Yehova Afusha Umutende ne Cine
‘Nkabondapa no kubondapa, no kubasokolwela ubwingi bwa mutende ne cine.’—YEREMIA 33:6.
1, 2. (a) Ukukuma ku mutende, cinshi cintu inko shakumanya? (b) Mu 607 B.C.E., lisambililo nshi Yehova asambilishe Israele pa lwa mutende?
UMUTENDE! Mwandi abantu balaufwaya, lelo fintu waba uushaseeka mu fyacitikila abantunse! Umwanda wa myaka uwalenga 20 ukucilisha, tawaba mwanda wa myaka uwa mutende. Ukucila, e wakumanya inkondo sha calo shibili ishacilapo kube sha konaula mu fya kukumanya fya buntunse. Pa numa ya nkondo ya calo iya kubalilapo, League of Nations aliimikwe ku kusungilila umutende wa calo. Kalya kabungwe kalifililwe. Pa numa ya nkondo ya calo iya cibili, akabungwe ka United Nations kaliimikwe mu kuba ne mifwaile imo ine. Kuti twabelenga fye mu manyunshipepala ku kumona fintu aka kabungwe na ko kalefilwa.
2 Bushe tulingile ukupapa ukuti utubungwe twa buntunse tatwingaleta umutende? Nakalya. Ukucila pa myaka 2,500 iyapitapo, abantu ba kwa Lesa abasalwa, Israele, balisambilishiwe ukukuma kuli ici. Mu mwanda wa myaka uwalenga 7 B.C.E, umutende wa kwa Israele wali busanso ku luko lwakwatishe amaka ulwaletumpuka, Babele. Israele asubile umutende ukufuma ku Egupti. Egupti alifililwe. (Yeremia 37:5-8; Esekiele 17:11-15) Mu 607 B.C.E., imilalo ya bena Babele yabongolwele amalinga ya Yerusalemu no koca itempele lya kwa Yehova. Muli fyo Israele asambilile mu nshila yakosa bu ca fye bwa kushintilila pa kuteyanya kwa buntunse. Mu cifulo ca kuipakisha umutende, ulu luko lwalikululwilwe ukutwalwa muli bunkole mu Babele.—2 Imilandu 36:17-21.
3. Mu kufikilishiwa kwa mashiwi ya kwa Yehova ukupitila muli Yeremia, fya kuponako nshi ifya mu lyashi lya kale ifyasambilishe Israele isambililo lyakatama ilyalenga bubili pa lwa mutende?
3 Ilyo Yerusalemu talawa, nangu cibe fyo, Yehova alisokolwele ukuti, te Egupti, lelo ni wene e wali no kuleta umutende wa cine kuli Israele. Ukupitila muli Yeremia alaile ukuti: “[Nkabondapa no kubondapa], no kubasokolwela ubwingi bwa mutende ne cine. Kabili nkabwesha bunkole bwa kwa Yuda na bunkole bwa kwa Israele, no kubakuula nga pa kutendeka.” (Yeremia 33:6, 7) Ubulayo bwa kwa Yehova bwatendeke ukufikilishiwa mu 539 B.C.E. lintu Babele acimfiwe no buntungwa ukupeelwa kuli bankole abena Israele. (2 Imilandu 36:22, 23) Ukufika ku kusululuka kwa 537 B.C.E., ibumba lya bena Israele lyalisefeshe Umutebeto wa Nsakwe mu calo ca kwa Israele pa muku wa kubalilapo mu myaka 70! Pa numa ya mutebeto, balimine ku kukuula cipya cipya itempele lya kwa Yehova. Bayumfwile shani pa lwa ici? Icalembwa citila: “Abantu bonse balewelesho kuwelesha kukalamba mu kutasha Yehova pa kubike ca kukuulapo iŋanda ya kwa Yehova.”—Esra 3:11.
4. Ni shani fintu Yehova abuushishe abena Israele ku kubombo mulimo wa kukuule tempele, kabili cinshi alaile pa lwa mutende?
4 Pa numa ya uko kutendeka kwa nsansa, nangu ni fyo, abena Israele balifuupwilwe kuli bakakaanya no kuleko mulimo wa kukuule tempele. Imyaka imo pa numa, Yehova aimishe bakasesema babili Hagai na Sekaria ku kubusha abena Israele ukupwishishisha umulimo wa kukuula cipya cipya. Fintu cifwile cabacincimwishe ilyo baumfwile Hagai ukusosa ukukuma kwi tempele ilyali no kukuulwa ukuti: “Ubukata bwa ŋanda iyi ubukakonkapo bukabo bukulu ukucilo bwa ntanshi, e fyo Yehova wa milalo asosa; kabili muno muntu nkapeelo mutende”!—Hagai 2:9.
Yehova Alafikilisha Amalayo Yakwe
5. Cinshi cabe camonekesha pa lwa cipandwa calenga Sekaria 8 ica kwa Sekaria?
5 Mwi buuku lya mu Baibolo ilya kwa Sekaria, tubelengamo ulwa fimonwa fyapuutwamo ifingi na masesemo ifyakoseshe abantu ba kwa Lesa ku numa mu mwanda wa myaka uwalenga 6 B.C.E. Aya masesemo yamo yene yalatwalilila ukutwebekesha ulwa kutungilila kwa kwa Yehova. Yalatupeela umulandu wakumanina uwa kusuminina ukuti Yehova akapeela abantu bakwe umutende mu kasuba kesu na mo. Ku ca kumwenako, mu cipandwa calenga Sekaria 8 ice buuku ilyakwate shina lyakwe, kasesema Sekaria imiku 10 alanda amashiwi ya kuti: ‘E fyo Yehova atila.’ Umuku umo na umo, inumbwilo itangilila icebo ca bulesa icakuma ku mutende wa bantu ba kwa Lesa. Yamo muli aya malayo yafikilishiwe ku numa mu kasuba ka kwa Sekaria. Yonse yalifikilishiwa nelyo yalola ku kufikilishiwa ilelo.
“Naikatilwa Sione Akalumwa”
6, 7. Ni mu nshila nshi Yehova ‘aikatilwe Sione akalumwa ne cipyu cikalamba’?
6 Iyi numbwilo imoneka intanshi pali Sekaria 8:2, apo tubelengo kuti: “E fyo Yehova wa milalo atila: Naikatilwa Sione akalumwa kakulu, kabili namwikatilwa akalumwa ne cipyu cikalamba.” Ubulayo bwa kwa Yehova ubwa kwikatwa akalumwa, ukupimpila abantu bakwe apakalamba, bwapilibwile ukuti aali no kubo waibukila ku kubwesha umutende wabo. Ukubwesesha Israele ku calo cakwe no kukuula cipya cipya itempele e fyashinine uko kupimpa.
7 Ni shani, nangu ni fyo, ku lwa abo abalekaanya abantu ba kwa Yehova? Ukupimpila abantu bakwe kwali no kuba ukwalingana ne “cipyu cikalamba” pali aba balwani. Lintu abaYuda ba busumino bapepele pe tempele lyakuulilwe cipya cipya, baali na maka ya kubelebesha pa caponene Babele wa bulamba, uyo nomba awile. Na kabili baali no kutontonkanya ulwa kufilililwa fye kwa balwani abo baeseshe ukulesha ukukuula itempele cipya cipya. (Esra 4:1-6; 6:3) Kabili baali no kutasha Yehova ukuti alifikilishe ubulayo bwakwe. Ukupimpa kwakwe kwaletele ukucimfya!
“Umusumba wa Cishinka”
8. Mu nshiku sha kwa Sekaria, ni shani fintu Yerusalemu aali no kusanguka umusumba wa cishinka mu kupusana ne nshita sha kale?
8 Umuku wa cibili Sekaria alemba ati: “E fyo Yehova atila.” Mashiwi nshi Yehova alanda pali aka kashita? “Nkabwelela ku Sione, no kwikala mu kati ka Yerusalemu; kabili Yerusalemu uketwa Umusumba wa cishinka, no lupili lwa kwa Yehova wa milalo luketwa Ulupili lwa mushilo.” (Sekaria 8:3) Pa ntanshi ya 607 B.C.E., Yerusalemu tawali musumba wa cishinka nangu fye panono. Bashimapepo na bakasesema ba uko bali ababotelela, kabili abantu ba uko baali ababulwo busumino. (Yeremia 6:13; 7:29-34; 13:23-27) Nomba abantu ba kwa Lesa baalekuula cipya cipya itempele, ukulanga ukukakililwako kwabo ku kupepa kwasanguluka. Lwa ku mupashi Yehova aikele na kabili mu Yerusalemu. Icine ca kupepa kwasanguluka na kabili calelandwa muli wene, e co Yerusalemu kuti aitwa “umusumba wa cishinka.” Ukuba kwa uko apasansuka kuti waitwa “ulupili lwa kwa Yehova.”
9. Kwaluka nshi ukukalamba ukwa mu mibele uko “Israele wa kwa Lesa” apitilemo mu 1919?
9 Ilintu ifi fisemo fibili fyalikwete ubupilibulo kuli Israele wa pa kale, na kabili fyalitukwatila ubupilibulo ubukalamba ilintu umwanda wa myaka uwalenga 20 ulepalamina ku mpela. Mupepi ne myaka 80 iyapitapo, mu kati ka nkondo ya calo iya kubalilapo, abasubwa amakana yanono abo pali iyo nshita baiminineko “Israele wa kwa Lesa” baile muli bunkole bwa ku mupashi, nga fintu fye Israele wa pa kale aile muli bunkole ku Babele. (Abena Galatia 6:16) Mu nshila ya busesemo, balondolwelwe nge fitumbi ifyalele mu musebo. Nalyo line, baali no kufwaisha kwafumaluka ukwa kupepa Yehova “mu Mupashi na mu cine.” (Yohane 4:24) E ico, mu 1919, Yehova abafumishe mu kuululwa, ukubemya ukufuma ku mibele yafwa lwa ku mupashi. (Ukusokolola 11:7-13) Yehova muli fyo ayaswike mu kumfwika ukuti Ee icipusho ca mu busesemo ica kwa Esaya ica kuti: “Bushe icalo cingafyalwa mu bushiku bumo bwine? Napamo uluko lwingapaapwa mu kashita kanininini?” (Esaya 66:8) Mu 1919, abantu ba kwa Yehova na kabili baishilebako ngo luko lwa ku mupashi mu “calo” cabo cine, nelyo imibele ya ku mupashi iya pe sonde.
10. Ukutendeka mu 1919, mapaalo nshi Abena Kristu basubwa baipakisha mu “calo” cabo?
10 Pa kuba abacingililwa muli cilya calo, Abena Kristu basubwa baabombeele mwi tempele likalamba ilya ku mupashi ilya kwa Yehova. Bainikwe nga “umusha wa cishinka kabili uwashilimuka,” ukupokelela ukushingamwa kwa kusakamana ifikwatwa fya kwa Yesu ifya pe sonde, ishuko lintu bacili baipakisha ilyo umwanda wa myaka uwalenga 20 ulepalamina ku kusondwelela kwa uko. (Mateo 24:45-47) Balisambilile bwino isambililo lya kuti Yehova e “Lesa wa mutende umwine.”—1 Abena Tesalonika 5:23.
11. Ni shani fintu intungulushi sha fya mapepo isha mu Kristendomu shailanga ukuba abalwani ba bantu ba kwa Lesa?
11 Ni shani, nangu ni fyo ku lwa fibambe fya kwa Israele wa kwa Lesa? Ukupimpila abantu bakwe ukwa kwa Yehova kwendela pamo ne cipyu ukulwisha bakakaanya. Mu kati ka nkondo ya calo iya kubalilapo, intungulushi sha fya mapepo isha Kristendomu shaleteleko ukutitikisha ukukalamba nga nshi ilyo baleesha—mu kuicusha fye—ukufwayo kufumyapo aka kalibumba ka Bena Kristu balelanda icine. Mu kati ka nkondo ya calo iyalenga bubili, baminista ba mu Kristendomu baliikatene ku cintu fye cimo: Ku mbali shonse shibili isha kukansana, bacincishe amakamfulumende ukuti yatitikishe Inte sha kwa Yehova. Nangu fye ni lelo, mu fyalo ifingi intungulushi sha fya mapepo shilesonga amakamfulumende ukulesha nelyo ukubinda umulimo wa Bwina Kristu uwa kushimikila uwa Nte sha kwa Yehova.
12, 13. Ni shani fintu icipyu ca kwa Yehova cimonekela pali Kristendomu?
12 Ici conse Yehova alamona. Pa numa ya nkondo ya calo iya kubalilapo, Kristendomu, capamo na bonse aba muli Babele Mukalamba, baliwile. (Ukusokolola 14:8) Ukuwa kwa Kristendomu kwaishibikwe mpanga yonse lintu, ukutendeka mu 1922, ukukonkana kwa finkunka fya mampalanya fyalepongololwa, ukusansalika apabuuta imibele yakwe iya kufwa kwa ku mupashi no kusoka ulwa konaulwa kwakwe ukwaleisa. (Ukusokolola 8:7–9:21) Icaba ngo bushinino bwa kuti ukupongololwa kwa ifi finkunka kulatwalilila, ilyashi lyalipeelwe mu kusaalala kwa calo pa April 23, 1995 ilyaleti, “Impela ya Kupepa kwa Bufi Naipalama,” ilyakonkelwepo no kwananishiwa kwa myanda ya mamilioni ya matrakiti ayaibela aya Imbila ya Bufumu.
13 Ilelo, Kristendomu ali mu mibele ya bulanda. Ukupulinkana umwanda wa myaka uwalenga 20, ifilundwa fyakwe fyalipayana mu nkondo shakaluka ishipaalwa na bashimapepo na baminista bakwe. Mu fyalo fimo ukusonga kwakwe nakubotelela icine cine. Alelola ku bonaushi capamo na bonse aba muli Babele Mukalamba.—Ukusokolola 18:21.
Umutende ku Bantu ba kwa Yehova
14. Cikope nshi ica mashiwi ya busesemo icipeelwe ica bantu abali pa mutende?
14 Pa lubali lumbi, muli uno mwaka wa 1996, abantu ba kwa Yehova baleipakisha umutende uwingi mu calo cabo icabweshiwa, nga fintu calondololwa mu cisemo ca kwa Yehova icalenga butatu icitila: “E fyo Yehova wa milalo atila, Mukekala kabili abaume abakote na ’banakashi abakote mu misebo ya mu Yerusalemu, umuntu onse no mutambu mu minwe yakwe, pa mulandu wa bwingi bwa nshiku shakwe; ne misebo ya mu musumba ikesulamo utulumendo no tukashana tuleangala mu misebo ya uko.”—Sekaria 8:4, 5.
15. Ukukanasakamana inkondo sha nko, mutende nshi ababomfi ba kwa Yehova baaipakisha?
15 Ici cikope cayemba cilelangilila icintu cimo ica kusungusha muli cino calo calepaulwa ku nkondo, cilelangilila abantu aba mutende. Ukutula 1919, amashiwi ya kwa Esaya aya mu busesemo yalifikilishiwa aya kuti: “Umutende, umutende ku wa kutali no wa mupepi; kabili nkamuundapa. Lelo . . . tapali mutende ku mbifi, e fyo asosa Lesa wandi.” (Esaya 57:19-21) Kwena, abantu ba kwa Yehova, nangu tababa ulubali lwa calo, tabengasengauka ukwambukilwako no kululunkana kwa nko. (Yohane 17:15, 16) Mu fyalo fimo, balapita mu mafya yatapata, kabili bamo balipaiwa fye no kwipaiwa. Lelo, Abena Kristu ba cine balikwata umutende mu nshila shikalamba shibili. Inshila ya kubalilapo, balikwato “mutende kuli Lesa muli [Shikulwibo] Yesu Kristu.” (Abena Roma 5:1) Inshila ya cibili, balikwata umutende pa kati ka bene na bene. Balalundulula “amano ayafuma mu muulu,” ayo “yena pa kubala yantu ya musangwela, e lyo ya mutende.” (Yakobo 3:17; Abena Galatia 5:22-24) Mu kulundapo, benekela ukuipakisha umutende mu mano yacishapo kukumanina lintu “abalanda bakapyaninine calo, no kuilemeno bwingi bwa mutende.”—Ilumbo 37:11.
16, 17. (a) Ni shani fintu “abaume abakote na ’banakashi abakote” pamo pene no “tulumendo no tukashana” baakosha ukuteyanya kwa kwa Yehova? (b) Cinshi cilanga umutende wa bantu ba kwa Yehova?
16 Pa kati ka bantu ba kwa Yehova pacilipo “abaume abakote na ’banakashi abakote,” abebukisha ukucimfya kwa mu kubangilila ukwa kuteyanya kwa kwa Yehova. Ubusumino bwabo no kushipikisha filatesekeshiwa apakalamba. Abasubwa aba mushinku wacepako e baali pa ntanshi mu nshiku shakakala isha ba 1930 ne Nkondo ya Calo iya II, pamo pene na mu myaka ya kucincimusha iya kulunduluka iyakonkelepo. Na kabili, ukucilisha ukutula 1935, “ibumba likalamba” ilya “mpaanga shimbi” lyalimoneka. (Ukusokolola 7:9; Yohane 10:16) Ilyo Abena Kristu basubwa balekula ne mpendwa ukulacepelako, impaanga shimbi shalibuula umulimo wa kushimikila no kuutanununa ukupulinkane sonde. Mu myaka ya nomba line impaanga shimbi shalikonkomokela mu calo ca bantu ba kwa Lesa. Umwaka wapwile weka fye, 338,491 aba muli bene balibatishiwe mu kulangisha ukuipeela kwabo kuli Yehova! Abapya aba musango yo baice icine cine, ukulandila lwa ku mupashi. Ubuteku bwabo no kupimpa filatesekeshiwa ilyo baleingilishako amabumba ya abo baleimba amalumbo ya kutasha kuli “Lesa wesu uwaikala pa cipuna ca bufumu, [na ku] Mwana wa mpaanga.”—Ukusokolola 7:10.
17 Ilelo, ‘imisebo ya mu musumba yalisulamo utulumendo no tukashana,’ Inte ishaba no bulamba bwapala ubwa misepela. Mu mwaka wa mulimo uwa 1995, amalipoti yalipokelelwe ukufuma mu fyalo 232 ne fishi fya muli bemba. Lelo takwabako ukukangana kwa pa kati ka nko, ukupatana kwa mikowa, takwali akalumwa kashalinga pa kati ka basubwa ne mpaanga shimbi. Bonse bakulila capamo lwa ku mupashi, abaikatana mu kutemwa. Bumunyina bwa mu kusaalala kwa calo ubwa Nte sha kwa Yehova bwaliibela icine cine ku calo conse icimonako.—Abena Kolose 3:14; 1 Petro 2:17.
Bushe Cingabe Cipesha Amano Kuli Yehova?
18, 19. Mu myaka ukutula 1919, ni shani fintu Yehova aapwilikisha ico cali no kumoneka nge cipesha amano ku mimwene ya buntunse?
18 Ku numa mu 1918 lintu abashalapo basubwa abapangilwe fye na makana yanono aya myeo yafuupulwa iyali muli bunkole bwa ku mupashi, takwali uwamwenene libela ifyo ifintu fyali no kwisaba. Nangu ni fyo, Yehova wene alishibe—nga fintu cashininkishiwa ku cisemo cakwe ica mu busesemo icalenga bune icitila: “E fyo Yehova wa milalo atila, Pantu ici cabe cipesha amano mu menso ya bashalapo kuli aba bantu muno nshiku, bushe cingabe cipesha amano mu menso yandi? cisemo ca kwa Yehova wa milalo.”—Sekaria 8:6.
19 Mu 1919, umupashi wa kwa Yehova wapuupuutwilile abantu bakwe ku mulimo wali pa ntanshi. Nalyo line, cafwaile icitetekelo ku kwikatilila ku kuteyanya kunono ukwa bakapepa ba kwa Yehova. Balicepele nga nshi, kabili ifingi fyali ifishalengama. Nangu cibe fyo, panono panono Yehova alibakoseshe ngo kuteyanya kabili alibapangeshe ku kubombo mulimo wa kushimikile mbila nsuma no kupanga abasambi. (Esaya 60:17, 19; Mateo 24:14; 28:19, 20) Panono panono, abaafwile ukwiluka imilandu yakatama pamo nga ukukanaibimba mu milandu ya calo na bumulopwe bwa mu kubumbwa konse. Bushe cali no kube cipesha amano kuli Yehova ukupwilikishe mifwaile yakwe ukubomfya kalya kalibumba kanono aka Nte? Icasuko mu kushininkisha ni iyo! Ici cileshininkishiwa pa mabula 12 ukufika ku 15 aya uno magazini, apatantikwe charti wa mibombele ya Nte sha kwa Yehova uwa mwaka wa mulimo uwa 1995.
“Ine Nkaba Lesa Wabo”
20. Ukulonganya kwa bantu ba kwa Lesa kwasobelwe ukuti kukatanunuka shani?
20 Icisemo calenga fisano cilanga na kabili imibele ya nsansa iya Nte sha kwa Yehova ilelo ukuti: “E fyo Yehova wa milalo atila, Moneni, nkapususha abantu bandi ukubafumya mu calo ca ku kabanga, na mu calo ca ku masamba, no kubaleta ku kwikala mu kati ka Yerusalemu, e ko bakaba abantu bandi na ine nkaba Lesa wabo, mu cishinka kabili mu bulungami.”—Sekaria 8:7, 8.
21. Ni mu nshila nshi ukufula kwa mutende wa bantu ba kwa Yehova kwasungililwa no kutanununwa?
21 Mu 1996 kuti twasosa fye ukwabula no kushingashinga ukuti imbila nsuma naishimikilwa ukushinguluke calo, ukufuma ku “calo ca ku kabanga” ukufika ku “calo ca ku masamba.” Abasambi ba nko shonse balipangwa, kabili balimona ukufikilishiwa kwa bulayo bwa kwa Yehova ubwa kuti: “[Abana bobe abaume, NW] bonse bakaba abasambilishiwa kuli Yehova, kabili umutende wa bana bobe abaume ukafula.” (Esaya 54:13) Twalikwato mutende pantu tusambilishiwa na Yehova. Mu kuba ne co mu muntontonkanya, impapulo shalisabankanishiwa mu ndimi 300. Umwaka wapwile, indimi na shimbi 21 shalilundwako. Magazini wa Ulupungu lwa kwa Kalinda nomba alesabankanishiwa pa nshita imo ine ne ciNgeleshi mu ndimi 111, na Loleni! mu ndimi 54. Amabungano ya nko na ya pa kati ka nko yalanga apabuuta umutende wa bantu ba kwa Lesa. Ukulongana kwa cila mulungu kulatwikatanya no kutupeela ukukoselesha uko tukabila ku kutwalilila abashangila. (AbaHebere 10:23-25) Ee, Yehova alesambilisha abantu bakwe “mu cishinka kabili mu bulungami.” Alepeela abantu bakwe umutende. Fintu twaba abapaalwa ukwakana muli ulya mutende uwingi!
Bushe Kuti Walondolola?
◻ Mu nshita sha muno nshiku, ni shani fintu Yehova aaba ‘uwa kalumwa ne cipyu cikalamba’ pa mulandu wa bantu bakwe?
◻ Ni shani fintu abantu ba kwa Yehova baipakisha umutende, nelyo fye ni mu fyalo fyalepaulwa ku nkondo?
◻ Ni mu nshila nshi ‘imisebo ya mu musumba yaisulamo utulumendo no tukashana’?
◻ Kupayanya nshi kwabako pa kuti abantu ba kwa Yehova bengalasambilishiwa na wene?
[Charti pe bula 12-15]
LIPOTI WA MWAKA WA MULIMO UWA 1995 UWA NTE SHA KWA YEHOVA UWA MU KUSAALALA KWA CALO
(Moneni muli magazini)
[Icikope pe bula 8, 9]
Mu mwanda wa myaka uwalenga 6 B.C.E., abaYuda ba busumino abakuulile cipya cipya itempele basambilile ukuti Yehova aali e ntulo fye yeka iyashintililwapo ukwingafumo mutende