Yehova Aali na Ine

NGA FINTU CASHIMIKWA NA MAX HENNING

Cali ni mu 1933, kabili Adolf Hitler e lintu fye atendeke ukuteka Germany. Nangu cibe fyo, Inte sha kwa Yehova mupepi na 500 mu Berlin tashapungaile. Abacaice abengi basangwike bapainiya, nelyo abatumikishi ba nshita yonse, kabili bamo basumine fye no kutumwa ukuyabombela mu fyalo fya ku Bulaya fimbi. Ine na cibusa wandi Werner Flatten twaleicincisha atuti: “Nga cinshi tulepoosele nshita, tuleungwaungwa fye? Mulandu nshi tushingela ku kubomba bupainiya?”

ILYO papitile fye inshiku 8 apo nafyalilwe mu 1909, natendeke ukulelwa na bafyashi abaleshi abantemenwe. Mu 1918 ulupwa lwesu lwalibongolwelwe ku bulanda pa mfwa ya kupumikisha iya kwa nkashi yandi uwa kusangamo. Ilyo tapalapita ne nshita yalepa apo cacitikile Abasambi ba Baibolo, nga fintu Inte sha kwa Yehova shaishibikwe pali ilya nshita, balishile pa mwesu, kabili imitima ya bafyashi bandi abaleshi yapokelele icine ca Baibolo mu kuswatuka. Basambilishe na ine wine ukutesekesha ifintu fya ku mupashi.

Naliibikilisheko ku masambililo ya ku mubili kabili naishilesambilila umulimo wa fya mipaipi. Lelo icacililepo ukukatama, naliminine uwashangila lwa ku mupashi. Ine na Werner twatendeke bupainiya pa May 5, 1933. Twalecofe ncinga ukuya kwi tauni lyali mupepi na makilomita 100 ukufuma mu Berlin, uko twaleya ku kwikala no kushimikila pa milungu ibili. Lyene twalebwelela ku Berlin ku kuyasakamana ifintu fimo fimo ifyalekabilwa. Pa numa ya ico twalebwelela ku cifulo cesu ica kushimikilako pa milungu na imbi ibili.

Twaipwishe ukuti tuyebombela ku calo cimbi, kabili mu December 1933 twatuminwe ku yali iyo nshita Yugoslavia. Nangu cibe fyo, ilyo tatulaya ku Yugoslavia, baalyalwile no kututuma ku Utrecht ku Netherlands. Mu kwipipa fye pa numa nalibatishiwe. Muli shilya nshiku tacalekomailwapo sana pa kubatishiwa; ubutumikishi bwali e cintu cakatamisha. Ukushintilila pali Yehova nomba kwasangwike icintu ca lyonse mu bumi bwandi. Nasangile icisansamushi cikalamba mu mashiwi ya kwa kemba wa malumbo uwa mu Baibolo aya kuti: “Moneni, mwe Lesa kaafwa wandi, mwe Shikulu uutungililo mweo wandi.”—Ilumbo 54:4.

Bupainiya mu Netherlands

Mu kwipipa pa numa ya kufika mu Netherlands, twatuminwe cipya cipya ku musumba wa Rotterdam. Wishi no mwana mwaume mu lupwa ulo twaikele nalo na bo bene bali bapainiya. Ilyo papitile imyeshi ya kupenda, iŋanda iikalamba mu Leersum, itauni lyali lwa mupepi na Utrecht, yalishitilwe ukuti bapainiya baleikalamo, kabili ine na Werner e kuntu twakuukile.

Ilintu twaleikala mu ŋanda ya bapainiya, twaleenda ne ncinga ukufika ku fifulo fya kubombelamo ifyali lwa mupepi kabili twalebomfya motoka asenda abantu 7 pa kuya ku fifulo fyali ukwalepako. Pali ilya nshita, mwali fye Inte umwanda umo mu Netherlands yonse. Ilelo, pa numa ya myaka 60, icifulo ico twalebombelamo ilyo twaleikala mu ŋanda ya bapainiya nomba cakwata bakasabankanya ukucila pali 4,000 mu filonganino mupepi na 50!

Twalebombesha, ukufika ku maawala ya mu butumikishi 14 pa bushiku bumo bumo, kabili ico catusungilile aba nsansa. Ubuyo bukalamba bwali bwa kushalika impapulo ishafulisha ukufika pantu twingapesha. Ilingi line twaleshalika ututabo ukucila pa mwanda umo cila bushiku ku balesekelela. Ukucita ifipempu fya kubwelelamo no kutungulula amasambililo ya Baibolo pali ilya nshita tawali mulimo wa lyonse.

Ubushiku bumo ine no munandi twalebombela mwi tauni lya Vreeswijk. Ilintu alecitilo bunte ku mwaume umo ifi pa mpongolo ya nkambi ya bashilika, nabomfeshe iyo nshita ukubelenga Baibolo. Nalishililemo ifishilwa ifingi ifyakashika ne fya kafifi. Pa numa, kapala wa mbao uwali alebomba pa mutenge lwa mupepi asokele ulya mwaume wa pa mpongolo ati napamo nali nengu. Icafuminemo ca kuti, bulya bushiku bumo bwine naliketwe ilintu nalecitilo bunte kuli shimashitolo umo, kabili Baibolo wandi alipokolwelwe.

Natwelwe ku cilye. Ku cilye catungilwe ukuti ifishilwa fyali mu Baibolo wandi fyali kwesha naleesha ukulenga inkambi ya bakapokola. Batile nasangwa no mulandu, kabili umupingushi ampingwilile imyaka ibili mu cifungo. Nangu cibe fyo, nalicitile apilu uyu mulandu, kabili nasangilwe uwabula umulandu. Fintu nali uwa nsansa ukulubulwa, lelo insansa shalicilile nako lintu Baibolo wandi abweshiwe ne fishilwa umo fyabela!

Mu lusuba lwa mu 1936, ine na Richard Brauning, umo uwa bapainiya twaleikala na bo mu ŋanda ya bapainiya, twapoosele ulusuba lonse ukushimikila ku ncende ya mu mushi iya ku kapinda ka kuso. Mu mweshi wa kubalilapo, twapoosele amaawala 240 mu butumikishi no kushalika impapulo ishishaifulila. Twaleikala mwi tenti kabili twaleisakamanina ifikabilwa fyesu fyonse fwe bene, ukuicapila, ukuipikila, na fimbipo.

Pa numa natwelwe ukuyabombela ku bwato bwaleitwa Lightbearer, ubwaishileishibikwa nga nshi ku kapinda ka kuso aka Netherlands. Bapainiya basano baleikala pali ubu bwato, kabili ukubomfya bwene twaleba na maka ya kufika ku fifulo fyaba fyeka ifingi.

Amashuko Yalundwako

Mu 1938, napeelwe umulimo wa kuba umubomfi wa calo, nga fintu bakangalila ba miputule aba Nte sha kwa Yehova baleitwa lilya. E co nalifumine kuli Lightbearer no kutendeka ukutandalila ifilonganino na baNte abali beka mu fitungu fitatu ifyabela ku kapinda ka kulyo.

Incinga e myendele twalebomfya sana. Ilingi line calepoosa ubushiku bumo ukwenda ukufuma ku cilonganino cimo nelyo ibumba ukuya kuli cimbi. Pa kati ka misumba naletandalila pali umusumba wa Breda, uko njikala nomba. Pali iyo nshita, Breda tayakwete icilonganino kabili mwali fye baNte abaupana babili abakoloci.

Ilintu nalebombela bamunyina mu Limburg, nalilaalikwe ku kuyaasuka ifipusho ifingi ifyaipushiwe kuli shimikoti umo uwe shina lya Johan Pieper. Aishileiminina uwashangilila ku lubali lwa cine ca Baibulo kabili asangwike kabila wakosa. Pa numa ya myaka ine aliketwe no kupooswa mu nkambi ya kucushiwilwamo, umo apoosele imyaka itatu na citika. Pa numa ya kukakulwa kwakwe atendeke ukushimikila na kabili mu kupimpa, kabili ilelo acili ni eluda wa busumino. Cilya cilonganino cinono ica Nte 12 mu Limburg nomba cafyala ifilonganino 17 na bakasabankanya mupepi na 1,550!

Ukutekwa na Nazi

Mu May 1940 abena Nazi balisanshile Netherlands. Natuminwe ukuyabombela kwi ofesi lya musambo wa Watch Tower Society mu Amsterdam. Twali no kutwalilila umulimo wesu mu kucenjela nga nshi, icatulengele ukutesekesha ipinda lya mu Baibolo ilitila: ‘Icibusa . . . ni munyina afyalilwo kumanama.’ (Amapinda 17:17) Icikakilo cawamisha ica kwikatana icatemfwime mu kati ka ishi nshita sha kumanama calikwete ukwambukila kwashika pa kulunduluka kwandi ukwa ku mupashi, kabili canengele ukubelela ku kwisalolenkana ne nshiku ishakoselanako ishali ku ntanshi.

Umulimo wandi wali wa kwangalila ukutwalwa kwa fitabo ku filonganino fyalekanalekana, icalecitwa ilingi line kuli bacikabala. BaGestapo libili libili balefwaya abalumendo aba kufule cibaalo ukuyabomba mu Germany, e co twalebomfya bankashi ba Bwina Kristu ukuba bacikabala. Mu kupita kwa nshita Wilhelmina Bakker, uwaishibikwe nga Nonnie, atuminwe kuli ifwe ukufuma ku Hague, kabili namutwele uko kangalila wesu uwa musambo, Arthur Winkler, afiseme. Pa kwesha ukukanaishibikwa nangu panono, nafwele nga shimafarmu umwina Holland, insapato sha mbao na fyonse ififwala shimafarmu, kabili nashindike Nonnie muli motoka. Pa numa naishilesanga ukuti ashipikishe fye na pa kukanaseka, apantu alemone fyo tapali nangu umo uwinganduba.

Pa October 21, 1941, ubutala twalebikamo impapulo na mapepala mu Amsterdam mu bucenjeshi bwalisokolwelwe ku balwani. Mu kusansa kwa baGestapo, Winkler na Nonnie baliketwe. Ilyo batwelwe ku cifungo, baumfwileko uko baGestapo babili balelanda pa lwa fintu bacilakunkunika “umuntu umuce umubili uwa mushishi wafitulukila” uo bacilufya ilyo acipitingana mu cintubwingi mu musebo. Takwali kutwishika ukuti balelanda pa lwa ine, e co Winkler alitungulwike mu kweba bamunyina ubu bukombe. Ilyo line fye nalikuushiwe ukuya ku Hague.

Pali iyo nshita Nonnie alikakwilwe ukufuma mu cifungo, kabili alibwelelemo ku Hague kuli bupainiya. Kulya nalimukumenye na kabili. Lelo lintu umubomfi wa cilonganino mu Rotterdam aiketwe, nalituminwe ku kuyamupyana. Pa numa umubomfi wa cilonganino mu cilonganino ca Gouda aliketwe, kabili naliseshiwe ku kuyamupyana. Mu kupelako, pa March 29, 1943, naliketwe. Ilintu nalebebeta impapulo sha Baibolo twapokelele, nalipumikishiwe ku kusansa kwa baGestapo.

Pe tebulo pali impapulo sha Baibolo, apo pene e pali no mutande wa mashina ya bamunyina ba Bwina Kristu ne nkashi, nangula ca kuti aya yalembelwe fye mu fishibilo. Mu kupelelwa, nalipepele ukuti Yehova engampayanishisha inshila ya kucingilila abo abaali abakakuka pa kuti bengashimikila. Ukwabula ukumonwa, nalibikile ulupi pali uyu mutande wa mashina no kuufunganishisha mu maboko. Lyene nalombele ukuti njeko ku cimbusu, uko nailelepaula umutande no kuukumpila mu cimbusu.

Lintu naleba mu mafya yabipisha aya uyo musango, nalesambilila ifya kusanga ubukose ukufuma mu nshila Yehova alebombelamo na bantu bakwe mu nshita shapita no kufuma mu malayo yakwe aya kutuula. Uku ni kumo ukwa kwebekesha kwapuutwamo uko lyonse naibukisha bwino ukwa kuti: “Abulaba Yehova uwaba kuli ifwe, abantu ilyo batwimine, nga balituminine tuli abatuntulu.”—Ilumbo 124:2, 3.

Ukupooswa mu Fifungo na mu Nkambi sha Kucushiwilwamo

Natwelwe ku cifungo ca Rotterdam, uko natashishe nga nshi pa kuba na Baibolo wandi. Na kabili nalikwete icitabo ca Salvation, ne fiputusha fya citabo ca Children, ne nshita iikalamba iya kubelenga ishi mpapulo. Pa numa ya myeshi 6 nalilwele sana kabili nakabile ukuya ku cipatala. Ilyo nshilafuma ku cifungo, nalifishile mpapulo pe samba lya mateleshi wandi. Pa numa naishileishiba ukuti Nte na umbi, Piet Broertjes atwelwe muli kalya kalokoni kabili alisangile shilya mpapulo. Muli fyo impapulo shalebomfiwa ukukosha na bambi mu citetekelo.

Lintu napolele nalikuushiwe no kutwalwa ku cifungo ca ku Hague. Ilintu nali kulya nakumene na Leo C. van der Tas, umusambi wa fya buloya uwali mu cifungo pa mulandu wa kucincintila ukutaasha kwa baNazi. Tatalile omfwapo ulwa Nte sha kwa Yehova, kabili nalikwete shuko lya mu nshita ilya kucitilo bunte kuli wene. Inshita shimo alenshibusha ubushiku pa kati no kwipusha ifipusho. Talefisa fintu alekumbwa Inte, maka maka pa kwishibo kuti kuti twakakulwa nga ca kuti fye twasaine icipepala ca kusenuka icisumino cesu. Pa numa ya nkondo, Leo aishileba loya kabili alilwilileko Watch Tower Society imilandu ya mu filye iingi iyasanshishemo ubuntungwa bwa kupepa.

Pa April 29, 1944, nalininikwe mwi shitima ku kuya ulwendo lwa kulengo kushikitika ulwa nshiku 18 ukuya ku Germany. Pa May 18 nakomenwe mu nkambi ya kucushiwilwamo iya Buchenwald. Ubumi bwali ubwa makankamike ica kuti kuti nafilwa no kulondolola ukufikila twaishilelubulwa ku fita fya Fyalo Fyapuminkene ninshi napatipa mupepi no mwaka umo. Amakana na makana balifwile, abengi bafwilile mu menso yesu. Apantu nalikeene ukubomba mu fakitare aali lwa mupepi uwalepanga ifya kubomfya ku nkondo, naebelwe ukubombela ku mipaipi yalepisha ubusali.

Ubushiku bumo fakitare alipooselwepo amabomba. Abengi babutukile mu nkambi ya bashilika ukuyafisama, ilintu bambi bafulumukile mu mutengo. Amabomba yalepona iciponepone yapamine inkambi ya bashilika, kabili amabomba yabilima yaocele umutengo. Calibipile nga nshi ukumona! Abengi bapiile abatuntulu! Nasangile icifulo icisuma ica kufisamapo, kabili lintu umulilo washimine, napitile mu minshipendwa ya fitumbi pa kubwelela ku nkambi.

Abantu abengi ilelo balishiba ifya kucitika fya kutiinya ifya Kwipayaulula kwa ciNazi. Ndi uwa kutasha kuli Yehova pa kuti alikoseshe amaka yandi aya kutontonkanya, ica kuti ifya kucitika fya kutiinya ifyo napitilemo tafyaandatila amatontonkanyo yandi ukupulinkana imyaka yonse yi. Lintu natontonkanya pa lwa fiputulwa fya nshita nabikilwe mu cifungo, ukuyumfwa kwandi ukwa kubalilapo fye kwa buseko pa kusungilila bumpomfu kuli Yehova muli fyo ukuletela ishina lyakwe ubukata.—Ilumbo 124:6-8.

Imilimo ya pa Numa ya Nkondo

Pa numa ya kulubulwa kwandi no kubwelelamo ku Amsterdam, nalungeme fye kwi ofesi lya musambo ku kuyapeelwa umulimo. Nalefwaisha ukwishiba icacitika iyi nshita yonse lintu nshalipo. Nonnie kale kale alebomba pa musambo. Mu kati ka mwaka wa kupelako uwa nkondo, abombele nga cikabala ukutwala impapulo sha Baibolo ku filonganino. Taiketwepo na kabili, nangu ca kuti inshita ishafulisha nga nshi alepusuka fye kwempe.

Nalibombeleko bupainiya pa nshita inono mu Haarlem, lelo mu 1946, naipushiwe ukuya ku musambo mu Amsterdam ukuyabomba mu Dipartimenti wa Kutume Fitabo. Ilyo caleya ku mpela ya 1948, ine na Nonnie twalyupene, kabili twalifumine pa musambo ku kuyabomba bupainiya capamo. Twali no kubomba bupainiya bwesu mu Assen. Imyaka 12 ku numa ine na Richard Brauning twapoosele ulusuba kulya, ukwikala mwi tenti no kushimikila. Naishileishiba ukuti Richard alipaiwe ku mfuti ilyo baleya ku nkambi ya kucushiwilwamo.

Inshita napoosele mu cifungo ukwabulo kutwishika yalyambukile ubutuntulu bwandi. Ilyo papitile imyaka 6 pa numa ya kukakulwa ukufuma mu Buchenwald, ubulwele bwanengele ukuba mu busanshi pa myeshi ine. Ilyo papitile imyaka, mu 1957, naishilelwala TB umwaka onse utuntulu. Amaka yalipwile mu mubili, lelo umupashi wandi uwa bupainiya wali ucili naukosa. Mu kati ka kulwala kwandi, nalebomfya ishuko ilili lyonse ukucitilo bunte. Ndeyumfwe fyo uyu mupashi wa bupainiya cali cintu cakatama mu kukanasuminisha ubulwele bwandi ukunsangula umulwele wabule ncito. Ine na Nonnie twaliba abapampamina pa kukakatila ku mulimo wa nshita yonse ilyo lyonse ubutuntulu bwesu buletusuminisha.

Ilyo napolele, twatuminwe ku musumba wa Breda. Ici ninshi napapita ne myaka 21 ukufuma apo natandalile uyu musumba ngo mubomfi wa calo. Lintu twaishileko mu 1959, kwali icilonganino cinono ica Nte 34. Ilelo, pa numa ya myaka 37, cafyala ifilonganino 6 mu kuba ne Nte ukucila pali 500, abalonganina mu Mayanda ya Bufumu yatatu! Pa kulongana kwesu ukwa pa cilonganino no kulongana kukalamba, tulamona abengi abesa mu kwishibe cine ca mu Baibolo pa mulandu wa kubombesha kwesu. Ilingi line tuyumfwa nge fyayumfwile umutumwa Yohane lintu alembele ati: “Nshikwete ukusekelela ukwacisha pali uku, pa kuumfwe fyo abana bandi baleenda mu Cine.”—3 Yohane 4.

Nomba natukota. Ine ndi ne myaka ya bukulu 86 e lyo Nonnie ali na 78, lelo kuti nasoso kuti bupainiya mulimo uusuma. Ukutula apo naishila ku Breda, nalicimfya amalwele ayengi ayo nayambwile ilyo nali mu cifungo. Na kabili naliipakisha imyaka ya kusandulula iingi mu mulimo wa kwa Yehova.

Nga twalolesha uko twafuma no kumona imyaka ya mulimo wa busumino cilatuletela ubuseko. Lyonse tupepa ukuti Yehova akatupeele umupashi na maka pa kuti tukatwalilile ukubomba umulimo wakwe ilyo lyonse tulepeema. Mu kuba no kucetekela, tulelumbulula ukuyumfwa kwesu ukulingana na mashiwi ya kwa kemba wa malumbo aya kuti: “Moneni, mwe Lesa kaafwa wandi, mwe Shikulu uutungililo mweo wandi.”—Ilumbo 54:4.

[Icikope pe bula 23]

Ninjiminina mupepi ne tenti twalebomfya ilintu twalebomba bupainiya muli ba1930

[Icikope pe bula 23]

Ubwato ubo twalebomfya ku kufika ku fifulo fyaba fyeka

[Icikope pe bula 23]

Ndeipushiwa pali programu we bungano mu 1957

[Icikope pe bula 24]

No mukashi wandi ilelo