Mulandu Nshi Ibelele Nshita ya Kupingulapo?

MU MWANDA wa myaka uwalenga 16 B.C.E., Lesa asalile abena Israele pamo nge “cikwatwa icaibela mu bantu na ’bantu bonse . . . uluko lwa mushilo.” (Ukufuma 19:5, 6) Mu kwangufyanya balilufishe bumushilo bwabo, ukusanguluka kwabo ukwa butotelo, ukuisuminisha abene ukukoweshiwa no kupepo tulubi ne fibelesho fyabola ifya nko sha mu bwina mupalamano. Muli fyo baisokolwele abene ukuba “uluko ulwatalame mikoshi.” (Amalango 9:6, 13; 10:16; 1 Abena Korinti 10:7-11) Mu kati ka ciputulwa ca nshita ica myaka ukucila pa myanda itatu ukukonka pa mfwa ya kwa Yoshua, Yehova aimisheko abapingushi, intungulushi sha busumino abo bali no kutungulula abena Israele ukubwelela ku kupepa kwa cine. Abantu, nangu cibe fyo, “tabalekele imicitile yabo ibi nangu mibele yabo iya buumankonso.”—Abapingushi 2:17-19.

Pa numa ya ico, Lesa aimishe ishamfumu sha busumino na bakasesema ku kwaafwa abantu ukubwelela ku kupepa kwa cine. Kasesema Asaria akoseleshe Imfumu Asa na bana calo banankwe ukufwaya Yehova ati: “Nga mwamufwaya, kuti asangwa kuli imwe; lelo, nga mwamusuula kuti asuula na imwe.” Asa apampamike ukwaluka kwa butotelo mu bufumu bwa kwa Yuda. (2 Imilandu 15:1-16) Mu kukonkapo, Lesa abukulwile ubwite bwakwe ukupitila muli kasesema wakwe Yoele. (Yoele 2:12, 13) Pa numa nalyo line, Sefania akonkomeshe abekashi ba muli Yuda ‘ukufwaya Yehova.’ Imfumu yacaice Yoshia acitile co ukupitila muli lulu wa kwaluka ku kufumyapo ukupepo tulubi no kubola.—Sefania 2:3; 2 Imilandu 34:3-7.

Te mulandu no to tushita twa musango yo utwa kulapila, imibele ya butotelo iya bantu yalebipilako fye. (Yeremia 2:13; 44:4, 5) Yeremia ashimawile imicitile ya butotelo iyakoweshiwe ne fibelesho fya kupepa utulubi, ukulondolola yene pamo nge ishingalulwa ukuti: “Bushe umwina Kushi engayalule nkanda yakwe, napamo imbwili amabala ya iko? Ninshi na imwe mwingawamya, mwe baishibilo kucito bubi.” (Yeremia 13:23) Pali uyu mulandu, Lesa aleteleko ukukanda kwabipisha pa bufumu bwa kwa Yuda. Yerusalemu ne tempele lya uko fyalyonawilwe mu 607 B.C.E., kabili bakapusunsuka batwelwe nga basha ku Babiloni, uko batwalilile ukuba pa myaka 70.

Lintu cilya ciputulwa ca nshita capwile, Lesa alangishe inkumbu. Acincishe Imfumu Sailasi ukulubula abena Israele, abashalapo abo babwelele ku Yerusalemu ku kukuula cipya cipya itempele. Mu cifulo ca kusambililako cimo kuli ici conse, balipaaswike ukufuma ku kupepa kwa cine na kabili, ukulenga Yehova Lesa ukubalaalika cipya cipya ati: “Bweleleni kuli ine, na ine ndebwelela kuli imwe.”—Malaki 3:7.

Umulandu Israele Akaaninwe

Cinshi cali imibele ya butotelo iya bena Israele mu nshita ya kwa Yesu? Intungulushi sha butotelo isha bumbimunda shali ni “ntungulushi mpomfu” ishalesambilisha “amafunde ya bantu.” ‘Balepula mwi funde lya kwa Lesa ku ca cishilano cabo.’ Balya bantu bacindike Lesa “pa tunwa twabo,” lelo imitima yabo yalitalwike nga nshi kuli wene. (Mateo 15:3, 4, 8, 9, 14) Bushe bene pamo ngo luko baali no kupokelela ishuko lya mu nshita na limbi ilya kulapila? Iyo. Yesu atile: “Ubufumu bwa kwa Lesa bukapokwa kuli imwe no kupeelwa ku luko ululetwale fisabo fya buko.” Mu kulundapo atile: “Iŋanda yenu,” itempele mu Yerusalemu, “yashilwa imwe icipompa.” (Mateo 21:43; 23:38) Icilubo cabo cali icakulisha nga nshi. Bakeene Yesu pamo nga Mesia kabili balimwipeye, ukusalapo Kaisare wa ciRoma uwa mutitikisha nge mfumu yabo.—Mateo 27:25; Yohane 19:15.

Abena Israele tabalefwaya ukumfwikisha ukuti iciputulwa ca nshita cintu Yesu abombelemo ubutumikishi bwakwe cali ni nshita ya bupingushi. Ku bekashi ba mu Yerusalemu ababulwa ubusumino, Yesu atile: ‘Tamwaishibe inshita Lesa amwishile cipempu.’—Luka 19:44.

Pa Pentekoste 33 C.E., Lesa apangile uluko lupya, nelyo abantu, abasambi basubwa no mupashi aba Mwana wakwe, Yesu Kristu, abaali no kusalwa ukufuma mu mushobo onse no luko. (Imilimo 10:34, 35; 15:14) Bushe kwaliko isubilo ilili lyonse ukuti imicitile ya butotelo iya ciYuda mu kupelako yali no kwaluka? Amatulwe ya ciRoma yapayenye icasuko mu 70 C.E., ukupomona Yerusalemu icabipisha. Lesa aali nakaana ilya micitile ya butotelo umupwilapo.—Luka 21:5, 6.

Ubusangu Bukalamba Ubwa kwa Kristendomu

Abena Kristu basubwa no mupashi na kabili bapangile “uluko lwa mushilo, abantu abo aikwatila.” (1 Petro 2:9; Abena Galatia 6:16) Lelo nangu fye cilonganino ca Bwina Kristu ica mu kubangilila tacabakilile ukusanguluka kwa ciko ukwa butotelo pa nshita ntali.

Amalembo yasobele ubusangu bukalamba, nelyo ukufutukako ku citetekelo ca cine. Amankumba ya mu cimpashanya aya mu mulumbe wa kwa Yesu, uko e kuti, Abena Kristu baitunga, baali no kwesha ukufimbilikisha ingano sha mu cimpashanya, nelyo Abena Kristu ba cine, abo basubilwe no mupashi wa kwa Lesa. Umulumbe usokolola ukuti ukwanana kwa buKristu bwa bufi, ukwatwelwe pa ntanshi ku mulwani mukalamba uwa kwa Lesa, Ciwa, kwali mupepi no kutendeka, “ilyo abantu bali mu tulo.” Ici cacitike pa numa ya mfwa ya batumwa ba busumino aba kwa Kristu, mu ciputulwa ca nshita ica kushipula kwa ku mupashi ukwakonkelepo. (Mateo 13:24-30, 36-43; 2 Abena Tesalonika 2:6-8) Nga fintu casobelwe ku batumwa, Abena Kristu baitunga abengi basalanganine mwi cinka. (Imilimo 20:29, 30; 1 Timote 4:1-3; 2 Timote 2:16-18; 2 Petro 2:1-3) Yohane aali e wa kupelako pa batumwa ukufwa. Mupepi no mwaka 98 C.E., alembele ukuti “inshita ya kulekelesha,” iciputulwa ca kupelako ica nshita ya batumwa, kale kale calitendeke.—1 Yohane 2:18, 19.

Mu kuba no kubombela capamo ukwa butotelo na maka ya bupolitiki ukukakatikwa kuli kateka wa ciRoma Konstantino, imibele ya ku mupashi, iya fifundisho, ne ya mibele isuma iya Kristendomu yalibotelele. Abasambilila ilyashi lya kale abengi balasumina ukuti “ukucimfya kwe Calici mu mwanda wa myaka uwalenga bune” kwali, ukufuma ku mimwene ya buKristu, “kayofi.” ‘Kristendomu alilufishe ukukakatila kwakwe ku mibele isuma’ no kupokelela ifibelesho ifingi na mano ya buntunse ukufuma ku busenshi, pamo nga “ukupepa Maria” no kucindikisha “abatakatifu,” capamo ne cifundisho calubana ica Bulesa Butatu.

Pa numa ya kucimfya kwakwe ukwa bufi, imibele ya kwa Kristendomu yalibotelele. Ifipope no bulondoloshi bwa fifundisho kuli bapapa ne filye, ukulundako Ukulubulwisha kwa Butotelo, inkondo sha “mushilo” pa kati ka baKatolika na baProtestanti, fyaleteleko imicitile ya butotelo iishingalulwa.

Mu citabo cakwe A World Lit Only by Fire, William Manchester alembo kuti: “Bapapa mu mwanda wa myaka uwalenga ikumi limo na isano no walenga ikumi limo na mutanda baikele fye kwati ni bakateka ba ciRoma. Baali e bantu bakwatisha ifyuma mu calo, kabili bene na bakardinala babo mu kulundapo bainonseshe abene ukupitila mu kulipilwa pa milimo yabo.” Mu kati ka busangu bukalamba, amabumba yanono nelyo abantu umo umo bafwaile ukubwesha ubuKristu bwa cine, ukulangisha imibele ya ngano sha cimpashanya. Ilingi line bayobwelele ukupakasa. Icitabo cimo cine citila: “Pa nshita shimo shimo camoneke ukuti abatakatifu ba cine aba buKristu, baProtestanti na baKatolika bene, babele aba kufwile cisumino abaocewe mu mulilo.” Bambi, abo baitilwe nga Bakalula ukupala Martin Luther na John Calvin, balitungulwike ukuletako imicitile ya butotelo iyo yapaatwikeko kufuma kwi Calici lya ciKatolika lelo nalyo line iyakwete ififundisho fya kutendekelako fimo fine. Na kabili balibimbilwe nga nshi mu milandu ya bupolitiki.

Kumfwa kuli baProtestanti, ukubombesha kwalicitilwe ku kuletako icaitwa ukupuupuutula kwa butotelo. Mu kati ka myanda ya myaka uwalenga 18 no walenga 19, ku ca kumwenako, uku kubombesha kwafuminemo imibombele ya bumishonari bwa ku fyalo fya cilendo iyapambana. Nangu cibe fyo, ukulingana na cintu bakacema abene basumina, ilelo imibele ya ku mupashi iya mukuni wa baProtestanti tayawama nangu panono. Uwasoma ifya butotelo bwa ciProtestanti Oscar Cullmann nomba line asumine ukuti “mu kati na nkati ka macalici mwine, mulimo akayofi ka citetekelo.”

Ukwaluka no kulwisha ukwaluka na fyo fine fyalitwalilila mwi Calici lya ciKatolika. Ukufuma mu mwanda wa myaka uwalenga 11 ukufika ku walenga 13, pa kulolenkana no kubola kwaanana ne cuma cafulisha ica bashibutotelo, amakambisho ya mu mayanda ya bashimbe ayo yakonkele nga nshi umulapo wa bubusu yalipangilwe. Lelo yabebetelwe mu kupalamisha kabili, ukulingana na basoma, yashimaishiwe kwi bumba lya bashibutotelo. Lyene kwaishileko Ukukaanya kwa Kwaluka ukwa mu mwanda wa myaka uwalenga 16, ukwatungililwe ne Cilye ca Trent kabili ukwalungatikwe apakalamba pa kucimfya Ukwaluka kwa ciProtestanti.

Muli citika wa kubalilapo uwa mwanda wa myaka uwalenga 19, mu kati ka ciputulwa ca nshita ica kubweshiwa kwe calici, Icalici lya ciKatolika lyatendeke ukuumyo lupaka no kufwaisha ukubakililapo fimo. Te kuti tusose, nangu ni fyo, ukuti ukwaluka ukuli konse ukwa cine cine kwalicitilwe ku kubwesha cipya cipya ubuKristu bwa cine. Ukucila, uku kwali kubombesha kwa fye ku kukosha ubulashi bwa bashibutotelo pa kulolenkana no kwaluka kwa calo ukwa butotelo, ukwa bupolitiki, no kwa fya kwangalila capamo.

Pali nomba line nga nshi, muli ba 1960, camoneke ukuti Icalici lya ciKatolika lyalefwaya ukutendeka ukwaluka kwashika mu kuba ne cilye ca kukumbinkanya ifisumino ica Vatican II. Nangu cibe fyo, ukulesha kwa mu kupumikisha ku caitilwe ukubukulula kwa cilye kwalicitilwe kuli papa walipo ku kulesha umupashi wa filundwa fyalelunduluka ifye calici. Ici ciputulwa, ico bamo beta ukubwesha cipya cipya ukwa kwa Wojtyła, calondololwa kwi bumba limo ilya ciKatolika pamo nga “umusango upya uwa buKonstantino.” Nga fintu calondololwa muli magazini wa ciJesuit uwa La Civiltà Cattolica, Icalici lya ciKatolika, ukupala amabutotelo yambi, lilolenkene na “kayofi kakulisha kabili aka mu cibulungwa: akakulisha pantu kabimbilemo imishila ine iya citetekelo no bumi bwa buKristu; aka mu cibulungwa pantu kabimbilemo imbali shonse isha buKristu.”

Amabutotelo ya Kristendomu mu cituntulu tayayaluka, kabili te kuti yaluke, apantu ubuKristu bwa cine bwali fye no kubweshiwa pa nshita ya “kuseepa,” mu kuba no kulonganikwa kwa ngano sha mu cimpashanya mu cilonganino cimo icasanguluka. (Mateo 13:30, 39) Umutande walepa uwa misoka ne ncitilo shabipa ifyacitwa mwi shina lya butotelo, nampo nga ni ubo ubuitunga ukuba ubwa Bwina Kristu nelyo iyo, wimyako icipusho ca kuti, Bushe kuti cacitikako ukwenekela ukwaluka kwa cine muli Kristendomu?

Bushe Ukwaluka te Kuti Kucitikeko?

Ibuuku lya Ukusokolola, lilanda ulwa kwa cilende mukalamba uwa cimpashanya uwakwata ishina lya nkama ilya “Babiloni Mukalamba.” (Ukusokolola 17:1, 5, NW) Pa myanda ya myaka iingi bakabelenga ba Baibolo balifwaya ukulondolola ica nkama ca ici cimpashanya. Abengi baliselaushiwe ku cuma no kubola kwa bashibutotelo. Bamo batontonkenye ukuti Babiloni Mukalamba aiminineko ibumba lya bashibutotelo ba macalici. Pa kati kabo pali Jan Hus, shimapepo wa ciKatolika uwa ku Bohemia uwaocewe umutuntulu mu 1415, na Aonio Paleario, umwina Italy uwalebilisha ulwa nsambu sha buntunse uwakulikwe no kocewa mu 1570. Bonse babili batukwite ukwabula ukutunguluka ukwalula Icalici lya ciKatolika mwi subilo lya kuti lyali no kubwelela ku “mucinshi wa liko uwa pa kutendeka.”

Mu kupusanako, ifipandwa 17 na 18 ifya Ukusokolola filangilila ukuti Babiloni Mukalamba emininako ubuteko bwa calo ubwa butotelo bwa bufi bonse.a Uyu “cilende mukalamba” uwabamo ifingi te kuti aaluke pantu ‘imembu shakwe shalilundikana ukufika na mu muulu.’ Na kuba, muli uno mwanda wa myaka uwalenga 20, mupepi na mabutotelo yonse, te ayo fye aya mu Kristendomu, yalishingamwako inkondo isho shitwalilila ukusuumya umulopa uwingi no kushingamwa ukubotelela kwabipisha ukwa mibele isuma uko kwapuma umutundu wa muntu. Nge ca kufumamo, Lesa akambisha ubonaushi bwa kwa “Babiloni.”—Ukusokolola 18:5, 8, NW.

Nomba E Nshita ya ‘Kufumamo Muli Wene’

Ukufikilishiwa kwa masesemo ya Baibolo kulesokolola ukuti inshiku shesu e shileishibisha “ukusondwelela” kwa ino “micitile ya fintu” iibifi. (Mateo 24:3, NW) Uuli onse uyo mu kufumaluka alefwaya ukupepa Lesa te kuti aisansalike ku kukonka imfundo shakwe shine no kusalapo. Afwile ‘ukufwaya Yehova ilyo engasangwa,’ ee, ino ine fye nshita, pantu “ubucushi bukalamba” ubwasobelwe na Yesu nabupalama. (Esaya 55:6; Mateo 24:21) Nga fintu fye cali mu mulandu wa kwa Israele, Lesa takatekeleshe ukubola kwa butotelo pa mulandu fye wa kuti bulailumbanya ukuti bwa kale. Ukucila ukutukuta ukulungisha ingalaba iyo isungamine ukubunda, abo bonse abafwaya ukusuminishiwa na Lesa no kupusunsuka bafwile ukwabula ukushingashinga ukumfwila ikambisho lyapuutwamo ilya Ukusokolola 18:4 apatila: “Fumenimo muli [Babiloni Mukalamba], mwe bantu bandi, epali mwawilako mu membu shakwe, epali mwakumako ku fikunka fyakwe.”

Lelo ‘ukufumamo’ ukuya kwi? Ni kwi kumbi ipusukilo lingasangwa? Bushe takwabako ubusanso bwa kuyauba mu cifulo calubana? Ni shani fintu ubutotelo bweka fye ubwasuminishiwa na Lesa bwingeshibikwa? Ifyasuko fyacetekelwa kuti fyasangwa fye mu Cebo ca kwa Lesa. (2 Timote 3:16, 17) Inte sha kwa Yehova balekulaalika ukubebeta Baibolo mu kupalamisha. Ukaba na maka ya kumfwikisha bantu Lesa asala pamo nga “bantu ba pe shina lyakwe,” abo akacingilila mu kati ka bushiku busungamine ubwa bukali bwakwe.—Imilimo 15:14, NW; Sefania 2:3; Ukusokolola 16:14-16.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 7]

Nga ca kuti ingalaba yobe iya butotelo ilebunda, alukila ku ngalaba ya kupususha iya buKristu bwa cine