Insansa—Shalyafya Ukusanga
UBUKALI, ukusakamikwa, no kupopomenwa fyaba fintu basayantisiti basapikapo ukutula kale. Nangu cibe fyo, mu myaka ya nomba line, basayantisiti basolwesolwe batonta ukusapika kwabo pa cintu ca kukuulilila kabili icifwaikwa ku muntu—ne co cintu ni nsansa.
Cinshi cingalenga abantu ukucililako ukusansamuka? Bushe abantu kuti bacililako ukusansamuka nga baali abaiceko, nga bakwatilako icuma, nga ubutuntulu bwa bumi bwawaminako, nga baalepako, nelyo nga baondako? Bushe amakii ya ku nsansa sha cine cine cinshi? Abantu abengi cilabakosela ukusanga icasuko kuli ico cipusho nampo ukufilililwa fye no kufilwa. Ukulanguluka fintu ukufilwa ukusanga insansa kufulile, limbi bamo kuti cabangukilako ukwasuka icishili e makii ya ku nsansa.
Pa nshita iitali, abaasoma ifya muntontonkanya basolwesolwe baletasha amano ya pano nse ayalekomaila pa fintu umo akabila ukuti e makii ya ku nsansa. Bakoseleshe abantu abashakwete insansa ukutonta fye pa kwikusha ifintu bakabila. Inumbwilo shicebusha pamo nga “icitileni ifintu mu nshila yenu,” “ishibeni fintu muyumfwa,” na “iishibeni” shalibomfiwa mu kundapa kwa bulwele bwa muntontonkanya. Nalyo line, incenshi shimo ishasumbwile ukutontonkanya kwa musango yu nomba shisumina ukuti imibele ya musango yu iya kuicitila ifintu mu nshila umo alefwaya taileta insansa shibelelela. Bukaitemwe buleta fye ukucululuka no bulanda. Ukuitemwa te makii ya ku nsansa.
Amakii ya ku Kubulwe Nsansa
Abo bamona ukuti insansa shilasangwa ukupitila mu kukonkelela ukwangala baliluba. Langulukeni ica kumwenako ca Mfumu ya mano Solomone iya kwa Israele wa pa kale. Mwi buuku lya Baibolo ilya Lukala Milandu, ilondolola ukuti: “Conse ico amenso yandi yalombele nshayatanine, nshaleseshe mutima wandi kuli conse ca musamwe; pantu umutima wandi wamwene ukusekelela mu kucucutika kwandi konse; kabili ico e cali icakaniko candi ica mu kucucutika kwandi konse.” (Lukala Milandu 2:10) Solomone aliikuulile amayanda, alimine filime fya myangashi, no kucita amalimino, impanga ishasebwa, kabili aipangile ifishiba fya menshi. (Lukala Milandu 2:4-6) Pa nshita imo aipwishe ukuti: “Ni ani uulya kabili ni ani uunwa ukuncila?” (Lukala Milandu 2:25, NW) Alesekeshiwa ne ng’omba shaishibiishe ukwimba, kabili aipakishe ukubishanya na banakashi bayembesha mu calo.—Lukala Milandu 2:8.
Icishinka cili ca kuti, Solomone taileseshe ifintu fya kulenga umusamwe. Cinshi asondwelele pa numa ya kukwata ifya kulenga umusamwe ifingi mu bumi? Asosele ukuti: “Ilyo nayalukile ku milimo yonse iyacitile iminwe yandi na ku kucucutika uko nacucutike ku kucita, moneni, conse mupu kabili kufuluko mwela. Takuli icafwa kantu mwi samba lya kasuba.”—Lukala Milandu 2:11.
Ifyo imfumu ya mano yasangile fyalitwalilila ukuba ifyalungika mpaka na lelo. Langulukeni ica kumwenako ca calo ca fyuma ica United States. Mu kati ka myaka 30 iyapitapo, abena Amerika balifika na mupepi no kwingilishako ifikwatwa fyabo imiku ibili, pamo nga bamotoka na batelevishoni. Nalyo line, ukulingana ne ncenshi sha butuntulu bwa muntontonkanya, abena Amerika tababelako aba nsansa. Ukulingana na magazini imo, “muli iyi ine imyaka ukupopomenwa kwalingilishiwako sana. Ukuipaya kwa bapungwe kwafulilako imiku itatu. Ukulekana kwafulilako imiku ibili.” Bakasapika nomba baasondwelela ifyapalana pa numa ya kufwailisha ukwampana kwaba pa kati ka ndalama ne nsansa ku bantu ba mu fyalo 50. Ukulondolola mu nshila yaanguka, te kuti mushite insansa.
Mu kupusanako, kuti calinga ukwita ukukonkelela ifyuma ukuti makii ya ku kubulwe nsansa. Umutumwa Paulo asokele ukuti: “Abafwayo kuba ne fyuma bawila mu kweshiwa kabili mu lukose, kabili mu lunkumbwa ulwingi ulwa kutumpa kabili ulwa kucena, ifyo fiibisha abantu mu kupomonwa kabili mu boni. Pantu ukutemwe ndalama e shinte lya bubi bonse; bamo pa kushitinamina balufiwa ukufuma ku citetekelo, no kuilasamo abene amalangulusha ayengi.”—1 Timote 6:9, 10.
Ifyuma, ubutuntulu bwa bumi, ubulumendo no bukashana, ukuyemba, amaka, nelyo ukubika pamo ifili fyonse pali fi te kuti filete insansa shibelelela. Mulandu nshi? Ni pa mulandu wa kuti tatwakwata maka ya kulesha ifintu ifibi ukucitika. Imfumu Solomone yasosele mu kulingisha ukuti: “No muntu taishibe nshita yakwe; nge sabi ilyaikatwa mwi sumbu likali, kabili nge fyuni ifyaikatwa mu citeyo, e fiikatwa abana ba bantu ku ciliba ku nshita ibi, ilyo yawa pali bene no kupumikisha.”—Lukala Milandu 9:12.
Ubuyo Bwayafya Ukufikapo
Ukusapika kwa basayantisiti ukwa musango uuli onse te kuti kusange inshila yapangwa na bantu iya kusangilamo insansa. Na kabili Solomone asosele ukuti: “Nabwekeshepo no kumona: mwi samba lya kasuba, ukucishamo mu kubutuka te kwa mpalalubilo, kabili ukucishamo mu bulwi te kwa mpalume, na kabili ukupeelwe cilyo te kwa ba mano, nangu bucindami ku ba mucetekanya, nangu bubile ku baishiba; pantu inshita ne ca mankumanya fiponena kuli bonse bene.”—Lukala Milandu 9:11.
Abengi abasuminisha amashiwi yali pa mulu baasondwelela ukuti ukwenekela ubumi bwa nsansa icine cine kuikopeka fye. Umo kasambilisha uwalumbuka asosele ukuti “insansa mibele ya kwelenganya.” Bamo basumina ukuti amakii ya ku nsansa ni nkama yafisama, ukuti amaka ya kusokolola iyi nkama kuti yaba fye ku banono abapeelwa mano aba mipepele ya fipuuta.
Nalyo line, abantu balatwalilila ukwesha ukusanga insansa ukupitila mu mikalile yalekanalekana. Te mulandu no kufilwa kwa baali pa ntanshi yabo, abengi ilelo bacili balafwaisha ifyuma, amaka, ubutuntulu bwa bumi, nelyo ukwangala nge fintu fingabaletela insansa. Ukufwailisha kulatwalilila pa mulandu wa fyo abengi basumina ukufika na panshi ya mutima ukuti insansa shibelelela te mibele fye ya kwelenganya. Basubila ukuti insansa te ciloto ica fye. Lyene kuti mwaipusha ukuti, ‘Ni shani ningashisanga?’