Nani Aali Teofilo wa ku Antioke?

“UNJITA Umwina Kristu, kwati napamo ili shina lyali lya musaalula ukulikwata, lelo ine pa lwandi, ndekwebekesha ukuti ndi Mwina Kristu, kabili nalipokelela ili shina pa kuti ningatemwikwa kuli Lesa, ukusubila ukubomfiwa kuli Lesa.”

Iyi e nshila Teofilo atendekelamo icitabo cakwe icaba mu fiputulwa fitatu ica mutwe wa kuti Theophilus to Autolycus. E lyo atendeke ukuipokololako ku busangu bwa mu mwanda wa myaka uwalenga ibili. Teofilo aishibisha umwine mu kushipa ukuba umukonshi wa kwa Kristu. Amoneka ngo wali uwamupampamina ukubomba bwino bwino umulimo wakwe pa kuti engaba ‘uwatemwikwa kuli Lesa,’ mu kumfwana no bupilibulo bwe shina lyakwe mu lulimi lwa ciGriki. Nga kanshi Teofilo aali ni nani? Ni lilali lintu aikeleko? Kabili cinshi cintu apwishishishe?

Icikulilo Cakwe

Finono fyaishibikwa pa lwa cikulilo ca kwa Teofilo. Akushiwe ku bafyashi abashali Bena Kristu. Pa numa Teofilo asangwike Umwina Kristu lelo ico cali ni pa numa ya kusambilila Amalembo mu kusakamanishisha. Asangwike shikofu wa cilonganino ca mu Antioke wa ku Siria, uwaishibikwa ilelo nga Antakya, mu Turkey.

Mu kumfwana ne kambisho lya kwa Yesu, Abena Kristu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo bashimikile ku bantu baali mu Antioke. Luka alembele fintu batungulwike, ukusoso kuti: “Ukuboko kwa kwa [Yehova, NW] kwali na bo, na ’bengi abaletetekela bapilibukile kuli Shikulu.” (Imilimo 11:20, 21) Ilyo batungulwilwe na bulesa, abakonshi ba kwa Yesu Kristu baishileba Abena Kristu. Ili shina intanshi lyabomfiwe mu Antioke wa ku Siria. (Imilimo 11:26) Mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E., umutumwa Paulo aimine ubulendo ukulungama ku Antioke wa ku Siria, kabili kwaishileba e ku mwakwe. Barnaba na Paulo, capamo na Yohane Marko, baimine ubulendo bwabo ubwa bumishonari ubwa kubalilapo ukufuma ku Antioke.

Abena Kristu ba mu kubangilila aba ku Antioke bafwile balikoseleshiwe nga nshi pa kutandalilwa kwa mushi wabo ku batumwa. Cimo icalengele bene ukwankulako mu kucincimuka ku cine ca Cebo ca kwa Lesa ukwabulo kutwishika cali kutandala kwa kukosha icitetekelo ukwa beminishi ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo abe bumba litungulula. (Imilimo 11:22, 23) Fintu cifwile cali ica kukoselesha kuli bene ukumona abekashi abengi nga nshi aba mu Antioke ukupeela ubumi bwabo kuli Yehova Lesa! Nangu cibe fyo, caishileba pa numa ya myaka ukucila pali 100 e lintu Teofilo aikele mu Antioke.

Kalemba wa lyashi lya kale Eusebius alondolwele ukuti Teofilo aali shikofu wa mu Antioke uwalenga 6, ukupenda ukutendekela pa nshita ya batumwa ba kwa Kristu. Teofilo alembele amalyashi ayafulilako aya kushokana kwa pa kanwa no kulwisha abasangukile icisumino. Alisanshiwa pa kati ka bandubulwila ba cisumino ca Bwina Kristu aba mu kasuba kakwe abaali 12 nelyo ukucilapo.

Ukubebeta Ifyalembwa Fyakwe

Ukwankula ku kulanshanya kwabangilileko, Teofilo alembela Autolycus wa cisenshi aya mashiwi ya kwiswila: “Imilandile yalongoloka kabili iyaumfwika ilaletako umusamwe ne lumbo ukupala ifyo ifintu fya cabe cabe fisekelelamo, mu bantu bapelelwa ababotelela imintontonkanya.” Teofilo alilondolwele ukusoso kuti: “Uwatemwa icine tomfwila imilandile yabamo ukuwaminisha, lelo alabebeta ifilelandwa mu cine cine . . . Walinsansa na mashiwi ya fye, ukuitakisha pa lwa tulesa tobe utwa fimuti na mabwe, utwalengamikwa no kwengelelwa, ukubaswa no kucekwa, uto utushimona nakalya nelyo ukumfwa, apantu twaba tulubi, kabili utwapangwa fye ku minwe ya bantu.”—Linganyako Ilumbo 115:4-8.

Teofilo asansalika ubuwelewele bwaba mu kupepo tulubi. Mu milembele yakwe iya lyonse, mu kulongoloka, lelo iyaluma, aesha na maka ukulondolola imibele ine ine iya kwa Lesa wa cine. Akolobondamo ukuti: “Imimonekele ya kwa Lesa taingapenengwamo no kulondololwa, kabili taingamonwa ku menso ya ku mubili. Pantu ku bukata bweka Tengapenengwamo, ku bukulu tatwingamukolopanya, mu kusansabala tatwingamumfwikisha, ku maka tengalinganishiwako, mu mano tengabikilwa ifikansa, ku busuma tengapashanishiwa, mu cikuuku tateluka.”

Ukulunda kuli iyi nshila alondolwelelemo Lesa, Teofilo atwalilila ukuti: “Lelo ni Mulopwe, pantu Alateka ukubumbwa konse; ni Wishi, pantu e watangilile ifintu fyonse; ni Kelenganya kabili Kalenga, pantu E kabumba kabili kalenga wa kubumbwa konse; Uwapulishamo, pantu E wacila bonse bene; kabili aba Uwa maka yonse, pantu Umwine Wine e uteka no kusakamana bonse.”

Mu kukonkapo, ukutontomesha pa fyo Lesa apwishishisha mu kulungatika, Teofilo atwalilila mu nshila alelembelamo lyonse iyakumanina kabili mu nshila imo iya kubwekeshabwekeshapo, ukusoso kuti: “Pantu imyulu yaba e Kulenga kwakwe; isonde E walibumbile, bemba ca kuletako Cakwe; E wacitile umuntu kabili cipasho Cakwe; akasuba, umweshi, ne ntanda fibumbwa Fyakwe, ifyapangilwe pa kuti kulebako ifishibilo, ne fiputulwa fya mwaka, ne nshiku, ne myaka, pa kuti filebombela umuntu no kuba abasha kuli wene; kabili ifintu fyonse Lesa acitile ukufuma mu fintu ifishaliko no kufiletako nga fintu fyaba, pa kuti ukupitila mu mibombele Yakwe ubukulu Bwakwe bwingeshibikwa no kutesekeshiwa.”

Ica kumwenako calundwapo ica kusansa kwa kwa Teofilo ukwa tulesa twa bufi utwa mu kasuba kakwe kulamonwa mu mashiwi yakonkapo ayo atumine Autolycus ayatila: “Amashina ya abo bantu utila e bo upepa, mashina ya bantu bafwa. . . . Kabili musango nshi uwa bantu baali? Bushe te Saturn uwali mulya bantu, uwaleipaya no kucibaula abana bakwe bene? Kabili nga ca kuti waita umwana wakwe Jupiter, . . . bushe te mbushi yalemonsha mwa . . . Ukwisa ku micitile yakwe imbi,—kulaalana kwa pa lupwa, no bucende, no lunkumbwa lwa bwamba.”

Ukulundulula ukupaasha kwakwe, Teofilo akosha ulubali lwakwe ulwa kulwisha ukupepo tulubi ukwa cisenshi. Alembo kuti: “Bushe mfwile ukulundapo pa kulondolola inama shishaifulila ishalepepwa ku bena Egupti, ifikulika, ne ŋombe, ne fiswango, ne fyuni, ne sabi lya mu mumana . . . AbaGriki ne nko shimbi, bapepa amabwe ne fimuti, ne misango imbi iya fintu ifimoneka.” “Lelo ine mpepa, Lesa wa mweo kabili Lesa wa cine,” e fyabilishe Teofilo.—Linganyako 2 Samwele 22:47; Imilimo 14:15; Abena Roma 1:22, 23.

Ubunte Bwakatama

Ukukonkomesha no kucincisha ukusangwa mu citabo ca kwa Teofilo ica fiputulwa fitatu icalesuusha Autolycus kwakwatamo imbali ishingi ne fyebo. Ifyalembwa fimbi ifya kwa Teofilo fyalungatikwe kuli Hermogenes na Marcion. Na kabili alilembele ifitabo ifya kufunda no kukoselesha, ukulundako amashiwi ya kulondolola mu Malandwe. Nangu cibe fyo, fitabo fye fitatu ifyo atumiine Autolycus, ifyaba muli manyuskripiti umo, e fyabakililwa.

Icitabo ca kubalilapo cali ca bundubulwila ico alembeele Autolycus mu kupokololako imipepele ya Bwina Kristu. Icitabo ca bubili kuli Autolycus cilanda sana pa lwa mipepele yalumbuka ku basenshi, ifya kwelenganya, amano ya buntunse, ne nshintu. Alinganya impapulo sha cisenshi ku Malembo mu citabo calenga butatu ico Teofilo alembele.

Lintu icitabo calenga butatu ica kwa Teofilo calelembwa, Autolycus mu kumonekesha aletontonkanya ukuti Icebo ca Cine cali fye lushimi. Teofilo alengulula Autolycus, ukutungo kuti: “Mu buseko ulakumamo ukuba ne fipumbu. Nga te ifyo nga waliseshiwa ku bantu babulwa amano ukunakila ku mashiwi ya fye, no kucetekela amaŋumfuŋumfu yaleumfwika.”

Cinshi cali ayo “maŋumfuŋumfu yaleumfwika”? Teofilo asokolola uko yafumine. Abantu ba bukwakwa “aba milomo yabulwa bukapepa mu bufi babepesha ifwe [fwe] bapepa Lesa, kabili fwe betwa Abena Kristu, ukutunga ukuti abakashi besu ba uli onse kabili balabomfiwa muli bucitobo; no kuti tulalaala fye ne nkashi shesu, kabili, ne cacishapo kubipa no kuselausha pali fyonse, ca kuti tulalya umunofu wa bantu.” Teofilo atukwite ukupwisha iyi mimwene yalubana nga nshi iya cisenshi iyakwete Abena Kristu baleitunga aba mu mwanda wa myaka uwalenga ibili. Abomfeshe ulubuuto lwa cine ulusangwa mu Cebo ca kwa Lesa icapuutwamo.—Mateo 5:11, 12.

Icikalilo bunte ukuti Teofilo alishibe Icebo ca kwa Lesa caba ni nshila alebomfeshamo amalembo ya mu Baibolo aya ciHebere ne ciGriki mu kubwekeshabwekeshapo no kuloshako kuli yene. Aali umo uwa balandile pa Malandwe aba mu kubangilila. Imiku iingi iyo Teofilo aloseshe ku Malembo ipayanya ukwishiba kwashika ukwa fyo abantu baletontonkanya mu nshita yakwe. Abomfeshe amalembo yapuutwamo ayo aishibe ku kulangisha ukuti yalipulilemo nga nshi pa mano ya buntunse aya cisenshi.

Inshila Teofilo atantikilemo ifyebo, imilandile yakwe iyalongoloka ne milembele ya kubwekeshabwekeshapo pambi te kuti fitemwikwe ku bantu bamo. Ukufika ku cipimo kuntu ubusangu bwasobelwe bufwile bwayambukile ukulungikwa kwa mimwene yakwe, pali ino nshita te kuti tusose. (2 Abena Tesalonika 2:3-12) Nangu ni fyo, ukufika pa nshita ya mfwa yakwe, mupepi na 182 C.E., mu kumonekesha Teofilo aali ni ndubulwila walambuka, untu ifyalembwa fyakwe Abena Kristu ba muno nshiku bafwaisha ukubelenga.

[Icikope pe bula 30]

Mu kushipa Teofilo alengulwile imilandile ya kwa Autolycus

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 28]

Ifikope fili pa mabula 28 na 30 fifumishiwe muli Illustrirte Pracht - Bibel/Heilige Schrift des Alten und Neuen Testaments, nach der deutschen Uebersetzung D. Martin Luther’s