Utuyofi twa Cifyalilwa—Bushe Lesa E Washingamwa?

“MWE Lesa, cinshi mwatucitile fi?”

Uko kwali e kwankulako kwacitilwe lipoti ukwa kwa kapusunsuka uwabebetele ubonaushi bwacitilwe no kupuuka kwa ncende yakupwa ne mfula yabuuta iya Nevado del Ruiz mu Colombia pa November 13, 1985. Amatipa yalekunkuluka ayafumine mu kupuuka yafimbilikishe umusumba onse uwa Armero kabili yaipeye abantu ukucila pali 20,000 mu cungulo bushiku cimo.

Calibamo kupelulula ukuti kapusunsuka kuti pambi ayankulako muli iyo nshila. Ababulo kwafwiwa mu kulolenkana na maka ya mu fintu Lesa apanga, aya kupuutamo mwenso, abantu ukufuma ku nshita sha mu kubangilila balyampanya ifya kuponako fyabamo akayofi ifya musango yo kuli Lesa. Abatuutu bacitile ifya kuninika, nelyo fye amalambo ya buntunse, ku kutemuna tulesa twabo utwa muli bemba, iulu, isonde, ulupili, ulupili lupuuko mulilo, ne ntulo shimbi isha busanso. Nelyo fye ni lelo, bamo bapokelela fye ifya kufumamo fya fya kuponako fya kayofi ka cifyalilwa pamo nge shamo nelyo incitilo ya kwa Lesa.

Bushe Lesa mu cituntulu e washingamwa ku tuyofi utuleta ukucula kwa buntunse ukwafulishe fi no kulufya ukushinguluka icalo? Bushe e uli no kupeelwa umulandu? Pa kusanga amasuko, tulekabila ukubebeta mu kupalamisha icabimbwamo mu tuyofi twa musango yo. Na kuba, tulekabila ukubebeta cipya cipya ifishinka fimo ifyaishibikwa.

“Akayofi ka Cifyalilwa” Cinshi?

Lintu icinkukuma capamine Tangshan, China, kabili ukulingana na malipoti yashininkishiwa aya mu China caipeye abantu 242,000, kabili lintu icikuuku ca Andrew capitile na maka mu South Florida na Louisiana mu United States no konaula ifintu ifingashitwa pa makana ya mamilioni aya madola, utuyofi twa cifyalilwa utwa musango yo twalitontelwepo nga nshi mu fya kusabankanishishamo ifya pa kati ka nko. Nalyo line, ni shani nga ca kuti cilya cinkukuma capamine iciswebebe ca Gobi cishikalamo bantu, amakilomita 1,100 pa kati ka kapinda ka ku kuso na masamba ya Tangshan, nelyo ni shani nga ca kuti icikuuku ca Andrew capitile nshila imbi no kupwila pali bemba, ukupusa umushilinshi onse? Nga te kuti fibukishiwe pali nomba.

Mu kulengama, lyene, lintu twalanda ulwa tuyofi twa cifyalilwa, tatulelanda fye ulwa kucitikako kwakulisha ukwa maka ya mu fintu Lesa apanga. Cila mwaka kulabako amakana ya finkukuma, ifikalamba ne finono, ne fikuuku, inkuuka, mabimbi yafulisha, bakankungwe, impili shipuuko mulilo, ne finjelengwe fimbi ifyabipisha ifyo fishipwishishisha icili conse kano fye ukusungwa mu fyalembwa. Nangu cibe fyo, lintu ifya kuponako fya musango yo fyalenga ubonaushi bukalamba ubwa bumi ne fipe no kupumfyanya kwa nshila ya lyonse iya bumi, fisanguka utuyofi.

Cilingile ukumonwa ukuti ubonaushi no kulufya kufumamo te lyonse filingana na maka ya mu fintu Lesa apanga ayabimbwamo. Akayofi kakulisha te sana kalengwa ku maka yacilishapo kuluma aya mu fintu Lesa apanga. Ku ca kumwenako, mu 1971 icinkukuma capiminwe 6.6 pa ca kupiminako ica Richter capamine San Fernando, California, United States, no kwipaya abantu 65. Umwaka umo pa numa icinkukuma capiminwe 6.2 mu Managua, Nicaragua, caipeye abantu 5,000!

Muli fyo, lintu caisa ku kwingilishiwako kwa bonaushi bwa tuyofi twa cifyalilwa, tufwile ukwipusha atuti, Bushe imibombele ya mu fintu Lesa apanga naicilapo kubipa? Nelyo bushe ifya kusangwilako fya buntunse fyalisangwilako ku mpika?

Nani Washingamwa?

Baibolo ishibisha Yehova Lesa pamo nga Kabumba Wakulisha uwa fintu fyonse, ukusanshako amaka ya mu fintu Lesa apanga aya lino isonde. (Ukutendeka 1:1; Nehemia 9:6; AbaHebere 3:4; Ukusokolola 4:11) Ici tacilepilibula ukuti alalenga ukupuupa konse ukwa mwela nelyo ukuloka kwa mfula ukuli konse. Ukucila, alitantika amafunde yamo ayo yatungulula isonde ne fyashingulukako fya liko. Ku ca kumwenako, pali Lukala Milandu 1:5-7, tubelenga pa lwa mibombele yakulisha itatu iyo ilenga ubumi pe sonde ukucitikako—ukutula no kuwa kwa cila bushiku ukwa kasuba, imipuupile ya mwela iishaluka, no kushinguluka kwa menshi. Nampo nga umutundu wa muntu walibo waibukila pa lwa yene nelyo iyo, pa makana ya myaka iyi mibombele ya mu fintu Lesa apanga, na imbi ukupala yene, ukubimbamo imiceele, ifya mabwe mabwe, ifimenwa, ifinama ne fyashingulukako fye sonde yalibomba. Na kuba, kalemba wa Lukala Milandu alealwila ukusakamana ku kupusana kukalamba pa kati ka nshila shishaluka kabili ishabula impela isha bubumbo ne mibele ya mu lupita kabili iya pa kashita kanono iya bumi bwa buntunse.

Yehova te Kabumba fye wa maka ya mu fintu apanga lelo na kabili alikwata amaka ya kulama fyene. Ukupulinkana Baibolo tusangamo ubulondoloshi bwalembwa ubwa kwa Yehova ukulama nelyo ukucilikila amaka ya musango yo ku kupwilikishe mifwaile yakwe. Ubu bulondoloshi busanshamo ukulekanya Bemba Wakashika mu kasuba ka kwa Mose no kwimika akasuba no mweshi mu mpito sha fiko ukulalanya imyulu mu nshita ya kwa Yoshua. (Ukufuma 14:21-28; Yoshua 10:12, 13) Yesu Kristu, Umwana wa kwa Lesa kabili Mesia walaiwe, na o wine alangishe amaka yakwe mu fintu Lesa apanga, ku ca kumwenako, pamo nga lintu atalalike icikuuku ca mwela pali Bemba wa Galili. (Marko 4:37-39) Ubulondoloshi bwalembwa ukupala ubu tabusha kutwishika ukuti Yehova Lesa no Mwana wakwe, Yesu Kristu, mu kukumanina kuti balama ico conse icambukila ubumi pano isonde.—2 Imilandu 20:6; Yeremia 32:17; Mateo 19:26.

Apo cabe fyo, bushe kuti twashingamika Lesa pa cimfulumfulu caingilishiwako no bonaushi ubwafuma mu tuyofi twa cifyalilwa mu nshita sha nomba line? Pa kwasuka ici cipusho, tufwile intanshi ukulanguluka nampo nga kwalibako ubushininkisho bwa kuti amaka ya mu fintu Lesa apanga mu nshita sha nomba line yalisanguka ayacishapo nga nshi ukubipa, nakalimo ukufika fye na ku cipimo ca kukanalamwa.

Muli kuno kuloshako, mona cintu icitabo Natural Disasters—Acts of God or Acts of Man? cisosa ukuti: “Takwabako ubushininkisho bwa kuti imibombele ya fya miceele iyaampana ku filala, ukubunda ne nkuuku ilealuka. Kabili takuli uwasambilila pa lwa mabwe uuletunga ukuti ukutenta kwe sonde ukwalundana ne finkukuma, impili shipuuka umulilo na tsunami (amabimbi ya cinkukuma) filecililako kubipa.” Mu kupalako, icitabo Earthshock cilandapo kuti: “Amabwe ya calo cikalamba icili conse yaishibikilwa ku fya kuponako fya mabwe ifikalamba ne finono ifishingapendwa, fyonse ifingaba kayofi kabipisha ku mutundu wa muntu nga ca kuti fyacitika ilelo—kabili calishininkishiwa mu nshila ya sayansi ukuti ifya kuponako fya musango yo fikalacitika libili libili mu nshita ya ku ntanshi.” Mu mashiwi yambi, isonde na maka ya liko aya bulamba fyalitwalilila cimo cine ukwabula ukwaluka ukupulinkana inkulo shonse. E ico, nampo nga ifipendo fimo filangilila ukwingilishiwako kwa misango imo iya mibombele ya mabwe nelyo imibombele imbi, isonde talyasanguka ilyabipisha mu kubulwo kulamwa mu nshita sha nomba line.

Cinshi, lyene, cilenga ukwingilishiwako mu kukonkana no konaula kwa tuyofi twa cifyalilwa uko tubelengapo? Nga ca kuti amaka ya mu fintu Lesa apanga tayali na kupeelwa umulandu, ukupeelwa umulandu kulemoneka ukuba pa bantunse. Kabili, mu cine cine, amabulashi yalishiba ukuti imibombele ya buntunse yalipanga ifyashingulukako fyesu ponse pabili ifyalemenena ku tuyofi twa cifyalilwa kabili ifyacilapo kusansalikwa kuli twene. Mu nko shilelunduluka, ukukabila kulekulilako ukwa fya kulya kupatikisha bashimafarmu ukulebela mu kucishamo umushili bakwata nelyo ukulenga umushili ukuba uwingabomfiwa pa kukukulula icifimbo cakatama ica mutengo. Ici citungulula ku kukungulwa kwabipisha ukwa mushili. Ubwingi bwa bantu baleingilishiwako na bo bukwankwanya ukufulilako kwa mayanda ya babusu ayakuulwa mu cimfundawila mu ncende sha busanso. Nelyo fye ni mu nko shacilapo kulunduluka, abantu, ukupala amamilioni abekala mu lulamba lwa San Andreas Fault mu California, baliisansalika abene ku busanso te mulandu no kusoka kwamonekesha. Mu mibele ya musango yo, lintu ica kuponako cishili ca lyonse—ifikuuku, ukubunda, nelyo icinkukuma—cacitika, bushe ica kufumamo cabamo akayofi mu cituntulu kuti caitwa “ica cifyalilwa”?

Icipasho cituntulu cili cilala mu ncende itwa Sahel mu Africa. Ilingi line tutontonkanya ulwa cilala pamo ngo kubulisha kwa mfula nelyo amenshi, ukutungulula ku cipowe, insala, ne mfwa. Lelo bushe icipowe cakulisha ne nsala muli ilya ncende fyaba fye pa mulandu wa kubulisha amenshi? Icitabo Nature on the Rampage cisoso kuti: “Ubushininkisho bwalonganikwe ne fipani fya sayansi ne fya kukumbusuka bulangilila ukuti icipowe ca lelo cilatwalilila ilingi te pa mulandu wa cilala catantalila lelo ni pa kubomfya bubi bubi umushili na menshi. . . . Ukutwalilila kwa kusangule ciswebebe ukwa ncende iitwa Sahel kwaba maka maka cinjelengwe caletwako no muntu.” Inyunshipepala ya mu South Africa, The Natal Witness, ilandapo kuti: “Icipowe tacaba kubulisha ifya kulya; caba kufilwa ukufika ukuli ifya kulya. Mu mashiwi yambi, cili bupiina.”

Cimo cine kuti casoswa pa lwa bonaushi bukalamba ubufuma mu tuyofi tumbi. Ukufwailisha kwalilanga ukuti inko shacilapo kuba ishipiina shilakwata ifipendo fyasumbukako ifya mfwa ukufuma ku tuyofi twa cifyalilwa ukucila ifikwata inko shaba ishikankaala eyefilya isha mu calo. Ku ca kumwenako, ukufuma mu 1960 ukufika mu 1981, ukulingana no kufwailisha kumo, Japan yakwete ifinkukuma 43 no tuyofi tumbi kabili yalufishe ubumi 2,700, ukufika kuli avareji wa mfwa 63 pa kayofi kamo kamo. Mu ciputulwa ca nshita cimo cine, Peru yakwete utuyofi 31 mu kuba ne mfwa 91,000, nelyo 2,900 pa kayofi kamo kamo. Mulandu nshi kwabela ubupusano? Amaka ya mu fintu Lesa apanga kuti pambi e yabalamwine utuyofi, lelo caba mibombele ya buntunse—iya fya kwangalila capamo, iya fya bunonshi, iya fya bupolitiki—e ifwile ukushingamwa pa bupusano bwakulisha mu kulufya kwa bumi no bonaushi bwa fipe ubwafuminemo.

Finshi Fili E Kupikulula?

Basayantisti ne ncenshi shalamuka balyesha pa myake iingi ukufwayako inshila sha kubombelamo no tuyofi twa cifyalilwa. Balasokota mu kushika mwi sonde ku kufwaya ukumfwikisha pa lwa mibombele ya finkukuma ne mpili shipuuko mulilo. Mu kuba na masetilaiti ya mu lwelele balabebeta imiceele ku kufwailisha impito sha fikuuku nelyo ukusobela ukubunda ne cilala. Uku konse ukusapika kwalibapeela ifyebo ifyo basubila ukuti fikabalenga ukucefyako ubonaushi bwa fya kufumamo fya aya maka ya mu fintu Lesa apanga.

Bushe ukubombesha kwa musango yo kwaliletako ifisuma? Ukukuma kuli iyi mibombele yaumo mutengo, iya kubomfya bamashini bapikana, ukuteyanya kumo ukuceeceeta ifyashingulukako kulandapo kuti: “Iyi mibombele yalikatama. Lelo nga ca kuti yasendako icipendo cikalamba ica ndalama na maka—nga ca kuti yabomba ngo mwa kulesesha ku kusuulako ubusanso bubikwa mu masosaite ya finakabupalu ubo bulenga utuyofi ukubipilako—lyene kuti yacita ukucena ukwingi ukucila ubusuma.” Ku ca kumwenako, ilintu caliba icisuma ukwishiba ukuti amawilo ya mu lulamba lwa Bangladesh lyonse yaba ayasanswa ku kubunda na mabimbi yakalamba, uko kwishiba takucingilila amamilioni ya bena Bangladesh ukufuma ku kupatikishiwa ukwikala kulya. Ica kufumamo caba tuyofi twa libili libili mu kuba ne fipendo fya mfwa ukufika ku myanda ya makana.

Mu kulengama, ifyebo fya mibombele yapikana kuti fyaba ifya bunonshi ku cipimo capelela fye. Icintu na cimbi icilekabilwa cili maka ya kucefyako ukutitikisha ukusha abantu mu kubulo kusalapo ukuli konse lelo ukwikala fye mu ncende isho ukucilisha shaba ishasansalikwa ku masanso nelyo ukwikala mu nshila isho shonaula ifyashingulukako. Mu mashiwi yambi, pa kucefyako ubonaushi ubucitwa no tu tuyofi kuti cafwaya ukumumunga cipya cipya kwakumanina ukwa mibombele ya fya kwangalila capamo, ifya bunonshi, ne fya bupolitiki pe samba lya fyo twikala. Nani engapwishishisha umulimo wa musango yo? Ni uyo Umo uwingalama nelyo fye maka ayo yabalamuna utuyofi twa cifyalilwa.

Incitilo sha kwa Lesa Ishili ku Ntanshi

Yehova Lesa takabombe fye ne fishibilo lelo akafika pa kashongotwelo ka cilenga ubulanda bwa buntunse. Akaleta ku mpela imibombele yafunuka kabili iya lumanimani iya bupolitiki, iya fya makwebo, ne ya butotelo iyo ‘yacito lukambo ku bantu ku kubabifya.’ (Lukala Milandu 8:9) Uuli onse uwabeleshanya na Baibolo takafilwe ukumona ukuti ukupulinkana amabula ya iko yonse mwalibamo amasesemo ayengi ayasonta ku nshita lintu Lesa akabuule ncitilo ku kufumya ububifi no kucula pe sonde kabili ukubwesha paradise wa pe sonde uwa mutende no bulungami.—Ilumbo 37:9-11, 29; Esaya 13:9; 65:17, 20-25; Yeremia 25:31-33; 2 Petro 3:7; Ukusokolola 11:18.

Ico, na kuba, e co Yesu Kristu asambilishe abakonshi bakwe bonse ukupepela, ukucilumbula, “Ubufumu bwenu bwise. Ukufwaya kwenu kucitwe pano nse nga mu muulu.” (Mateo 6:10) Ubufumu bwa buMesia bukafumyapo no kupyana imitekele yonse iishapwililika iya buntunse, nga fintu kasesema Daniele asobele ati: “Mu nshiku sha shamfumu ishi Lesa wa mu muulu akemyo bufumu ubushakonaulwe umuyayaya, no bufumu bwa buko tabwakashiilwe ku bantu bambi; bukashonaula no kupesha aya mabufumu yonse, kabili bukeminina umuyayaya.”—Daniele 2:44.

Cinshi cintu Ubufumu bwa kwa Lesa bukapwilikisha ico inko lelo tashingapwilikisha? Baibolo ipayanishisha libela icitontonshi ca kucebusha ica cili no kwisa. Mu cifulo ca mibele ilangilwe pali aya mabula, pamo nge cipowe no bupiina, ‘mukaba ukupaka kwa ngano mu calo, na pa muulu wa mpili, fikafukila,’ kabili “umuti wa mpanga ukapeele fisabo fya uko, no mushili ukafumyo bulimi bwa uko, kabili bakabo mutelelwe mu mpanga yabo.” (Ilumbo 72:16; Esekiele 34:27) Ukukuma ku fyashingulukako ifya cifyalilwa, Baibolo itwebo kuti: “Fisekelele amatololo ne mpanga iyaumisha, ifiswebebe fyange no kupuuka nga cananika. . . . Pantu mu matololo e mwalepuka mwatula amenshi, ne milonga yafuma mu fiswebebe; pa musensenga uwakabisha pakasanguke cishiba, ne mpanga ya cilaka ikasanguko tumfukumfuku twa menshi.” (Esaya 35:1, 6, 7) Kabili ubulwi tabwakabeko na kabili.—Ilumbo 46:9.

Fintu Yehova Lesa akapwishishisha ico conse, na fintu akabomba na maka yonse aya mu fintu apanga pa kuti yekaba na kabili ca kulenga ukucena ukuli konse, Baibolo taisosa. Icili icashininkishiwa, nangu cibe fyo, cili ca kuti bonse abakekala pe samba lya ulya kamfulumende walungama “tabakacucutikile ibusha, nangu kufyalila abana itentula, pantu bene bufyashi bwa bapaalwa ba kwa Yehova, na bafuma mu nda shabo bakaba pamo na bo.”—Esaya 65:23.

Mu mabula ya uno magazini, capamo na mu mpapulo shimbi isha Watch Tower Society, Inte sha kwa Yehova mu kubwekeshabwekeshapo balilondololo kuti Ubufumu bwa kwa Lesa bwalimikwe mu muulu mu mwaka wa 1914. Pe samba lya butungulushi bwa bulya Bufumu, ubunte bwa mu cibulungwa conse bwalipeelwa mupepi ne myaka 80, kabili ilelo tuli pa nembenembe ya “myulu ipya ne calo cipya” ifyalaiwa. Umutundu wa muntu ukalubulwa te kufuma fye ku bonaushi bwa tuyofi twa cifyalilwa lelo na kabili ukufuma ku kukalipwa konse no kucula uko kwapuma abantunse pa myaka amakana mutanda iyapitapo. Ukukuma kuli ilya nshita mu cine cine kuti casoswa ifyo, “ifya ntanshi nafiya.”—2 Petro 3:13; Ukusokolola 21:4.

Ni shani, nangu ni fyo, pa lwa nomba? Bushe Lesa alafwilishako abo baba mu kumanama pa mulandu wa mibele ya cifyalilwa nelyo iili yonse imbi? Mu cine cine alafwilisha lelo tacili sana sana mu nshila iyo abantu abengi bengenekela.

[Ifikope pe bula 8, 9]

Imibombele ya buntunse yalilenga ifyashingulukako fyesu ukuba ifyacilapo kulemenena ku tuyofi twa cifyalilwa

[Abatusuminishe]

Laif/Sipa Press

Chamussy/Sipa Press

Wesley Bocxe/Sipa Press

Jose Nicolas/Sipa Press