Inshishi ya kwa Petro—Bushe Yaba mu Vatican?

“INSHISHI ya kwa Cilolo wa Batumwa naisangwa.” Uku kubilisha kwabamo kucimfya ukwa kwa Papa Pius XII kwasabankanishiwe pa mulabasa wa Vatican. Cali e kupwa kwa 1950, kabili ukukonkana kwapikana ukwa kwimba pa nshi ya St. Peter’s Basilica e lyo kwapwishishiwe. Ukulingana na bamo, ifya kufumamo fya uku kusapika kwa fya kushula kwashininkishe ukuti Petro mu cine cine ashikilwe mu Vatican. Nangu cibe fyo, te onse asumine.

Kuli baKatolika, Icalici lya St. Peter ilya mu Vatican lyalikwata ubucindami bwaibela. “Imifwaile yakatama iya nyendo sha butotelo ukuya ku Rome iba ya kuyakumanya inkonkani ya kwa Petro no kupokelela ipaalo lyakwe,” e filondolola icitabo cimo ica ciKatolika, “pantu Petro aishile ku Rome kabili ashikilwe kulya.” Lelo bushe mu cine cine Petro ashikilwe mu Rome? Bushe inshishi yakwe yaba mu Vatican? Bushe amafupa yakwe yalisangwa?

Inkama ya mu Fyashulwa

Ukwimba, ukwatendeke mupepi na 1940 kabili ukwasendele mupepi ne myaka ikumi, kwaba e lyashi lya kukansana kukalamba. Cinshi cintu abashula ifyashikama mu mushili abasontelwe kuli papa basangile? Cimo ica fyene, ni nshishi iyakwatamo inindi ishingi. Pa kati ka shiko, pe samba lya cintamba ca kwa papa ica muno nshiku, bamwenepo aedicula, uko e kuti, icaimikwa cabikwa umwafonka icapangilwe ukubikamo icimpashanya nelyo icipasho, icabikwa mu cibumba cashingwililwe ne loba lyakashika no kufyantikwa pa kati ka fibumba fibili ifya mu mbali. Mu kulekelesha, kabili mu kupapusha, amafupa yamo aya muntu na yo yalimoneke, ayo, casoselwe ukuti, yafumine kuli lumo ulwa fibumba fya mu mbali.

Apa e po ukwilula kutendekela. Ukulingana no bwingi bwa basoma aba ciKatolika, ifi fyasangwa fikosha icishilano ca kwikala no kufwile cisumino kwa kwa Petro mu Rome mu kati ka kuteka kwa kwa Nero, nakalimo mu kati ka kupakasa kwa mu 64 C.E. Calisoswa ukuti amafupa ya ifi fyasangwa aba ni benye wa mutumwa kabili kuti caishibikwa muli iyo nshila ku filembo ifyo, ukulingana no kwilula kumo, fibelengwa ukuti, “Petro aba pano.” Cimoneka ukuti Papa Paul VI alesuminisha uku kutunga lintu mu 1968 abilishe ukusangwa kwa “mafupa ya kwa Petro Mutakatifu uwafwa, icalinga ukuipeelesha kwesu konse no kucindikisha.”

Ukwendela pamo no kwilula, nangu cibe fyo, kwaliko na kabili ukupaasha kwa kulwisha. Uushula ifyashikama uwa ciKatolika Antonio Ferrua, umuJesuit uwabulilemo ulubali mu kwimba kwa pa Vatican, alilandikisha ukucila pa nshita imo ukuti ‘tasuminishiwe ukusabankanya’ fyonse ifyo aishiba pali uyu mulandu, ifyebo ifyo mu kumonekesha fingapilika ukutunga kwa kuti benye wa kwa Petro alisangwa. Mu kulundapo, icitabo ca ku Rome, icalembelwe na kardinala wa ciKatolika Poupard kabili icasabankanishiwe mu 1991, casosele ukuti “ukubebeta kwa busayansi ukwa mafupa ya buntunse ayasangilwe pe samba lya mifula ya Cibumba Cakashika takwamoneke ukukwata ukwampanako ukuli konse ku mutumwa Petro.” Icili iceni, mu kulembwa kwakonkelepo (pa numa mu 1991), ili ilongo lya mashiwi talyamonekemo, kabili icipandwa cipya calilundilweko, icakwete umutwe wa kuti “Icine Cashininkishiwa: Petro aba pa St. Peter.”

Ukwilula Ifyasangilwe

Cili icamonekesha ifyo ifyasangilwe fyalisansalikwa ku kwilulwa kabili ukuti fiilulwa mu kupusanapusana ku bantu bapusanapusana. Mu cituntulu, bakalemba ba lyashi lya kale ba ciKatolika abakwatisho bulashi balishiba ukuti “impika sha mu lyashi lya kale isha kufwile cisumino kwa kufumamo cimo ukwa kwa Petro mu Rome, ne sha cifulo ashikilweko, fyaliba ifyatwishikwa.” Cinshi cintu ifyasangilwe fisokolola?

Aedicula, ukulingana na abo abafwaya ukwikatilila ku cishilano ca ciKatolika, aba “cibukisho” icaloshiwako kuli umo uwaishibikwa nga Gaius, shimapepo uwaikeleko pa kutendeka kwa mwanda wa myaka uwalenga itatu. Ukulingana na Eusebius uwa ku Caesarea, kalemba wa lyashi lya kale ilya lukuta uwa mu mwanda wa myaka uwalenga ine, Gaius asosele ifyo kuti ‘asonta icibukisho ca kwa Petro pa Vatican Hill.’ Abafwilisha icishilano batunga ukuti uyu mutumwa ashikilwe kulya, pe samba lya caimikwa icaishileishibikwa nga “icibukisho ca kwa Gaius.” Bambi, nangu cibe fyo, belula ifya kufumamo fya kwimba mu kupusanininako fye, ukulondolola ukuti Abena Kristu ba kubalilapo tabasakamene pa lwa kwaleshikwa abafwa babo no kuti nangu fye nga ca kuti Petro aipaiwe kulya, ukupoka umubili wakwe kwali no kuba ukwacilapo kubo kushingapalako. (Mona umukululo, ibula 29.)

Kwalibako abo abashisumina ukuti “icibukisho ca kwa Gaius” (nga ca kuti ico e casangilwe) yaba ni nshishi. Bekatilila ku kuti caba icaimikwa icaimikwe ku kucindika Petro mupepi na ku mpela ya mwanda wa myaka walenga ibili no kuti ico pa numa “caishilelangulukwa nge caimikwa ca pa nshishi.” Ukulingana no wasambilila ifya butotelo Oscar Cullmann, nangu cibe fyo, “ukwimba kwa pa Vatican takulanga inshishi ya kwa Petro nakalya.”

Ni shani pa lwa mafupa? Cilingile ukusoswa ukuti uko amafupa mu cituntulu yafumine kucili ni nkama. Apantu mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo impanga ya kushikapo iya cisenshi e yali pali ico nomba icili ni Vatican Hill, ifitumbi fya bantu ifingi fyalishikilwe muli ilya ncende, kabili ifingi kale kale fyalisangwa. Ifilembo fishapwishishiwa (nakalimo ifyabapo ukufuma ku mwanda wa myaka uwalenga ine) ifyo bamo batila fishibisha icifulo umwasangilwe babenye pamo nge nshishi ya mutumwa, kuti pambi, mu kupalishako, fyalosha “ku kubapo kwatunganishiwa ukwa mafupa ya kwa Petro.” Mu kulundapo, ababebete filembo fya pa kale abengi bakwata itontonkanyo lya kuti ifilembo kuti fyapilibula fye no kuti “Petro taba pano.”

‘Icishilano Cishashintililwapo’

“Intulo shabangilileko kabili ishashintililwapo nga nshi tashilumbula icifulo uko [Petro] afwilile icisumino, lelo pa kati ka ntulo sha pa numa kabili ishishashintililwapo nga nshi kwalibako ukusuminishanya kwapalako ukuti yali ni ncende ya Vatican,” e fisosa kalemba wa lyashi lya kale D. W. O’Connor. Ukusapika kwa nshishi ya kwa Petro mu Vatican kanshi kwashimpilwe pa fishilano fishashintililwapo. “Lintu babenye babele aba bucindami bukalamba,” e fyebekesha O’Connor, “Abena Kristu baishilesumina mu kufumaluka ukuti [icibukisho] ca kwa Petro mu cituntulu calangilile mu kulungatika apabelele inshishi yakwe.”

Ifi fishilano fyalundulukile pamo no kucindikisha kwa babenye ukushili kwa mu malembo. Ukutendeka mu myanda ya myaka uwalenga butatu no walenga bune no kuya ku ntanshi, incende shalekanalekana isha lukuta shalebomfya babenye, aba cine na ba cimbepa—te kubomfya fye ukwabulo kumwenamo kwa fya bunonshi—mu kushombokela ukufika pa kupulamo kwa “ku mupashi” na ku kutwala pa ntanshi ubulashi bwabo bwine. Muli ifyo, pa kushininwa ukuti amafupa ya kwa Petro yalikwete amaka ya mu cipesha amano, aba nyendo sha butotelo bailefika ku catunganishiwa ukuba e nshishi yakwe. Pa mpela ya mwanda wa myaka uwalenga mutanda, abasumina balepoosamo ifipimfya fya nsalu ifyapimwa bwino bwino mu “nshishi.” “Mu kupapusha,” e fyasosele ukulembwa kumo kwa pali iyo nshita, “nga ca kuti icitetekelo ca ulelomba cili icakosa, lintu insalu yafumishiwamo mu nshishi, ili no kuba iyaisulamo ubulumba bwa bulesa kabili ili no kufininako ukucila fintu yali akale.” Ici cilanga icipimo ca busumino bwabule shintililo ubwa pali ilya nshita.

Pa myanda ya myaka, imilumbe ukupala uyu ne fishilano fyabula ishintililo ilili lyonse fyalisangwilileko apakalamba ku kukula kwa cilumba ca Basilica wa ku Vatican. Nangu cibe fyo, imimwene yapusanako iya kupaasha yalimine. Mu myanda ya myaka uwalenga 12 no walenga 13, abena Waldo balisenwike uku kutunga kwacishamo kabili, ukubomfya Baibolo, balondolwele ukuti Petro tatalile abapo mu Rome. Imyanda ya myaka pa numa, abaletwala pa ntanshi Ukwaluka kwa ciProtestanti bapaashishe mu nshila yapalako. Mu mwanda wa myaka uwalenga 18, aba mano ya buntunse abalumbuka balangulwike icishilano ukuba icabule shintililo, ukulingana ne lyashi lya kale no kulingana na Malembo. Imimwene imo ine e yakwatako na basoma abafikapo, baKatolika na bambi, ukufika kuli kano kasuba.

Bushe Petro Afwilile mu Rome?

Petro, umulondo we sabi umwina Galili uwaicefya, mu cine cine takwete mu muntontonkanya imfundo iili yonse iya kuba pa ntanshi pa bakalamba mu cilonganino ca Bwina Kristu ica mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo. Ukucila, ailondolwele umwine pamo nga “umukalamba munenu.” (1 Petro 5:1-6, Revised Standard Version) Uyu muntu waicefya Petro alipusanako ku bukata ubwaba ku catunganishiwa ukuba inshishi yakwe, nga fintu cingamonwa ku mutandashi uuli onse uwingaya kuli Basilica wa ku Vatican.

Pa kupampamika ukupulamo kwa liko pa fyakaniko fimbi ifya Bwina Kristu, Icalici lya ciKatolika lyalifwaya ukusuminisha icishilano ‘ca pa numa kabili icishashintililwapo nga nshi’ icilondolola ukuti Petro aikele pa nshita imo mu Rome. Mu kuba iceni, nangu ni fyo, cili ca kuti ifishilano fimbi ifya pa kale kuti babika incende yakwe iya kushikwapo, te mu Vatican, lelo ku cifulo cimbi mu Rome. Lelo, mulandu nshi te kukakatila ku fishinka fyalembwa muli Baibolo, intulo fye yeka iya fyebo fya bunsangwapo pa lwa kwa Petro? Ukufuma mu Cebo ca kwa Lesa caliba icaumfwika ukuti, mu cumfwila ku butungulushi apokelele ukufuma kwi bumba litungulula ilya cilonganino ca Bwina Kristu mu Yerusalemu, Petro abombele umulimo wakwe mu lubali lwa ku kabanga ulwa calo ca pa kale, ukusanshako Babiloni.—Abena Galatia 2:1-9; 1 Petro 5:13; linganyako Imilimo 8:14.

Lintu alelembela ku Bena Kristu mu Roma, mupepi na 56 C.E., umutumwa Paulo aposeshe mupepi ne filundwa 30 ifya cilya cilonganino ukwabula nangu fye ukulumbula Petro. (Abena Roma 1:1, 7; 16:3-23) Lyene, pa kati ka 60 na 65 C.E., Paulo alembele amakalata mutanda ukufuma ku Rome, lelo Petro talumbulwamo—ubushinino bwakosa ubwa fyashingulukako ubwa kuti Petro taliko kulya.a (Linganyako 2 Timote 1:15-17; 4:11.) Imibombele ya kwa Paulo mu Roma yalondololwa pa mpela ye buuku lya Imilimo, lelo na kabili, takwaba ukuloshako ukwacitwa kuli Petro. (Imilimo 28:16, 30, 31) E ico, ukubebeta kwabamo imifwaile ukwa bushinino bwa mu Baibolo, ukushakwata imfundo shaelenganishiwilwa kabela, kuti kwatungulula fye ku nsondwelelo ya kuti Petro tashimikilemo mu Roma.b

“Ukuba pa ntanshi” kwa kwa papa kwashimpwa pa fishilano fishashintililwapo no kubomfya kwanyongana ukwa malembo. Yesu, te Petro, e citendekelo ca Bwina Kristu. ‘Kristu e mutwe wa cilonganino,’ e fyasosa Paulo. (Abena Efese 2:20-22; 5:23) Aali ni Yesu Kristu e o Yehova atumine ku kupaala no kupususha bonse abakwata icitetekelo.—Yohane 3:16; Imilimo 4:12; Abena Roma 15:29; mona na kabili 1 Petro 2:4-8.

Abo bonse, lyene, abaya ku kufika ku cintu mu bufumacumi basumina ukuba ni nshishi ya kwa Petro pa kuti ‘bengakumanya inkonkani yakwe’ balolenkene ne mpika ya nampo nga kupokelela ‘ifishilano fishashintililwapo’ nelyo ukusumina Icebo ca kwa Lesa icacetekelwa. Apantu Abena Kristu bafwaya ukupepa kwabo ukupokelelwa kuli Lesa, ‘batonta amenso kuli Yesu, kawaminisha wa citetekelo cabo,’ na pa ca kumwenako capwililika cintu ashilile ifwe ukukonka.—AbaHebere 12:2; 1 Petro 2:21.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 29]

“Ukwimba takwasokolola ukulonsha ukuli konse ukwamonekesha ukwa nshishi pe samba lya Aedicula; kabili takwingaba nangu fye cine cashininkishiwa icili conse ica kuti umubili wa kwa Petro Mutakatifu walitalile aupokwa ukufuma kuli bakaputunkanya ku kushikwa kwi bumba lya Bena Kristu. Mu mibombele ya lyonse iya fya kuponako, umubili wa umo uwali umulebeshi (peregrinus), kabili ukulingana ne funde uwa misoka wa fye fye, kuti pambi apooselwe fye na mu mumana wa Tiber. . . . Mu kulundapo, takwali na kubako ubuseko bumo bwine mu kubakililwa kwa babenye ba mubili pali ishi nshiku sha mu kubangilila nga fintu bwaliko pa numa, lintu ukusumina mu mpela yasungamine iya calo kwali nakucepa kabili ukupupa abafwilile icisumino kwatendeke ukumoneka. Ukucitikako, kanshi, ukwa kuti umubili wa kwa Petro Mutakatifu, mu cishinka, tawapokelwe ku kuyashikwa kuli kwa cine.”—The Shrine of St. Peter and the Vatican Excavations, kuli Jocelyn Toynbee na John Ward Perkins.