Bushe Umwana Wenu Alingile Ukuya kwi Sukulu lya Kukuuka?
ELENGANYENI ukuti mwikala mwi tauni linono mu calo icipiina. Namukwata abana abafulilako abaleya kwi sukulu lya ku praimari, lelo ilyo bakaba ne myaka 12, bakaya ku sekondari. Ku ncende mwikala, amasukulu ya sekondari yalisulisha, tayakwata ifipe fikabilwa, e lyo bakafundisha baba fye aba ncepela. Amashitalaka inshita shimo yalalenga amasukulu ukwisalwa pa milungu iingi nangu fye imyeshi inshita shimbi.
Umuntu umo amutambika broshuwa wayemba uulelondolola isukulu lya kukuuka mu musumba. Mwamona ifikope fya bana be sukulu aba nsansa, abapempenkana mu mifwalile, balesambilila mu miputule ya kusambililamo, iya kweseshamo ifya sayansi, na balaibrare ifyaisulamo ifipe. Abana be sukulu balabomfya bakompyuta no kusendama mu miputule iya busaka, iya kucebusha. Mwabelengamo ukuti ubuyo bumo ubwa ili isukulu kwaafwa abasambi “ukunonka icipimo casumbukisha ica masomo ukulingana na maka yabo.” Mwabelengamo no kuti: “Abasambi bonse bafwaikwa ukumfwila umutande wa mafunde ya myendele uwapala ku ya mu lupwa fye umo bakomailapo sana pa mucinshi, ukucindika abafyashi na bakalamba, ukubombela pamo, ukusuminisha ukuilumbulwila, icikuuku, ubufumacumi na bumpomfu.”
Umulumendo ulemwentula ayambulwa uko alesosa ati: “Abafyashi bandi balimpeele ishuko lyakulisha mu bumi ilya kuyasambilila pe sukulu lishaiwamina.” Umukashana umo atila: “Ili isukulu lilacincimusha no kumfwisha bwino. Pano ukusambilila kuba fye ukwa cifyalilwa.” Bushe kuti mwatuma umwana wenu umwaume nelyo umwanakashi ukuyasambilila kwi sukulu lya kukuuka ilya musango yo?
Amasomo na Bumupashi
Abafyashi bonse abasakamana bafwaisha ukupayanishisha abana babo intendekelo isuma mu bumi, kabili pa kuti ici cingacitwa amasomo yasuma, ayashikatala yalicindama. Ilingi line amasomo ya ku calo yalesula umwinshi ku kwisaingila incito isuma kabili yalaafwa abacaice ukukula ukuba abakalamba abengaisakamana abene no kwisasakamana indupwa bakakwata.
Kuti pambi mwaipusha amuti, ‘Nga ca kuti isukulu lya kukuuka lilepayanya amasomo yasuma capamo no butungulushi pa lwa myendele isuma, mulandu nshi uwa kukanashukila lyene?’ Pa kwasuka ico cipusho, abafyashi ba Bwina Kristu balingile ukulanguluka mu kubamo ipepo umulandu wacindamisha—uwa butuntulu bwa ku mupashi ubwa bana babo. Yesu Kristu aipwishe ukuti: “Pa kuti umuntu cilemwafwa shani nga anonke calo conse ca pano isonde, no kupooso mweo wakwe?” (Marko 8:36) Kwena, tamwaba ukwaafwa ukuli konse iyo. Kanshi ilyo bashilapingulapo ukutuma abana babo ku sukulu lya kukuuka, abafyashi ba Bwina Kristu balingile ukulanguluka pa kwambukila uko ici cili no kwambukila ifilolelo fya bana babo ifya mweo wa muyayaya.
Ukusonga kwa Bana be Sukulu Bambi
Amasukulu ya kukuuka yamo kuti yakwata ifipimo fya masomo ifishaiwamina. Lelo ni shani pa lwa fipimo fya mibele isuma ifya basambililapo nelyo fye ifya bamo abatungulula amasukulu ya musango yo? Ukukuma ku musango wa bantu abaali no kufula muli shino “nshiku sha kulekelesha,” umutumwa Paulo alembele ukuti: “Mu nshiku sha kulekelesha mukesaba inshita ishayafya. Pantu abantu bakaba abaitemwa, abatemwe ndalama, aba mataki, aba miiya, aba miponto, aba bucintomfwa ku bafyashi, abashitootela, abashashila, abaumalala, abatalama, aba lwambo, ababulo kuiteka, abankalwe; bakaba abashatemwa busuma, bashikamfutu, bacintalika, abatuumikwa, abatemwo kwangala ukucisho kutemwa Lesa; abantu abakwate mimonekele ya bukapepa, lelo abakaana amaka ya buko. Ku babe fi talukako.”—2 Timote 3:1-5.
Uku kubongoloka kwa mu mibele isuma na lwa ku mupashi kuli fye isonde lyonse, ukucilenga ukuba icayafya ku Nte sha kwa Yehova ukwikalilila ku fishinte fya Baibolo. Abana be sukulu ababwelela ku mayanda cila bushiku basango kuti nangu fye kubishanya kuntu babishanya na banabo ba ku sukulu aba ku calo ukwa patali patali fye kuti kwasonga bumupashi bwabo mu nshila iyabipisha nga nshi. Ukulwisha uko kusonga kuti kwaba kushomboka ukwine kwine ku bana abali ni Nte, uku ninshi cila bushiku abafyashi babo balebatungilila, ukubafunda, no kubakoselesha.
Ciba shani, lyene, ku bana abafuma pa mayanda yabo ukuya ku masukulu ya kukuuka? Balapaatulwako, ukupusulwa ukutungilila kwa ku mupashi uko abafyashi ba kutemwa batungilila lyonse. Apantu bekala na bo basambilila na bo inshita fye yonse, ukutitikisha kwa kukonka icinabwingi kulasonga nga nshi imintontonkanya ne mitima ya bacaice ukucila fintu ingasonga ku basambi abafuma pa ŋanda. Umusambi umo atile: “Ukukuma ku mibele isuma, uusambilila pe sukulu lya kukuuka aliba mu busanso inshita fye yonse.”
Paulo alembele ukuti: “Mwilufiwa: ukubishanya kubi konaule mibele isuma.” (1 Abena Korinti 15:33) Abafyashi ba Bwina Kristu tabafwile ukulufiwa ukutontonkanya ukuti abana babo tabakabe mu busanso bwa ku mupashi nga ca kuti lyonse balebishanya na bantu abashibombela Lesa. Mu kupita kwa nshita, abana ba bukapepa kuti bakunkuma ku fyakatamikwa fya Bwina Kristu kabili kuti balekelela fye ukutesekesha ifintu fya ku mupashi. Inshita shimo shimo ici tacimonekela ku bafyashi ukufikila abana babo babe nabafuma na ku sukulu. Lyene ilingi line cilaba kucelwa nga nshi ukulungika ifintu.
Ica kukumanya ca kwa Clement cili cilangililo cisuma. Ashimiko kuti: “Ilyo nshilaya kwi sukulu lya kukuuka, nalitemenwe icine kabili naleya mu mulimo wa mwi bala na bamunyina. Ukucilisha naleipakisha ukwasukapo pe sambililo lya Baibolo ilya lupwa lwesu na pe Sambililo lya Citabo pa Cilonganino. Nangu cibe fyo, ilyo naile kwi sukulu lya kukuuka pa mushinku wa myaka 14, nalishiile icine umupwilapo. Ukupulinkana imyaka yonse isano napoosele kwi sukulu lya kukuuka, nshabalile nsangwa ku kulongana. Pa mulandu wa kubishanya kubi, nabimbilwe mu kubomfye miti ikola, ukupeepa, no kunwensha.”
Ukusonga kwa Bakafundisha
Mwi sukulu ilili lyonse kuti mwabamo bakafundisha ababotelela mu mibele isuma ababomfya amaka yabo bubi bubi. Bamo baba ne culukusu kabili bankalwe, ilintu bambi balacenda abana be sukulu mu kwampana kwa bwamba. Mu masukulu ya kukuuka incitilo sha bakafundisha ba musango yo ilingi line tashishibikwa.
Nangu cibe fyo, bakafundisha abengi mu kufumaluka balesha ukukansha abana ukuba ifilundwa fisandulula ifya mu bwikashi, ukulingamo bwino bwino mu calo cabashinguluka. Lelo pano na po paliba ubwafya ku bana abali ni Nte. Ifyo icalo cakatamika te lyonse filingana ne fishinte fya Bwina Kristu. Ilintu bakafundisha balakoselesha abana be sukulu ukulingamo muli ici calo, Yesu atile abakonshi bakwe tabaali no kuba “aba pano isonde.”—Yohane 17:16.
Ni shani nga ca kuti kwaimako amafya lintu abana balekonka ifishinte fya Baibolo? Nga ca kuti abana baya kwi sukulu lisangwa mu ncende mupepi na ku mwabo kabili balefuma pa ŋanda, kuti balanshanya imilandu ya musango yo na bafyashi babo. Mu kukonkapo, abafyashi babo kuti batungulula abana babo kabili napamo ukulanda fye na bakafundisha babo. Muli fyo, amafya no kupusana ilingi line filapwishishiwa bwangu bwangu.
Te fintu caba mu masukulu ya kukuuka. Abana be sukulu aba musango yo lyonse fye baba na bakafundisha. Nga ca kuti abana bakakatila ku fishinte fya Bwina Kristu, bafwile ukulacite co ukwabula ukutungilila kwa bafyashi babo ukwa cila bushiku. Inshita shimo shimo, abana balatunguluka ukuba aba busumino kuli Lesa pe samba lya mibele ya musango yo. Ilingi line, nangu cibe fyo, tabatunguluka. Libili libili umwana ali no kunakila ku cilefwaya kafundisha.
Imyendele Yapeleshiwa
Ukupusanako na mayuniversiti, umo abana be sukulu ilingi line bakwata ubuntungwa bwa kufuma no kubwela ilili lyonse ilyo balefwaya, amasukulu ya kukuuka yalabinda abana ukwendauka. Aya amasukulu ayengi tayasuminisha abasambi ukufuma pa sukulu kano fye pa Mulungu, e lyo yamo yena tayasuminisha nangu fye ni pa Mulungu pene. Umwana we sukulu lya kukuuka uwa myaka ya bukulu 11 uwe shina lya Eru atila: “Abakalamba be sukulu tabatusuminisha ukuya ku kulongana, pali bufi mu mulimo wa mwi bala. Mwi isukulu, mwaba fye imipepele ya baKatolika na baShilamu. Umwana we sukulu uuli onse afwile ukusalapo imipepele imo pali iyi ibili nga te ifyo ninshi ali no kulolenkana no bulwani bwaluma ukufuma kuli bakafundisha na bana be sukulu bambi. Abana be sukulu na kabili balapatikishiwa ukwimba ulwimbo lwa cishipa ne nyimbo sha ku calici.”
Lintu abafyashi batuma abana babo ku masukulu ya musango yo, cinshi cintu baleeba abacaice babo? Ico balebeba kuti caba ca kuti amasomo ya ku calo yalicindamapo pa kubungana kwa kupepa no kubombako umulimo wa kupanga abasambi—ukucilanapo kucindama pali bumpomfu kuli Lesa.—Mateo 24:14; 28:19, 20; 2 Abena Korinti 6:14-18; AbaHebere 10:24, 25.
Mu masukulu ya kukuuka yamo, abana be sukulu Inte balabombesha ku kusambilila Baibolo capamo, lelo nangu fye ni ci tacayanguka. Umusepela we shina lya Blessing, uuli ne myaka 16, ukukuma kwi isukulu lya kukuuka ilyo asambililapo atila: “Cila bushiku Abena Kristu ba bufi balabungana ku mapepo. Fwe Nte tulabapaapaata pa kuti bengatushilako akashita na ifwe aka kusambililako, lelo abasambi baba mupepi no kupwisha isukulu batweba ukuti ukuteyanya kwesu takwaishibikwa. Lyene balesha ukutupatikisha ukupepa na bene. Nga twakaana, balatukanda. Ukusosa kuli bakafundisha kulenga fye ifintu ukubipilako. Balatwinika amashina ya misango na misango no kweba abasambi bali mupepi no kupwisha isukulu ukutukanda.”
Ukuba Abapusanako
Lintu abana ba pe sukulu lya kukuuka baishibikwa bwino ukuti ni Nte sha kwa Yehova, ifintu filabako eyefilya. Abakalamba be sukulu kuti babapeela ulusa lwa kukanasangwa ku mipepele ya bufi, iipinkana na fintu basuminamo pamo nga Inte. Abana be sukulu banabo kuti balatiina ukwesha ukubabimba mu ncitilo shabipa no kulanshanya. Kuti kwabako fye na mashuko ya kushimikila ku bana be sukulu banabo na kuli bakafundisha. Ukulundapo, abekalilila ku fishinte fya Bwina Kristu ilingi line tabatunganishiwa ukucita ububi bwabipisha, e co inshita shimo shimo balacindikwa kuli bakafundisha na bana be sukulu bambi.
Nangu cibe fyo, te lyonse ifintu fiba muli iyi nshila. Ukupusanako ilingi line kulenga uwacaice ukuba uwa kutontapo ukupakasa no kupumya ku bana be sukulu bambi na bakafundisha kumo. Yinka, kalume wa myaka ya bukulu 15 uusangwa kwi isukulu lya kukuuka, atila: “Pa sukulu, nga ca kuti waishibikwa ukuti uli umo uwa Nte sha kwa Yehova, usanguka ica kutontapo. Apantu balishiba ukwiminina kwesu ukwa ku mupashi no kwa mibele isuma, balafwailisha inshila sha kutuwishishamo.”
Icishingamo ca Bufyashi
Takwaba kafundisha, isukulu, nelyo koleji ifyakwata insambu sha kwesha ukubomba umulimo wa kumumunga abana ukuba ababomfi baipeela aba kwa Yehova. Uyo tauli mulimo wabo kabili te cishingamo cabo. Icebo ca kwa Lesa cikambisha ukuti abafyashi abene bali no kusakamana ukukabila kwa ku mupashi ukwa bana babo. Paulo alembele ukuti: “Mwe bashibo, mwilenga abana benu ukufulwa; lelo mubalele mu kufunda no kukonkomesha kwa kwa Shikulu.” (Abena Efese 6:4) Ni shani fintu abafyashi bengabomfya uku kufunda kwa bulesa nga ca kuti abana babo baliya kwi sukulu lya kukuuka uko basuminishiwa fye ukutandala umuku umo nelyo ibili mu mweshi?
Imibele ilapusanapusana apakalamba, lelo abafyashi ba Bwina Kristu balatukuta ukubomba mu kumfwana na ya mashiwi yapuutwamo: “Lelo umuntu nga tasunga abantu bakwe, pali bufi aba mu ŋanda yakwe, ninshi nakaana icitetekelo, kabili abo mubi ukucisha uushatetekela.”—1 Timote 5:8.
Bushe Kwalibako Umwa Kusengulwila?
Cinshi cintu abafyashi bengacita nga ca kuti camoneke fyo bakwete fye fibili ifya kusalapo—isukulu lya kukuuka nelyo isukulu lyabela mupepi ilishakwata ifibombelo fyafikapo? Bamo abaisanga abene muli iyi mibele batantika amasambililo ya pa mbali ku kongesha pa masomo ya bana babo abaya pe sukulu lya cikaya. Abafyashi bambi balapaatulako inshita ukuisambilishisha abana babo.
Inshita shimo shimo abafyashi balasengauka amafya pa kupekanishisha libela inshita lintu abana babo bakafika pa mushinku wa kuya ku sekondari. Nga ca kuti mwalikwata abana banono nelyo mulepanga ukukwata ulupwa, kuti pambi mwabebeta no kumona nga ca kuti kwalibako isukulu lya sekondari uko mwikala. Nga ca kuti takwabako, kuti pambi mwakuukila ku ncende ipaleme ne sukulu.
Nga fintu abafyashi baishiba bwino, cikabila ukulamuka, ukutekanya, ne nshita ikalamba ukulimba mu mwana ukutemwa Yehova. Nga ca kuti ici cili icayafya lintu umwana aleikala pa ŋanda, pali bufi nga ca kuti umwana aleikala ukutali! Apantu umweo wa muyayaya uwa mwana naubimbwamo, abafyashi bafwile ukupingulapo mu kusakamanishisha na mu kubamo ipepo nampo nga ukutuma umwana wabo kwi sukulu lya kukuuka kuli fye bwino te mulandu na masanso. Fintu cingaba mimwene ya cimpelesha ukubika mu busanso amabuseko ya ku mupashi aya mwana pa mulandu fye wa masomo yasuma aye sukulu lya kukuuka! Ici kuti caba kwati kubutukila mu ŋanda iilepya ku kufumyamo inindaminwe—e lyo ukupiila mulya mwine.
Icebo ca kwa Lesa citila: “Uwacenjela amono bubi no kubelama; abapelwa amano bapitapo no kukandwa.” (Amapinda 22:3) Cawamapo ukucilikila imibele yabipa ukucila ukwisalungika yene pa numa. Kuti cabamo amano ukutontonkanya pali ico nga ca kuti mulelanguluka icipusho ca kuti, ‘Bushe umwana wandi alingile ukuya kwi sukulu lya kukuuka?’
[Akabokoshi pe bula 28]
Inte Shacaice Shaibukisha Inshiku sha ku Sukulu lya Kukuuka
“Pe sukulu lya kukuuka, abana abali ni Nte balaputulwako ku kubishanya kwa ku mupashi. Caba cifulo ca bulwani nga nshi mu kuba no kutitikisha kukalamba ukwa kucita icalubana.”—E fyasosa Rotimi, uwasambilile kwi sukulu lya kukuuka ilyo aali ne myaka 11 ukufika ku 14.
“Ukusangwa ku kulongana kwa Bwina Kristu kwali ukwayafya nga nshi. Nalesangwako fye pa Mulungu, kabili pa kucite fyo, nalefyuka fye ilyo abana be sukulu baletantama ukuti baye ku calici. Nshali uwa nsansa, pantu ilyo nali ku ŋanda nalesangwa ku kulongana konse ukwa cilonganino, kabili naleya mu butumikishi bwa mwi bala pa Fibelushi na pa nshiku sha Mulungu. Isukulu talyali cifulo ca kukuulilila. Nalepuswa ku fingi.”—E fyasosa Esther, uwalepumwa ilingi line kuli bakafundisha pa mulandu wa kukaana ukuya ku mapepo ye calici.
“Ukushimikila ku bana be sukulu bambi takwali ukwayanguka pe sukulu lya kukuuka. Tacayanguka ukupusanako. Nalefwaya ukukonka icinabwingi. Napamo nga nalishangile ndaya ku kulongana no kulaibimba mu mulimo wa mwi bala. Lelo nalecita ico lyeka fye ilyo nali pa kutuusha, ukwalebako fye imiku itatu mu mwaka. Nga ca kuti naukwata inyali iishilebikwamo amafuta yambi, ulubuuto lulashibantukila. E fyo cali na ku sukulu.”—E fyasosa Lara, uwasangilwe kwi sukulu lya kukuuka ilyo aali ne myaka 11 ukufika ku 16.
“Nomba apo nshili na kabili ku sukulu lya kukuuka, ndi uwa nsansa ifyo kuti nasangwa ku kulongana konse, ukubombako umulimo wa mwi bala, no kuipakisha ilembo lya bushiku no bushiku no lupwa lonse. Nangu cingati isukulu lya kukuuka lyalikweteko ubusuma bumo, takwabako icacilapo kucindama pa kwampana kwandi na Yehova.”—E fyasosa Naomi, uwapaapeete wishi ukumufumya pe sukulu lya kukuuka.