Ukusakamana Abakoloci Ukusonsomba ne Filambu
SHINETSU, umutumikishi wa Bwina Kristu, aleipakisha umulimo wakwe apakalamba nga nshi. Ulupwa lwakwe ulwa bantu batatu lwasanshishemo nyina wa mukashi wakwe. Baali aba nsansa ukubomba ne cilonganino cinono ica Nte sha kwa Yehova, ukusambilisha abantu Baibolo, ukufikila kasuba kamo aipushiwe ukulanguluka ukwenda pamo no mukashi wakwe ku kutandalila ifilonganino fimbi. Cali no kufwaya ukusela umulungu uuli onse. Aali uwacankwa ne ci cilolelo, lelo ni ani aali no kusakamana Nyina?
Indupwa ishingi mu kupelako bakalolenkana no kusonsomba kwapalako—ifya kusakamana mu kuwamisha abafyashi balekota. Ilingi line litontonkanyo linono lipeelwa kuli uyu mulandu ilintu abafyashi bacili mu butuntulu bwa bumi busuma kabili balebomba. Nangu cibe fyo, utuntu tunono kuti pambi twasokolola ukuti baleya balekota, pamo nga amaboko yatutuma ilyo baleesha ukutunga ubushishi mu nshindano ya kubilila nelyo ukwibukisha kulepelebela ilyo baleshomboka ukwibukisha lintu mu kulekelesha bamwene icintu cimo icilubile. Ilingi line, nangu ni fyo, ciba busanso bwa kupumikisha nelyo ubulwele e filenga umo kwibukila ulwa kukabila kwabo. Icintu cimo cifwile ukucitwa.
Mu fyalo fimo abafyashi abaleipakisha ubutuntulu busuma ubwa bumi mu kulinganishiwako basalapo ukwikala imyaka yabo iya pa numa na bena myabo beka ukucila na bana babo. Mu fyalo fimbi, pamo nga mu fyalo ifingi ifya ku Kabanga na Africa, caba lutambi ku bakalamba ukwikala na bana babo, ukucilisha umwana mwaume umukalamba. Ukucilisha ici cilabe fyo nga ca kuti umo uwa bafyashi taleima mu busanshi. Mu Japan, ku ca kumwenako, pali abo abali ne myaka ya bukulu 65 no kucilapo kabili tabema mu busanshi ku cipimo cimo, mupepi na 240,000 balasakamanwa pa ŋanda ku ndupwa shabo.
Ukukakililwako kwa Mibele Isuma no kwa mu Malembo
Nangu cingati tuleikala mu nkulo intu abengi basangwike “abaitemwa, . . . abaumalala,” twalikwata mu kulengama ukukakililwako kwa mibele isuma no kwa mu Malembo ukulola ku bakalamba. (2 Timote 3:1-5) Tomiko, uusakamana nyina umukalamba, uwapumwa no bulwele bwa Parkinson, alumbulwile ukukakililwako kwa mibele isuma ayumfwile lintu asosele pa lwa kwa nyina ukuti: “Alinsakamene pa myaka 20. Nomba ndefwaya ukucita cimo cine kuli wene.” Imfumu ya mano Solomone yakonkomeshe ukuti: “Umfwa kuli wiso untu akufyele, kabili wisuula noko uwakota.”—Amapinda 23:22.
Nangu fye ni mpatila ya butotelo nelyo ubulwani pa lubali lwa mufyashi ushasumina taifumyapo uko kutungulula kwa mu Malembo. Umutumwa wa Bwina Kristu Paulo apuutilwemo ukulembo kuti: “Lelo umuntu nga tasunga abantu bakwe, pali bufi aba mu ŋanda yakwe, ninshi nakaana icitetekelo, kabili abo mubi ukucisha uushatetekela.” (1 Timote 5:8) Yesu atwimikile ica kumwenako lintu, pamo nga imo iya milimo yakwe iya kupelako pa ntanshi ya kufwa, atantikile nyina ukusakamanwa.—Yohane 19:26, 27.
Ukubomba na Mafya Yasangwa
Ukuteuluko kwingi kulakabilwa ukucitwa na bonse lintu indupwa shalundanishiwa cipya cipya pa numa ya kwikala mu kupaatukana pa myaka iingi. Uku kwaluka kufwaya ukutemwa kwakulisha, ukuteyanya, no kumfwana kwa bonse. Nga ca kuti umwana mwaume umukalamba pali bonse, nelyo umwana mwaume umbi nelyo umwana mwanakashi, akuushisha ulupwa lwakwe mu ŋanda ya bafyashi, imitantikile ipya yonse iya njikalo ilaitambika iine. Kuti pambi kwabako incito ipya, amasukulu yapya ku bana, no bwina mupalamano bupya ubwa kubelesha. Ilingi line cikapilibula imilimo yaingilishiwako ku mukashi.
Cikaba icakosa nelyo fye ni ku bafyashi ukuteuluka. Kuti pambi nababelesha icipimo ca kuba beka, ukuba tondolo, no buntungwa; nomba bali no kukwata icongo ca beshikulu bacincila ne fibusa fyabo. Balibelela ukucito kupingulapo kwabo abene kabili kuti pambi bakalifiwa pa kwesha ukuli konse ku kubatungulula. Abafyashi abengi, pa kumwena libela ubushiku lintu indupwa sha bana baume babo shikesa mu kwikala nabo, balikuula amayanda yapaatukana lwa mupepi nelyo ukulundako ku mayanda yabo mu kuba ne nshila sha kusuntinkanya, ukupayanya icipimo cimo ica buntungwa kuli bonse.
Uko iŋanda ili inono, ukuteulula kwakulilako kuti pambi kwakabilwa ku kusha incende ku baleisa abapya. Nyina umo alisekele ilyo aibukishe fintu abana banakashi bakwe bane bakalifiwe lintu ifipe fyalundwako ne fintu fimbi fyatwalilile ukuletwa mu miputule yabo iya kusendamamo pa kuti bengasha incende ya kwa nakulwibo wa myaka ya bukulu 80. Nalyo line, ubwingi bwa ishi mpika ilingi line shilapikuluka ilyo bonse baisa mu kwishiba ukukabila kwa kuteuluka no kwibukisho kukonkomesha kwa Baibolo ukwa kuti ukutemwa “takuifwaila ifya kuko.”—1 Abena Korinti 13:5.
Ukulufya kwa Buntungwa
Impika yabipisha ku mwanakashi wa Bwina Kristu kuti pambi yaimako nga ca kuti umulume wakwe takana nankwe icitetekelo kabili apingulapo ukukuusha ulupwa lwakwe ukuba pamo na bafyashi bakwe. Ukupinda kwa kusakamana ulupwa kuti pambi kwamoneko kucilenga ukuba mupepi ne cishingacitika ku mwanakashi ukulinganya ukukakililwako kwakwe ukwa Bwina Kristu ne milimo yakwe imbi. Setsuko asosele ukuti: “Umulume wandi ayumfwile fyo cali ca busanso ukusha nyina uyo kwena aali mu mibele ya bukote eka pa ŋanda, kabili afwaile ine ukuba pa ŋanda pa nshita yonse. Nga ca kuti naeseshe ukuya ku kulongana, alikalifiwe no kuilishanya. Pa kubalilapo, pa mulandu wa cikulilo candi ica cina Japan, na ine wine nayumfwile fyo cali calubana ukumusha eka. Lelo lyene, mu kupita kwa nshita, namwensekeshe ukuti ifintu kuti fyabombwapo.”
Hisako akwete impika yapalako. “Lintu twaselele ukuba pamo no lupwa lwa mulume wandi,” e fyo acita lipoti, “wene, pa mulandu wa kutiina ico ba lupwa baali no kutontonkanya, afwaile ine ukwalula ubutotelo bwandi no kuleka imibombele yandi iya butotelo. Ukucilengo kubipisha, pa nshiku sha pa Mulungu ba lupwa abaikele lwa mupepi baleisa ku kutandala, ukulenga cene icakosa kuli ine ukuya ku kulongana. Ukulundapo, abana balefwaya ukwangala na bafyala babo ukucila ukuya ku kulongana. Namwene ukuti bumupashi bwesu bwaleambukilwa. Nali no kubuula ukwiminina kwashangila no kulondolola ku mulume wandi ukuti ubutotelo bwandi tabwali cintu cimo ica kwalula ukupala suti ya fya kufwala lelo bwali ubwacindama kuli ine. Mu nshita, ulupwa lwaliteulwike.”
Bamo balipikulula impika ya kukwata inshita yakulilako iya buntungwa pa kukwata umubomfi wa pa ŋanda uwa nshita lubali ukwisa ku kwaafwa ubushiku bumo nelyo shibili mu mulungu. Bambi balisanga icipimo cimo ica buntungwa bwa tucito twa kwenda utwa pa lwabo ne mibombele ya Bwina Kristu pa kufwaya ukwafwilisha kwa bana babo, abantu babo abali lwa mupepi, nelyo fye ifibusa mu cilonganino. Abalume nabo bene baliba na maka ya kwaafwa ubushiku na pa mpela sha milungu lintu bali pa ŋanda.—Lukala Milandu 4:9.
Ukubasunga Abacincila
Ukusunga abakalamba abacincila kusonsomba na kumbi ukwa kulolenkana nako. Abakalamba bamo baba aba nsansa ukwakana mu kwipika no tumilimo tumbi ukushinguluke ŋanda. Bayumfwa abakabilwa nga ca kuti baipushiwa ukusakamana abana kabili balasanga ukwikushiwa mu kusakamana akalibala kanono aka musalu, ukusakamana amaluba, nelyo ukwakana mu co batemwa.
Bambi, nangu cibe fyo, balafwaya ukusendama inshita ikalamba iya kasuba no kwenekela ukulindwa. Lelo ukubasunga abacincila ukufika pantu cingapela kumoneka ukuba ukwakatama ku butuntulu bwabo, ubumi bwatantalila, no kuswatuka kwa muntontonkanya. Hideko asangile ukuti nangu ca kuti nyina aali mu cipuna ca mipeto, ukumusenda ku kulongana cali fye e ca kucincimusha nyina akabile. Alipokelelwe mu kukaba kuli bonse kabili alibimbilwemo mu kulanshanya. Ukusakamana kwapeelwe kuli wene mu kupelako kwamutungulwile ku kusumina ukusambilila Baibolo no mwanakashi wa cikalamba. Abaupana babili, abakwata umufyashi uucula ku bulwele bwa Alzheimer, balaya nankwe ku kulongana kwabo kwa Bwina Kristu. “Mu cinkumbawile tafwaya ukucita icili conse,” e fyo bamwene, “lelo alaba uwa nsansa pa kulongana. Alasengelwa mu kukaba, e co mu kuitemenwa alesa. Tuyumfwa ifyo caba ca bunonshi nga nshi kuli wene.”
Shinetsu, uulumbwilwe pa kutendeka kwa cipande, apikulwile impika yakwe pa kufwaila nyina wa mukashi umuputule pa kati ka ncende uko abombele ngo mutumikishi wenda. Muli ifyo wene no mukashi wakwe baali no kwikala na nyina pa kati ka kutandala kwakwe ku filonganino fyapusanapusana umulungu umo umo. Umukashi wakwe, Kyoko, asosele ukuti: “Mayo ayumfwa ukuti ali ulubali lwacindama ulwa mulimo wesu kabili ayumfwa uwakabilwa. Alacankwa lintu umulume wandi amwipusha ukwipika ifya kulya fimo ifyaibela.”
Ukubomba ne Mibele ya Bukote
Ilyo abafyashi balekotelako, ifipimo fyapusanapusana ifya mibele ya bukote kuti pambi fyaimako, e co bakabila ukusakamana kwakulilako na kumbi. Balalaba inshiku, inshita, ifiputulwa fya mwaka, ne filayo. Kuti pambi bafilwa ukubeya umushishi wabo no kucapa ifya kufwala fyabo. Kuti pambi balaba nelyo fye mifwalile no kuisamba abene. Abengi balafulunganishiwa, ilintu bambi balafilwa ukusendama ubushiku. Kulabako kukongama kwa kubwekeshabwekeshapo mu kukosa no kukalifiwa nga caletwa ku kusakamana kwabo. Umuntontonkanya ulabatumpaika. Kuti pambi bapampamina pa kuti icintu cimo nacibwa ukufuma kuli bene nelyo ukuti abapuupu baleesha ukutobe ŋanda. Ulupwa lumo ulwakwata abana banakashi bane lwali no kushipikisha ukupeelwa imilandu kwatwalilila ukwabula apo kwashimpwa ukwa kuibimba mu kwampana kwa bwamba. “Cali icishingasuminwa,” e fyo basosele, “lelo twasambilile fye ukushipikisha ukupeelwa imilandu no kwesha ukwalula umutwe wa lyashi. Ukukanasuminishanya na mama kwali ukwa fye.”—Amapinda 17:27.
Ukukabila kwa mu Nkuntu Ukuli no Kwisushiwa
Ubukote buleta amesho ku bakalamba. Kwalibako amalwele yabipisha, ukulufya kwa maka ya kwenda, no kushikitika kwa muntontonkanya ifya kushipikishako. Abengi bayumfwe fyo ubumi bwabo tabwakwata ukwa kulola nelyo imifwaile. Nakalimo kuti bayumfwe fyo bali cisendo kabili balumbulula ukufwaisha kwa kufwa. Bakabila ukuyumfwa abatemwikwa, abacindikwa, kabili abasanshiwamo. (Ubwina Lebi 19:32) Hisako asosele ukuti: “Lyonse twesha ukusansha Mayo mu kulanshanya kwesu lintu alipo, ukumucito mutwe we lyashi uko cingacitika.” Ulupwa na lumbi lwatukwishe ukusungilila umucinshi wa kwa shikulwibo uwa pa lwakwe pa kumwipusha ukutungulula ukulanshanya kwa cila bushiku ukwe lembo lya Baibolo.
Umo afwile mu kutwalilila ukutukusha ku kusungilila imimwene yalinga iya bakalamba. Abalwele bashima mu busanshi balakalifiwa lintu bayumfwa ukuti balesoselwa bubi bubi nelyo ukusungwa mu kubulwo mucinshi. “Mayo aali uwaibukila,” e fyalondolwele Kimiko, uwaikele na nafyala walemana, “kabili alishibe lintu umutima wandi tawali no kumulela nelyo nali uwa kuyumfwa.” Hideko na o wine aali no kubomba pa mibele yakwe ya mutima. “Pa kubalilapo nalikalifiwe lintu nali no kusakamana mamafyala. Nali painiya [umutumikishi wa nshita yonse uwa Nte sha kwa Yehova], kabili nafulwike ubutumikishi. Lyene namwene ukuti nalekabila ukuteulula ukutontonkanya kwandi. Nangu cingati ubutumikishi bwa ku ŋanda ne ŋanda bwalicindama, ulu nalo lwine lwali lubali lwacindama ulwa kumfwila amafunde ya kwa Lesa. (1 Timote 5:8) Namwensekeshe ukuti nalekabila ukulundulula ukutemwa kwakulilako no kulangulukilako nga ca kuti nali no kukwata ubuseko. Kampingu wandi aali no kuncusha lintu nacitile ifintu nge cibelesho fye pa mulandu wa kuti ni ncito. Lintu nakwete ubusanso kabili naali mu kukalipwa, natontonkenye ulwa kwa mamafyala no kukalipwa akwete. Pa numa ya ico cali cacilapo kwanguka kuli ine ukulanga icikabilila cacilapo no kulangulukilako.”
Aba Kusakamana Nabo Bene Balakabila Ukusakamanwa
Icishili na kusuulwako cili kukabila kwa kulumbulula ukutasha ukucilisha kuli umo uyo wakwate cisendo ca kusakamana abakoloci. (Linganyako Amapinda 31:28.) Abanakashi abengi batwalilila ukusakamana ukukakililwako kwabo mu kuba nelyo ukwabula ukuumfwa inumbwilo sha kutasha. Lintu twalanguluka cintu umulimo wabo ubimbamo, nangu cibe fyo, inumbwilo sha musango yo mu cishinka shili ishalinga. Mu kupalako bakakwata ukuwamya kwalundwako, ukucapa, no kwipika. Languluka, na kabili, inyendo sha ku cipatala nelyo kuli dokota, pamo pene no kuliisha nelyo ukusamba umulwele umukalamba. Umwanakashi umo, uwasakamene nafyala pa nshita yalepa, asosele ukuti: “Nalishiba cintu cakosa ku mulume wandi ukucibika mu mashiwi, lelo alananga mu nshila shimbi ukuti alatasha cintu ndecita.” Amashiwi yaanguka aya kutootela kuti yalenga conse ukumoneka icawamina cene.—Amapinda 25:11.
Kwalibako Ifilambu na Kabili
Indupwa ishingi abasakamana abafyashi balekota pa myaka basoso kuti ici calibaafwa ukukusha imibele yacindama iya Bwina Kristu: ukushipikisha, ukuipeela bulilambo, ukutemwa kwabula akaso, umukoosha, ukuicefya, no kubondoka. Indupwa ishingi balipalamana capamo lwa mu nkuntu. Amalipilo yalundwako yali lishuko lya mu nshita ilya kulanshanya mu kucililapo na bafyashi no kwisa mu kubeshiba mu kuwaminako. Hisako asosele pa lwa kwa nafyala ukuti: “Alikwete ubumi bwa kusekesha. Alipitile umwingi. Nalisa mu kumwishiba mu kuwaminako kabili nalisambilila ukutesekesha imibele muli wene iyo nshaishibe kale.”
“Kwaliko inshita imo ilyo nshilasambilila Baibolo lintu nalefwaya ukulekana no mulume wandi no kufulumuke mibele,” e fyalondolwele Kimiko, uwasakamene abafyashi ba mulume wakwe na nakulu wa mulume uushaleima mu busanshi. “Lyene nabelengele ukuti tulingile ‘[ukusakamana, NW] . . . bamukamfwilwa mu kucula kwabo.’ (Yakobo 1:27) Ndi uwa nsansa nacitile apapela amaka yandi, apo nomba takuli nangu umo uwa mu lupwa uyo mu kubamo insambu engailishanya pa lwa fisumino fyandi. Kampingu wandi ali uwalengama.” Umbi asosele ukuti: “Nalimona na menso yandi yene ifya kufumamo fyabipisha ifya lubembu lwa kwa Adamu kabili nomba ndatesekesha ukucila na po ukukabila kwa cilubula.”
Bushe mu kwangufyanya ukalasengela icilundwa cimbi ica lupwa lobe ku cinshingwa-ŋanda? Nelyo bushe nakalimo ukalaselela ku kwikala pamo na bafyashi bobe abakoloci? Bushe uleyumfwa ukusakamikwa kwa mwenso kumo? Ico cili caumfwika. Kukabako ukuteuluka ukwa kucita. Lelo ukaisanga we mwine uwalambulwa mu kufumba mu kukumanya ukusonsomba mu kutunguluka.
[Icikope pe bula 24]
Abakoloci bakabila ukuyumfwa abatemwikwa kabili abacindikwa