Lintu Icishilano Cakangana ne Cine

ICISHIBISHO—MWINWA AYA MENSHI. Napamo twalibelela ukumona ifipampa fya kusoka ifya uyu musango. Mu ncende shingi abantu balaba abasakamana sana pa lwa fintu banwa pantu balishibe fyo amenshi yamo yalekoweshiwa ku cintu cainikwa ifya kutumbinkanya fya busungu “ifyakumbwa ku ndoshi.” Ukufwailisha kumo kusoso kuti, pa mulandu wa uku kukowesha, amenshi kuti yaba “aya kupisha utushishi tuleta amalwele ne . . . miti iikowesha” mu cifulo ca kuba “katungilila kabili kacingilila wa bumi.”—Water Pollution.

Ukukowesha Amenshi Yapeelo Mweo

Ifishilano ifyo fikangana ne cine fyapala amenshi ayakowela. Pambi kuti twalikatilila ku fishilano kabili tulayumfwa na bakaele—ifintu pamo nga ifyebo fimo, imimwene, ifisumino, nelyo imyata ifyo fipishiwa ukufuma ku nkulo imo ukuya ku inankwe—ifyo, mu cishinka, ifyakoweshiwa ku “fyakumbwa ku ndoshi” ifisanshamo imfundo sha bufi, isha kulufya na mano ya buntunse. Nga fintu fye ciba ku menshi yakowela, ifi kuti fyaleta ukucena kwakulisha—ukucena kwa ku mupashi.

Nelyo fye tuleyumfwe fyo ifisumino fyesu ifya cishilano ifya mipepele fyashimpwa pali Baibolo, ifwe bonse tulingile ukupoosako inshita ya kubebeta fyene mu kusakamanishisha. Ibukisha, lintu Martin Luther akakatile ku cisumino ca cishilano icaseekele mu nshita yakwe no kusenuka Copernicus, acetekele fyo Baibolo yalesuminishanya na fintu alelanda. Nalyo line, Luther alifililwe ukukonka ica kumwenapo cishaiwamina ica bena Berea ba ku kale abali ‘abakankaala ku kufwayafwaya mu malembo pa kuti beshibe ifi fintu nga fyali ifyo fine.’—Imilimo 17:10, 11.

Tala tontonkanya pa lwa fintu ifisumino fya cishilano fyaletelele abaYuda bamo mu nshiku sha kwa Yesu. Bacetekele mu kufumaluka ukuti ifishilano fyabo fyali fya cine. Lintu bailishenye abati abasambi ba kwa Yesu tabalesunge fishilano, Yesu abasonsombele ne cipusho ca kuti: “Cinshi ico na imwe mupulila mwi funde lya kwa Lesa ku ca cishilano cenu?” (Mateo 15:1-3) Cinshi calubene? Yesu aishibishe ubwafya lintu ayambwile amashiwi ya kwa kasesema Esaya aya kuti: “Kwa fye ukushinshimuna [bashinshimuna Lesa], amasambilisho basambilisha mafunde ya bantu.”—Mateo 15:9; Esaya 29:13.

Ee, mu cifulo ca kusambilishe cine cafuma kuli Lesa, bapyanikishepo imfundo sha bantu nelyo, icacilanapo ukubipisha, imfundo sha fibanda. Ku ca kumwenako, Insight on the Scriptures, Volyumu 1, ibula 506, ilondolola ukuti: “Pali ilya nshita abaFarise balesambilisha ukuti ilyo umuntu asosa pa lwa fikwatwa fyakwe ukuti ni ‘korbani,’ nelyo ica bupe icapeelwa kuli Lesa, te kuti afibomfye ku kwaafwa abafyashi bakwe nga nababulisha, nangu babulishe shani, nangula ca kuti umwine nga alefwaya kuti abomfye fyo fikwatwa mpaka ne mfwa yakwe.” Amano ya buntunse ayakoweshe amenshi yapeelo mweo yalyambukile bumupashi bwa baYuda. Abengi aba bene balikeene na Mesia uo bapembelele pa nshita yalepa.

Kristendomu Alundako Ukukowesha

Ukonaula kwa ku mupashi ukwapalako kwaliletelweko pa numa ya mfwa ya kwa Yesu. Abengi abaleitunga ukuba abakonshi bakwe bayalukile ku nshimi ngo bulashi bwa kushimpapo ifisambilisho fyabo ifipya. Ukulingana na Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, iya kwa McClintock na Strong, bamo abaleimona nga Bena Kristu baleyumfwe fyo ifishilano fya musango yo fyali “makambisho ayo abatumwa bashimikile amacalici ya Bwina Kristu aya kwamba, ayalepishiwa ukufuma ku nkulo imo iya batumwa ukuya ku ibiye, no kubakililwa ayasanguluka mpaka ukufika ne nshita yabo.”—Ifilembo fipindeme fyesu.

Mu cishinka pali ifi fishilano, ifingi fyali ifishasanguluka, imfundo shalubana. Nga fintu Cyclopedia ilondolola, aya mano ya buntunse ayapya “tayapusene fye ne fishilano fimbi, lelo yalipusene ne fyalembwa fiine ifya batumwa ifyo bakwete no kukwata.” Ico tacali ca kupumikisha. Umutumwa Paulo aali nasoka Abena Kristu ukuti: “Cenjeleni ukuti umuntu emubeleleka mu kutemwa amano ayali longolo lwa fye, umwalole cishilano ca bantu, umwalole mipashi ya kapona ya pano isonde, no mwalola Kristu iyo.”—Abena Kolose 2:8.

Ilelo nalyo line, ifisumino fya cishilano ifingi ‘fyalipusana ne fyalembwa fiine ifya batumwa.’ Kristendomu alibika sumu mu menshi yapeelo mweo mu kuba ne mfundo shalekanalekana ishapuutwamo ne fibanda, imfundo pamo nga Bulesa Butatu, icifundisho ca kuti ku helo kwalibo mulilo, ukuti umweo wa muntu taufwa, ukupupo luko, no kupepo tulubi.a (1 Timote 4:1-3) Ilyashi lya kale likalilako ubunte ukuti kwaliba ubulwele bwa ku mupashi ubwaikata abantu abawilile ku fisambilisho fya fibanda kabili ifisambilisho ifyo fyasanguka ifisambilisho fya cishilano ifya Kristendomu.—Linganyako Esaya 1:4-7.

Ukukowesha icine ukwa musango yo, mu cishinka, e ko kwaba ukutula fye ku kutendeka kwa muntu. Satana alitwalilila umulimo untu atendeke mu Edene uwa kubika sumu mu mintontonkanya ya bantu ukubomfya ubufi no bucenjeshi. (Yohane 8:44; 2 Abena Korinti 11:3) Ilyo ulupwa lwa buntunse lwalesalanganina pe sonde lyonse ukukonka pa Lyeshi lya mu nshiku sha kwa Noa, abantu ba ntambi shonse balyambukilweko kuli sumu wa ku mumbo uwafuma mu kwishiba kwa buntunse mu kuba na mano ya buntunse ne mfundo ifyapuutwamo ne fibanda.

Ififuma mu Kukowesha kwa ku Mupashi

Busanso nshi ubo ukukowesha kwa ku mupashi ukwa musango yo kwingaleta? Kuti twacilinganya ku fintu amenshi yakowela yengambukila ubutuntulu bwesu. Incenshi imo yalondolwele ukuti: “Mupepi na bantu amamilioni 200 balilwalako (umubongola) [snail fever, iileta ubulwele bwa kucepelwa kwa mulopa, ukukanayumfwa bwino, ukulwalilila, nelyo fye imfwa], uulengwa na menshi yakowela nga yaingila mu mubili. Abantu amamilioni 500 balilwala trachoma, bumo ubwa malwele yacishapo ukuleta ubupofu, pa mulandu wa menshi ya kusamba aya fiko. . . . Abantunse mupepi na mabilioni yabili tabakwata amenshi ya kunwa aya busaka.” (Our Country, the Planet) Amamilioni ya bantu balipomponteka lwa ku mupashi, ukupofushiwa, nelyo fye ukwipaiwa pa mulandu wa kukonkelela ifishilano ifyatumbinkanishiwamo ifisambilisho fya bufi, ifya fibanda.—1 Abena Korinti 10:20, 21; 2 Abena Korinti 4:3, 4.

Ku ca kumwenako, abengi balipelenganishiwa nelyo ukupofushiwa pa lwa kwampana kwaba pa kati ka kwa Yesu Kristu na Wishi, Yehova Lesa. Pa kati ka bantu baleitunga ukuba Abena Kristu paishileba umwata uwa kufumyamo ishina lya kwa Lesa ilyashila, ilya kuti Yehova, mu Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki. George Howard muli Journal of Biblical Literature asoso kuti: “Ukulingana ne mimwene yesu, uku kufumyamo kwa Tetragram[maton] kwalipelengenye Abena fyalo ba mu kubangilila abalesanguka Abena Kristu pa lwa kwampana kwaba pa kati ka kwa ‘Shikulu Lesa’ na ‘Shikulu Kristu.’”

Tontonkanya, na kabili, pa lwa cimfulumfulu, ukutiine mipashi, no mwenso ifiletwako ne fishilano fishaba fya mu malembo ifya kuti umuntu akwata umweo uushifwa. (Linganyako Lukala Milandu 9:5; Esekiele 18:4, NW.) Bantu banga abatekwa ubusha ku kupepa ifikolwe nelyo ukwikala mu munsokwe lyonse ukutiine fyo abafwa bali no kubwela ku kubacena? Ici cisumino calikoselesha fye na bantu ukuipaya abene no kwipaya bambi.

Abena Japan abengi bayumfwe fyo lintu bafwa imipashi yabo iyafumamo ilaya mu kukumana bushilya bwa calo. Abafyashi bamo abaipaya abene, muli fyo, balitontonkanya ukuti cisuma no kwipaya abana babo na bo bene. An English Dictionary of Japanese Ways of Thinking ilondolola ukuti: “Mu Japan ukuipaya te lyonse kusenukwa, lelo ilingi line kumonwa nge nshila yasuminishiwa iya kulombelamo ubwelelo pa cilubo cabipisha . . . Nelyo fye ni lintu umo mu lupwa aipaya amashiwi yabomfiwa ku kushimika imfwa yakwe kuti yaba ya cililishi.”

Lingululeni Ifishilano

Pa kumona amasanso yabamo mu kukonka ifisumino fya cishilano ne myata bupofu bupofu, cinshi tulingile ukucita? Ilyo umwanda wa myaka uwa kubalilapo waleya ku mpela, umutumwa Yohane apandileko Abena Kristu banankwe amano ukuti: “Mwe batemwikwa, mwitetekela mupashi onse, lelo mulelinge mipashi [pamo fye nga fintu mwingalinga amenshi ku kumona nga yali bwino], mwishibe nga yafuma kuli Lesa; ico bakasesema wa bufi abengi nabafumina pano isonde.” (1 Yohane 4:1; mona na kabili 1 Abena Tesalonika 5:21.) Kuti waishiba shani nampo nge cishilano caliba ica busanso? Ulekabila ubulashi bumo, ica kupiminako icasanguluka, ku kulingulula ico wacetekela.

Baibolo e ubo bulashi. Yesu Kristu alondolwele ukuti: “Bashishisheni ku cine cenu: icebo cenu e cine.” (Yohane 17:17) Na kabili atile: “Inshita ileisa, na nomba e ko ili, ilyo bakapepa bene bene bakapepela Tata mu Mupashi na mu cine.” (Yohane 4:23) Ukupitila mu kubomfya Icebo ca kwa Lesa icapuutwamo, kuti wasanga amenshi yasanguluka ayaba cine ukucila amenshi yakoweshiwa ayaba mano ya buntunse kabili aya fibanda.—Yohane 8:31, 32; 2 Timote 3:16.

Ibukisha ukuti, nelyo fye twa kukowesha utunono nga nshi kuti twayambukila icabipisha. Inshita shimo cilasenda ne myaka ilyo ifya kufumamo tafilamoneka. Shridath Ramphal, uwali kale umukalamba wa kabungwe ka World Conservation Union atile, “amenshi ya fiko nomba yaba e kepaya wacilishapo kutiinya mu calo conse. Abantu mupepi na [25,000] balafwa cila bushiku pa mulandu wa kubomfya amenshi ya fiko.” Ifishilano ifikowesha lwa ku mupashi fyalicilanapo ukutiinya.

Bushe uletontonkanye fyo walikwata ubukose bwa kuputukako ku fisumino fya cishilano ifyo pambi wakonka pa myaka iingi nga ca kuti wasange fyo filakangana ne cine? Umfwila ukusoka. Icingilile we mwine no lupwa lobe ukupitila mu kushininkisha ukuti ifishilano fyobe fileumfwana ne Cebo ca kwa Lesa ica cine icasanguluka.—Ilumbo 19:8-11; Amapinda 14:15; Imilimo 17:11.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 7]

Icebo ca kwa Lesa ica cine capala umulonga wa menshi yasanguluka, aya busaka