Ubulondoloshi bwa Mimonekele ya Mpanga Ubwa Baibolo Bushe Bwalilungika?

AKASUBA e lintu fye kawa mu Palestine. Umwaka uli ni 1799. Pa numa ya kasuba kakaba pa mulongo wa kwenda, Umulalo wa bena France nawimika inkambi, kabili Napoléon, mushika mukalamba, aletuusha mu nsakwe yakwe. Ukubomfya ulubuuto luleshibantukila ulwa kandulo, umo uwa babomfi bakwe alebelenga mu kupongomoka ukufuma muli Baibolo ya ciFrench.

Mu kumonekesha ici calecitika ilingi line mu kati ka kampeini wa fita uwa kwa Napoléon mu Palestine. “Lintu bacitile inkambi pa fitantaala fya aya matauni ya ku kale,” e fintu aibukishe pa numa mu fyalembwa fyakwe ifya pa lwa fya kukumanya fyakwe ukuti, “balebelenga Amalembo mu kupongomoka cila cungulo bushiku . . . Ukulingana kwa fintu ne fishinka fya bulondoloshi fyali fya kwebekesha: ficili fyalilingana kuli ici calo pa numa ya myanda ya myaka iingi no kwaluka.”

Mu cine cine, abalendo ku Middle East bacisange cayanguka ukulinganya ifya kuponako fya mu Baibolo ne fya kumoneka fya mu kasuba ka nomba. Pa ntanshi Umulalo wa bena France taulacimfya Egupti, finono fyaishibikwe ku ba ku nse pa lwa cilya calo ca ku kale. Lyene basayantisti na basambilila, bantu Napoléon aali naleta ku Egupti, batendeke ukusokolola ku calo ukulonsha kwa maka ya ku numa aya Egupti no kuyemba. Ici calicilenga icayanguka ukubika mu cikope “ukubomba ukwayafya” kuntu abena Israele inshita imo bapitilemo.—Ukufuma 1:13, 14.

Pa cungulo bushiku ca kulubulwa kwabo kufuma mu Egupti, abena Israele balongene pa Ramesese kabili lyene baendele ukuya ku “mpela ya matololo.” (Ukufuma 12:37; 13:20) Pali ici cifulo, Lesa abakambishe ‘ukubwela’ no “kucite nkambi ku cinso ca . . . bemba.” Uku kusela ukweni kwalondolwelwe ngo ‘kufundauka,’ kabili imfumu ya Egupti yaile no mulalo wa iko na maceleta ya nkondo 600 ku kubwesha abaali abasha ba iko.—Ukufuma 14:1-9.

Ukufuma

Ukulingana na Josephus, kalemba we lyashi lya kale uwa mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E., umulalo wa bena Egupti waseseshe abena Israele “mu cifulo cafyenenkana” no kubafyantika “pa kati ka mikunkuluko ishingafikwako na bemba.” Icifulo calungatikwa pantu abena Israele bayabukile Bemba Wakashika tacaishibikwa mu kushininkisha ilelo. Nangu cibe fyo, cili icayanguka ukwelenganya ica kuponako ukufuma pa muulu wa mpili shalosha ku mpela ya kapinda ka ku kuso aka Bemba Wakashika. Ku ca kusekesha, ulupili lwitwa Jebel ʽAtaqah, ukupilibula “Ulupili lwa Kulubulwa.” Pa kati ka ishi mpili na Bemba Wakashika paba ilungu linono ilyo lyaongolokela ku cifulo kuntu pa nshi ya lupili paba fye mupepi no kwingila muli bemba. Ku lulamba lubiye ulwa Bemba Wakashika kwaba icishima ca menshi, mu kuba no tumfukumfuku utwingi, utwitwa ʽAyun Musaʼ, icipilibula “ifishima fya kwa Mose.” Umulimba wa bemba pa kati ka ifi fifulo fibili watentemuka panono panono, ilintu ku mbali shonse shimbi walishika mu kupumikisha ku kulepa kwa pa kati ka mamita 9 na 18.

Abasambilila ifya butotelo ababulwe citetekelo aba mu Kristendomu balyesha ukusuusha icipesha amano cintu Lesa acitile lintu apaatwile amenshi ya Bemba Wakashika no kulenga abena Israele ukufyuka pa mushili wauma. Bateulwila ica kuponako kwi wanga lishashika nelyo inika ku kuso kwa Bemba Wakashika. Lelo ico tacilinga icalembwa ca Baibolo, icilondolola mu kubwekeshabwekeshapo ukuti ukwabuka kwacitikile muli Bemba Wakashika pa cifulo apaali amenshi ayengi ku kubunsha Farao no mulalo wakwe onse, ee, ukubacibula.—Ukufuma 14:26-31; Ilumbo 136:13-15; AbaHebere 11:29.

Amatololo ya Sinai

Imibele yayafya iisangwa mu cisumbu ca Sinai yalilangishiwa mu kumonekesha mu bulondoloshi bwa Baibolo ubwa kululumba kwa bena Israele. (Amalango 8:15) E ico, bushe uluko lonse kuti lwalongana pa nshi ya lupili lwa Sinai ku kupokelela Ifunde lya kwa Lesa kabili pa numa ukushintuka ku kwiminina “ukutali”? (Ukufuma 19:1, 2; 20:18) Bushe kwalibako icifulo icakula mu kulinga ku kusuminisha ukusela kwa musango yo ukwe bumba ilyatunganishiwe ukuba mu mpendwa ya mamilioni yatatu?

Umulendo kabili umusambi wa Baibolo uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 19, Arthur Stanley, atandalile icifulo ca lupili lwa Sinai no kulondolola ica kutamba icamoneke pa numa ya kunina Ras Safsafa: “Ukusonga pali ifwe, nga pa uli onse uwamonapo no kulondololapo cene, kwali kwa kupumikisha. . . . Pano e paali ilungu lyapabuka ilyashika ilya mutuntula ilyasulukila pa nshi ya mikonko . . . Ukulanguluka mupepi no kukanabapo kwa kwampana kwa musango yo ukwe lungu no lupili muli ici cifulo, cili mu cine cine ubushininkisho bwacindama ku cine ca kushimika, ica kuti ukwampana kumo ukwa musango yo kuti kwasangwa, no ko kwampana mu kati na nkati ka bwina mupalamano bwa lupili lwa cishilano ulwa Sinai.”

Icalo Calaiwe

Mu mwaka walenga 40 uwa kululumba kwa bena Israele mu matololo, Mose apeele ubu bulondoloshi bwa mibele ya calo baali mupepi no kwingilamo: “Yehova Lesa wenu alemwingisha mu calo cisuma, icalo ca mimana ya menshi, ica tumfukumfuku na matenga, ififukauka mu nika na mu mpili.”—Amalango 8:7.

Ukulungika kwa ubu bulayo kwalikumanishiwe mu kwangufyanya lintu uluko lonse lwalongene capamo—abaume, abanakashi, abaice, na balebeshi—mu mukonko wa menshi ayengi uwa Shekemu pa kati ka lupili lwa Ebali no lupili lwa Gerisimu. Pa nshi ya lupili lwa Gerisimu paiminine imikowa mutanda. Imikowa imbi mutanda yakuutene pa lubali lwapusanako ulwa mukonko pa nshi ya lupili lwa Ebali ku kumfwa amapaalo ya bulesa ayo uluko lwali no kuipakisha nga ca kuti baumfwilile Ifunde lya kwa Yehova ne fitiipu ifyali no kwisa nga ca kuti bafililwe ukusunga Ifunde lya kwa Lesa. (Yoshua 8:33-35) Lelo bushe kwaliko incende yakumanina ku luko ku kulinga muli uyu mukonko wafyenenkana? Kabili ni shani fintu bonse bene baumfwile ukwabula ifibombelo fya muno nshiku ifya kukusha amashiwi?

Yehova Lesa afwile mu cipesha amano alikushishe amashiwi ya bena Lebi. Nangu cibe fyo, icipesha amano ca musango yo tacimoneka nge cakabilwe. Myumfwikile ya ciunda iya cifyalilwa muli uyu mukonko yaba iyawamisha. “Abalendo bonse,” e fyalembele umusambi wa Baibolo uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 19 Alfred Edersheim ukuti, “balisuminishanya pa fishinka fibili: 1. Ukuti takuli na kubako ubwafya ubuli bonse mu kukutika kwaumfwikwa ukufuma mu Ebali na Gerisimu icili conse icalandilwe mu mukonko. 2. Ukuti ishi impili shibili shapayanishishe icifulo ca kwimininapo icakumanina kuli Israele onse.”

Umusambi wa Baibolo na umbi uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 19, William Thomson, alondolwele ica kukumanya cakwe muli ulya mukonko mu citabo cakwe The Land and the Book ukuti: “Nalipunda ku kumfwa ukubweluluka kwe shiwi, kabili lyene naelengenye fintu cifwile cali lintu abena Lebi ba mashiwi yakalamba babilishe ati . . . ‘Abe uwatipwa umuntu uwacite cimpashanya icabaswa, ica muselu kuli Yehova.’ Kabili lyene AMENE! ushaikulila imiku ikumi ukucilapo kupongomoka, ukufuma ku cilonganino cakosa, ukusansula, no kubilikisha, no kubweluluka kwa mashiwi ukufuma ku Ebali ukufika ku Gerisimu, kabili ukufuma ku Gerisimu ukufika ku Ebali.”—Linganyako Amalango 27:11-15.

Umukonko wa Yesreele

Ku kapinda ka ku kuso aka Shekemu kwalala umukonko na umbi uwafunda, uyo uninika ukufuma pa nshi ya bemba no kwiswila mwi lungu likalamba. Ici citungu conse citwa Umukonko wa Yesreele, uwainikwe pa numa ya musumba wa Yesreele. Ku kapinda ka ku kuso aka mukonko kwaba impili sha Galili ukwabelele itauni lya ku mwabo ilya kwa Yesu, Nasarete. “Nasarete,” e filondolola George Smith mu citabo cakwe The Historical Geography of the Holy Land, “yaba mu cifulo ca pa kati ka mpili; lelo lintu fye wanina ku nsonshi ya ici cifulo, . . . mwandi mimwene ukwete! [Umukonko wa Yesreele] walala pa ntanshi yobe, mu kuba ne . . . fifulo fya uko ifya bulwi . . . Cili ni mapu wa lyashi lya kale uwa mu Cipingo ca Kale.”

Muli uyu mukonko wa mwi lungu, abashula ifyashikama mu mushili balishula ifitantaala fya misumba ya mabufumu iyacimfiwe kuli Israele mu nshiku sha kwa Yoshua, ukuilumbula, Taanaki, Megido, Yokeneamu, na mu kupalishako Kedeshe. (Yoshua 12:7, 21, 22) Muli ici citungu cimo cine, mu nshiku sha Mupingushi Baraki no Mupingushi Gideone, Yehova mu cipesha amano alubwile abantu bakwe ukufuma ku maka yakulisha aya nko ishilwani.—Abapingushi 5:1, 19-21; 6:33; 7:22.

Imyanda ya myaka pa numa, Imfumu Yehu aninine pali kafwalo ukuya ku mukonko ku musumba wa Yesreele ku kuputunkanya ubupingushi bwa kwa Yehova pali Yesebele ne ŋanda ya busangu iya kwa Ahabu. Ukufuma pa lupungu lwa kwa kalinda mu Yesreele, nga cali icayanguka ukumona ukulola ku kabanga ukupalamina kwa fita fya kwa Yehu pa ntamfu ya makilomita 19. E co, nga kwali inshita ikalamba ku Mfumu Yehoramu ku kutuma inkombe ya kubalilapo kabili lyene iya bubili pali kafwalo kabili, mu kupelako, ku shamfumu Yehoramu iya kwa Israele na Ahasia iya kwa Yuda ku kupekanya amaceleta yabo no kukumanya Yehu ilyo talafika mu musumba wa Yesreele. Yehu mu kwangufyanya aputunkenye Yehoramu. Ahasia alifulumwike lelo pa numa alicenenwe, no kufwa pa Megido. (2 Ishamfumu 9:16-27) Ukukuma ku fifulo fya bulwi pamo nge fili pa muulu, George Smith alembo kuti: “Cili ica kwebekesha ukuti muli uku kushimika konse . . . tamwaba icishingacitika ica muli iyi mimonekele ya mpanga.”

Ukwabula ukutwishika Yesu ilingi line alolesha pa Mukonko wa Yesreele no kwetetula pa kucimfya kwa kucincimusha ukwacitikeko palya, ukwishiba ukuti wene, Mesia walaiwe, aali no kufikilisha ulubali lwa kwa Yoshua Mukalamba, Baraki Mukalamba, Gidione Mukalamba, na Yehu Mukalamba mu kwebela kwa bumulopwe bwa kwa Yehova. Mu cine cine, Baibolo ibomfya Megido, umusumba wacilishapo kulwilwapo inkondo mwi lungu lwa mukonko, nge cimpashanya ca cifulo ca nkondo ya kwa Lesa iya Armagedone (ukupilibula “Ulupili lwa Megido”). Ubo bukaba bulwi bwa mu kusaalala kwe sonde umo muntu Yesu Kristu, nge Mfumu ya shamfumu, akonaula abalwani bonse aba kwa Lesa na ba cilonganino ca Bwina Kristu, abantu ba cine aba kwa Lesa.—Ukusokolola 16:16; 17:14.

Baibolo ishimika ukuti abaYuda bakalifiwe aba mu Nasarete inshita imo baeseshe ukufuntula Yesu ku kuifwila ukufuma pa “cipuma ca lupili apakuulilwe umushi wabo.” (Luka 4:29) Ku ca kusekesha, pa kati ka kapinda ka kulyo na masamba aka musumba wa muno nshiku uwa Nasarete paba icipuma ca mamita 12 apo ici ica kucitika pambi cacitikile. Yesu alifyumfyuntwike ukufuma ku balwani bakwe, kabili Baibolo ilundako kuti, “atentemukile ku Kapernahumu.” (Luka 4:30, 31) Mu cine cine, Kapernahumu, pali Bemba wa Galili, yaba lwa pa nshi.

Ifi no kulonsha kumbi ukwingi kwalilenga bambi pa mbali ya kwa Napoléon ku kulumbulula ukupapushiwa pa kulungika kwa bulondoloshi bwa mimonekele ya mpanga ubwa Baibolo. “Ukuloshako [kwa Baibolo] ku kulondolola ififulo kwingi nga nshi, kabili ukwa kwikusha mu kukumanina,” e fyalembele Thomson muli The Land and the Book. “Cili icishingacitika ukukanaebekeshiwa ku kusuminishanya kwatwalilila pa kati ka lyashi lya kale ilyalembwa no bulondoloshi bwa mimonekele ya mpanga ubwa cifyalilwa ubwa Cipingo ca Kale ne Cipya,” e filandapo Stanley muli Sinai and Palestine.

Ukulungika kwa kusungusha ukwa Baibolo ukukuma ku milandu ya bulondoloshi bwa mimonekele ya mpanga kuli fye bushininkisho bumo ubwa kuti tacili citabo ca ntuntuko fye ya buntunse. Ishafuma shitatu isha Ulupungu lwa kwa Kalinda ishatangilileko shakwetemo ifipande fyaampanako pali Baibolo. Tulekulaalika ukukwatako no kuipakisha imbali shimbi shitatu muli kuno kukonkana.

[Mapu pe bula 7]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

UMUKONKO WA YESREELE

Yesreele

Nasarete

Taanaki

Megido

Yokeneamu

Kedeshe

N

BEMBA WA GALILI

BEMBA MUKALAMBA

amamailoshi

amakilomita

5

10

10

20

[Abatusuminishe]

Ukushimpwa pali mapu wa nsambu sha mwi funde kuli Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel.

[Icikope pe bula 5]

Israele apokeleele Ifunde pa lupili lwa Sinai

[Abatusuminishe]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.