kristendomu aali pa nembenembe ya kupanga imfundo yalundululwa ukufikapo iya Bulesa Butatu. Nalyo line, nelyo fye ni ci cilye tacapwishishishe ici cifundisho. New Catholic Encyclopedia isumina ukuti:

“Cili ca kusekesha ukuti imyaka 60 pa numa ya Nicaea I Icilye ca Constantinople I [381 C.E.] calisengawike homoousios mu kulondolola kwa ciko ukwa bulesa bwa Mupashi wa Mushilo.”¹¹

“Abasambilila balifulunganishiwa pa cimoneka ukuba ukunaka kwa numbwilo pa lubali lwa ici cisumino; ukufilwa kwa ciko, ku ca kumwenako, ku kubomfya ishiwi homoousios ilya Mupashi wa Mushilo ngo wa musango umo na Wishi no Mwana.”¹²

Ilya encyclopedia imo ine isumino kuti: “Homoousios taimoneka mu Malembo.”¹³ Iyo, Baibolo taibomfya ilyo ishiwi atemwa ku mupashi wa mushilo nelyo ku Mwana ngo waba uwa musango umo wine na Lesa. Yali ni numbwilo ishili ya mu Baibolo iyo yaafwile ukutungulula ku cifundisho cishili ca mu Baibolo, mu cine cine, icilwishanya na Baibolo, ica Bulesa Butatu.

Nelyo fye ni pa numa ya Constantinople, cali myanda ya myaka pa ntanshi icisambilisho ca Bulesa Butatu tacilapokelelwa ukupulinkana Kristendomu. New Catholic Encyclopedia isoso kuti: “Ku Masamba . . . umutalalila wa cinkumbawile umoneka ukwanana ukulosha kuli Constantinople I ne cisumino ca iko.”¹⁴ Ici citabo cilangisha ukuti icisumino ca cilye tacaishibikwe mu kusaalala ku Masamba ukufikila mu mwanda wa myaka uwalenga cinelubali na cinekonsekonse.

Abasambilila na kabili balasumina ukuti Icisumino ca ciAthanasius, ilingi line icambulwa pamo ngo kulondolola kwapokelelwa no kwafwilisha Bulesa Butatu, tacalembelwe na Athanasius lelo kuli kalemba ushaishibikwa pa numa nga nshi. The New Encyclopædia Britannica ilandapo ukuti:

“Icisumino tacaishibikwe kwi Calici lya ku Kabanga ukufikila mu mwanda wa myaka uwalenga 12. Ukutula mu mwanda wa myaka uwalenga 17, abasambi mu cinkumbawile balisumine ukuti Icisumino ca ciAthanasius tacalembelwe na Athansius (uwafwile mu 373) lelo mu kucitikako catendekwe ku kapinda ka ku kulyo aka France mu kati ka mwanda wa myaka uwalenga 5. . . . Ukusonga kwa cisumino kumoneka mu kutendekelako ukuba mu kapinda ka ku kulyo aka France na Spain mu myanda ya myaka iyalenga 6 na 7. Calibomfiwe mu mipepele ye calici mu Germany mu mwanda wa myaka uwalenga 9 nalimo na pa numa mu Roma.”¹⁵

Fintu Caimine

Icifundisho ca Bulesa Butatu catampile ukwima kwa ciko ukwa panono panono pa ciputulwa ca myanda ya myaka. Imfundo sha bulesa butatu isha bamano ya buntunse abaGreek pamo nga Plato, uwaikeleko imyanda ya myaka iingi pa ntanshi ya kwa Kristu, panono panono shasokelele mu fisambilisho fye calici. Pamo nga fintu The Church of the First Three Centuries cilondolola ukuti:

“Twasumina ukuti icifundisho ca Bulesa Butatu cali ca mipangilwe ya panono panono kabili mu kulinganishiwako iya kulekeleshako; ukuti cakwete intendekelo ya ciko mu ntulo iyo umupwilapo yaba iya cilendo ukufuma kuli iyo iya Malembo ya ciYuda na ya Bwina Kristu; ukuti calikulile, kabili cafyantikwe ku buKristu, ukupitila mu maboko ya baWishi baluminisha buPlato; ukuti mu nshita ya kwa Justin, kabili inshita iitali pa numa, imibele yalekana no kucepako kwa Mwana fyalesambilishiwa apakalamba; no kuti ni mfundo fye shashibantukila isha Bulesa Butatu e shalemoneka.”¹⁶

Pa ntanshi ya kwa Plato, bubutatu bwa balesa, nelyo bulesa butatu, fyali ifyaseeka mu Babiloni na Egupti. Kabili ukubombesha kwa bashimacalici ku kongola abashasumina mu calo ca ciRoma kwatungulwile ku kwikatanya kwa panono panono ukwa isho mfundo mu buKristu. Ici mu kupelako catungulwile ku kupokelela icisumino ca kuti Umwana no mupashi wa mushilo balilingana na Wishi.a

Nangu fye lishiwi “Bulesa Butatu” lyapokelelwe fye panono panono. Cali ni ku mpela ya mwanda wa myaka walenga ibili e lintu Theophilus, shikofu wa ku Antioke mu Suria, alembele mu ciGreek no kwishibisha ishiwi tri·asʹ, ukupilibula “bubutatu,” nelyo “bulesa butatu.” Lyene kalemba wa ciLatin Tertullian mu Carthage, ku Kapinda ka ku kuso aka Africa, aishibishe mu fyalembwa fyakwe ishiwi trinitas, icipilibula “bulesa butatu.”b Lelo ishiwi tri·asʹ talisangwa mu Malembo ya Bwina Kristu aya ciGreek ayapuutwamo, kabili ishiwi trinitas talisangwa mu bupilibulo bwa ciLatin ubwa Baibolo ubwitwa Vulgate. Takuli nangu imo inumbwilo iyali ya mu Baibolo. Lelo ishiwi “Bulesa Butatu,” ukushimpwa pa fisumino fya basenshi, lyasokelele mu fyalembwa fya macalici kabili pa numa ya mwanda wa myaka uwalenga ine lyabele ulubali lwa cisumino cabo.

Muli ifyo, tacali ukuti abasambilila balibebetele Baibolo mu kusakamanisha ku kumona nga ca kuti icifundisho ca musango yo calesambilishiwa muli yene. Mu cifulo ca ico, amapolitiki ya ku calo na ye calici e yapimine apakalamba icifundisho. Mu citabo The Christian Tradition, kalemba Jaroslav Pelikan aleta ukusakamana ku “fya kusangwilako fishili fya butotelo mu kupaashanya, ukwingi uko kwamoneke ukwaiteyanya libili libili ukupima ica kufumamo ca ciko, ukucimfiwa fye ne fya kusangwilako fimbi ifyalinganako. Icifundisho ilingi line camoneke ukuba icinakabupalu—nelyo ica kufumamo—ca mapolitiki ya mu calici no kupusana kwa buntu.”¹⁷ Profesa wa pa Yale E. Washburn Hopkins acibikile muli iyi nshila: “Ukulondolola kwa kulekelesha ukwapokelelwa ukwa bulesa butatu kwali fye mulandu wa mapolitiki ye calici.”¹⁸

Fintu icifundisho ca Bulesa Butatu cabulamo amano ukulinganishiwa ku cisambilisho ca Baibolo icayanguka ica kuti Lesa alipulamo kabili takwata uuli onse uwalingana nankwe! Nga fintu Lesa asosa ukuti, “nani uo mwingampalanyako, no kuninganyako, uo mwingampashanyako no kuleka tupalane?”—Esaya 46:5.

Cintu Bwaiminineko

Cinshi cintu ukwima kwa panono panono ukwa mfundo ya Bulesa Butatu kwaiminineko? Cali lubali lwa kupaasuka ukufuma ku buKristu bwa cine uko Yesu asobele. (Mateo 13:24-43) Umutumwa Paulo na o wine alisobele ubusangu bwaleisa:

“Inshita mu kushininkisha ikesa lintu, ukutali ukufuma ku kwikushiwa ne sambilisho line line, abantu bakaba abaswatuka ku fintu ifipya no kuilonganikila bakasambilisha ukulingana no lunkumbwa lwabo; kabili lyene, mu cifulo ca kukutika ku cine, bakalukila ku nshimi.”—2 Timote 4:3, 4, Jerusalem Bible iya ciKatolika.

Lumo ulwa isho nshimi lwali cisambilisho ca Bulesa Butatu. Inshimi shimbi isheni ku Bwina Kristu isho nasho ishaimine panono panono shali sha: bumunshifwa bwa mweo wa buntunse ubwa cifumanda, umutwala, Limbo, no kulungulushiwa kwa muyayaya mu mulilo wa helo.

E co, cinshi caba icifundisho ca Bulesa Butatu? Kwena caba cifundisho ca cisenshi icabepekesha ukuba ica buKristu. Calundulwilwe na Satana ku kubepa abantu, ku kulenga Lesa ukuba uwa kufulunganya kabili uwa nkama kuli bene. Ici cifumamo mu kuba kwabo abacilapo ukuitemenwa ukupokelela imfundo sha butotelo shimbi isha bufi ne fibelesho fyalubana.

“Ku Fisabo Fyabo”

Pali Mateo 7:15-19, Yesu asosele ukuti kuti walekanya ubutotelo bwa bufi ukufuma ku bwa cine muli iyi nshila:

“Cenjeleni kuli bakasesema wa bufi, abeshila kuli imwe mu fya kufwala fya mpaanga, lelo mu kati mimbulu ya kutaakanya. Mukabeshibila ku fisabo fyabo; bushe abantu basabe myangashi ku myunga, nalimo amakunyu kuli bacilasa? Awe, umuti onse uusuma utwale fisabo fisuma, lelo umuti uwa fye utwale fisabo ifyabipa . . . Umuti onse uushitwala fisabo fisuma ulatetwa, no kupooswa mu mulilo.”

Languluka ica kumwenako cimo. Yesu asosele pali Yohane 13:35 ukuti: “Muli ici e mo bonse bakeshibilo kuti muli basambi bandi, nga mwaba no kutemwana.” Na kabili, pali 1 Yohane 4:20 na 21, Icebo ca kwa Lesa icapuutwamo cibilisha ukuti:

“Ngo muntu atila, Natemwa Lesa, kabili apata munyina, ninshi wa bufi; pantu uushatemwa munyina uo amona, te kuti atemwe Lesa uo ashamona. Ne funde ili tuli na lyo ilyafuma kuli wene, ilya kuti uuntu atemwa Lesa atemwe na munyina pamo.”

Bomfya icishinte ca kutendekelako ica kuti Abena Kristu ba cine bafwile ukukwata ukutemwa pa kati kabo ku cacitike mu nkondo sha calo shonse shibili isha muli uno mwanda wa myaka, na mu kukansana kumbi. Abantu aba mabutotelo yamo yene aya Kristendomu balikumene pa fibansa fya bulwi no kwipayana pa mulandu wa kupusana kwa luko. Ulubali lumo na lumo lwaletunga ukuba ulwa Bwina Kristu, kabili ulubali lumo lumo lwaleafwilishiwa na bashibutotelo ba luko, abaletunga ukuti Lesa aali ku lubali lwabo. Uko kwipaya kwa “Mwina Kristu” ku “Mwina Kristu” fisabo fyabola. Kulwisha ukutemwa kwa Bwina Kristu, ukukaana amafunde ya kwa Lesa.—Moneni na kabili 1 Yohane 3:10-12.

Ubushiku bwa Kulubulula

Muli ifyo, ukupaasuka ukufuma ku buKristu kwatungulwile te ku fisumino fye ifishili fya bukapepa, pamo nge cifundisho ca Bulesa Butatu, lelo na kabili ku fibelesho fishili fya bukapepa. Nalyo line, kuli ubushiku bwa kulubulula ubuli no kwisa, pantu Yesu asosele ukuti: “Umuti onse uushitwala fisabo fisuma ulatetwa, no kupooswa mu mulilo.” Uyo e mulandu Icebo ca kwa Lesa cikoselesha ukuti:

“Fumenimo muli wene [ubutotelo bwa bufi], mwe bantu bandi, epali mwawilako mu membu shakwe, epali mwakumako ku fikunka fyakwe: pantu imembu shakwe nashilundikana ukufika na mu mulu, na Lesa naibukishe fibi fyakwe.”—Ukusokolola 18:4, 5.

Mu kwangufyanya Lesa ‘akacibika mu mitima’ ya mabulashi ya bupolitiki ukwalukila ubutotelo bwa bufi. Aya mabulashi ‘yakamupomona, no . . . kulya umubili wakwe, no kumulungulushisha mu mulilo.’ (Ukusokolola 17:16, 17) Ubukonaulwa ku ciyayaya bukaba butotelo bwa bufi mu kuba na mano ya buko aya buntunse aya cisenshi pa lwa kwa Lesa. Nge ca kufumamo, Lesa akasosa kuli abo babelesha ubutotelo bwa bufi nga fintu Yesu asosele mu kasuba kakwe ukuti: “Iŋanda yenu yashilwa imwe icipompa.”—Mateo 23:38.

Ubutotelo bwa cine bukapusunsuka amapingushi ya kwa Lesa, pa kuti, mu kupelako, umucinshi onse no bukata fikapeelwa kuli Umo uo Yesu asosele ukuti ni “Lesa wine wine.” E Umo uwaishibishiwa kuli kemba wa malumbo lintu abilishe ukuti: “Imwe mweka, ishina lyenu Yehova, mwapulamo pano isonde ponse.”—Yohane 17:3; Ilumbo 83:18.

Ifya kuloshako:

1. Encyclopædia Britannica, 1971, Volyumu 6, ibula 386.

2. A Short History of Christian Doctrine, kuli Bernhard Lohse, 1963, ibula 51.

3. Ibid., amabula 52-3.

4. New Catholic Encyclopedia, 1967, Volyumu VII, ibula 115.

5. A Short History of Christianity, kuli Martin E. Marty, 1959, ibula 91.

6. A Select Library of Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church, kuli Philip Schaff na Henry Wace, 1892, Volyumu IV, ibula xvii.

7. A Short History of Christian Doctrine, ibula 53.

8. A Short History of Christianity, ibula 91.

9. The Church of the First Three Centuries, kuli Alvan Lamson, 1869, amabula 75-6, 341.

10. Second Century Orthodoxy, kuli J. A. Buckley, 1978, amabula 114-15.

11. New Catholic Encyclopedia, 1967, Volyumu VII, ibula 115.

12. Ibid., Volyumu IV, ibula 436.

13. Ibid., ibula 251.

14. Ibid., ibula 436.

15. The New Encyclopædia Britannica, 1985, Ukulembwa kwalenga 15, Micropædia, Volyumu 1, ibula 665.

16. The Church of the First Three Centuries, ibula 52.

17. The Christian Tradition, kuli Jaroslav Pelikan, 1971, ibula 173.

18. Origin and Evolution of Religion, kuli E. Washburn Hopkins, 1923, ibula 339.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 22]

Lesa akalenga amabulashi ya bupolitiki ukwalukila ubutotelo bwa bufi

[Icikope pe bula 24]

Ubutotelo bwa cine bukapusunsuka amapingushi ya kwa Lesa