Mulandu Nshi Ukufishilisha Kwafulile Fi?

“TAKWABA icayafya ukusunga nge nkama.” Nelyo tutile e fisosa ipinda lya ciFrench limo. Bushe ici cilelondolola umulandu tumfwila bwino lintu twaumfwako inkama imo lelo inshita shimo ukumfwa ububi pa mulandu wa kuti tatwasuminishiwa ukuisokolola? Lelo, pa myanda ya myaka iyafulilako abantu abengi balipokelela ifya nkama, ukuumana akapi no kupanga utubungwe twa mu bumfisolo pa kufwaya ukupwishishisha icintu cimo.

Pa tubungwe twa mu bumfisolo utwa kubalilapo pali ifyakaniko fya mipepele ya mu nkama ifyali mu Egypt, Greece, na Rome. Mu kuya kwa nshita bamo pali aya mabumba balipumbwike ukufuma ku kuba amabumba ya mipepele no kutendeka ukulanda pa fya bupolitiki, ifya bunonshi, nelyo ifya mu bwikashi. Ku ca kumwenako, lintu utubungwe twa makwebo twapangilwe ku bena Bulaya ba nkulo sha pa kati, abaali muli utu tubungwe balefishilisha maka maka pa mulandu wa kufwaya ukucingilile cuma.

Utubungwe twa mu bumfisolo muli shino nshiku ilingi line twapangwa pa milandu iyaba fye iisuma, ukulingana na Encyclopædia Britannica napamo pa milandu “iya kuwamina abekashi no kubaletelo busuma, ukulaafwa abalanda no kusambilisha abantu.” Utubungwe twaikatana tumo, amakalabu ya misepela, amakalabu ya mu bwikashi, na mabumba yambi na yo yene ya mu bumfisolo, nelyo tutile yalabombako mu bumfisolo panono. Ilingi line, aya mabumba ya kaele, ababamo balitemwa fye ifya kufishilisha. Amakambisho ya kusunga inkama ayalondolwelwa uuleilunda ku kabungwe yalacebusha nga nshi no kukosha ifikakilo fya bucibusa no kwikatana. Ababamo balayumfwa ukuti balapendelwako kabili balafwaikwa. Utubungwe twa mu bumfisolo utwa uyu musango te lingi line tuba utwa busanso ku bashabamo. Abashaba muli utu tubungwe tabapuswa ifili fyonse pa mulandu wa kukanaishiba inkama ya kabungwe.

Lintu Ukufishilisha Kuba Ukwa Busanso

Te tubungwe twa mu bumfisolo tonse utwalingana mu mibombele ya tuko. Lelo utwaba utwa busanso sana ni tulya “utubomba mu bumfisolo na mu kati mwine,” e fyasosa Encyclopædia Britannica. Yalondololo kuti “ukupitila mu kubomfya amashina yaibela, ifya kwesha nelyo ukusokolwela inkama shalundwapo,” ababa mu fifulo fya pa muulu balabombesha ku “kuipaatulako abene,” na muli fyo ukucincisha “abali mu fifulo fya pa nshi ukubombesha nga nshi pa kuti bafike ku fifulo fya pa muulu.” Ubusanso bwaba muli utu tubungwe te bwa kutwishika no kutwishika. Ababa mu fifulo fya pa nshi te kuti beshibe mu kukumanina amapange yene yene aya kabungwe, apantu tabalafika pa cifulo ica kubasokolwela fyonse. Caliba icayanguka ukuba mu kabungwe aka kuti amapange ya kako ne nshila sha kuyafikilishishamo fishibikwe fye panono kabili, kwena, limo limo ukwabula no kulondolwelwa bwino. Lelo umuntu uwailunda kuli aka kabungwe kuti camukosela nga nshi ukufumamo ku ntanshi; apantu ali ngo ukakilwe ku minyololo ya kusunge nkama.

Nangu cibe fyo, imibombele ya mu bumfisolo ilacishanapo kuba iya busanso, lintu akabungwe kakwete amapange ya bubifi nelyo aya misoka e lyo kaleesha ukuifishilisha. Nelyo nga ca kuti kaishibikwa na mapange ya kako ayakalamba yaishibikwa, kuti kaesha ukufishilisha ababamo na mapange ya kako. E fintu caba ku tubungwe twa bakalulunkanya bakalamba abo mu nshita mu nshita batulumusha icalo ku kusansa kwa kululunkanya uko basansa.

Ee, imibombele ya mu bumfisolo kuti yaba iya busanso, ku bantu umo umo na ku bwikashi bonse. Langulukeni pa lwa tubungwe twa mu bumfisolo utwa bapungwe uto tucucunganya ifinakabupalu fya kaele, utubungwe twa misoka ukupala baMafia ba mu bumfisolo, utubungwe twaiminina pa kusumbula abasungu ukupala akabungwe ka Ku Klux Klan,a ukulundako utubungwe twa bakalulunkanya utwingi ukushinguluke calo uto tutwalilila ukunenuna ukubombesha kwa kuletako umutende no mutelelwe mwi sonde.

Finshi Fintu Utu Tubungwe Tufwaya Pali Ndakai?

Muli ba 1950, pa mulandu wa Nkondo ya pa Kanwa iyaliko, utubungwe twa mu bumfisolo twaliteyanishiwe mu fyalo ifingi ifya ku masamba ya Bulaya pa kuti tulecincintila epali abena Soviet baesha ukulwisha ifyalo fya ku masamba ya Bulaya. Ku ca kumwenako, ukulingana na magazini wa ciGerman uwitwa Focus, “ififulo 79 ifya kusungilapo ifyanso” fyalimikweko mu Austria muli ici ciputulwa ca nshita. Te fyalo fyonse ifya ku Bulaya ifyaishibe ukuti utu tubungwe e ko twaba. Magazini umo ashimike ifishinka ku kwamba kwa ba 1990 ukuti: “Icishilati cishibikwe na nomba caba ni mpendwa ya utu tubungwe utucili tulebomba pali ndakai kabili icaba amapange ya tuko nomba.”

Ico cishinka sana. Nani engeshiba ubwingi bwa tubungwe twa mu bumfisolo uto pali ino ine nshita tuli utwa busanso nga nshi kuli ifwe ukucila fintu pambi twingelenganya?

[Futunoti]