Icitabo Ukufuma Kuli Lesa

“Ku kufwaya kwa buntu takwaletwa kusesema nangu limo, lelo ni pa kobelwa ku Mupashi wa mushilo e po abantu ba mushilo balandiile.”—2 PETRO 1:21.

1, 2. (a) Mulandu nshi bamo batwishikila nga Baibolo ilabomba ku bantu ba pali ndakai? (b) Bushininkisho nshi butatu twingabomfya ku kulondolola ukuti Baibolo yafuma kuli Lesa?

BUSHE Baibolo ilabomba ku bantu abali mupepi no kwingila mu mwanda wa myaka uwalenga 21? Bamo batila taibomba. Pa kulondolola umulandu aaletontonkanishisha ukuti Baibolo yalileka ukubomba, Dokota Eli S. Chesen alembele ukuti: “Takuli uwingatemwa ukubomfya [icitabo] ca kusambililamo chemistry icalembelwe mu 1924 ukucibomfya kuli chemistry wa muno nshiku—fingi basanga pa lwa chemistry ukufika pali ndakai.” Nga tatutekenye, uku kupelulula kuti kwamoneka ukwa cine. Na kabushe, umuntu alisambilila ifingi pa lwa sayansi, ubutuntulu bwa bumi ubwa ku muntontonkanya, ne mibele ya bantu ukutula apo Baibolo yalembelwe. E ico, bamo balepusha abati: ‘Ni shani fintu icitabo cakokole fi cingabulwamo ifilubo mu fya sayansi? Ni shani fintu cingabamo ukufunda ukulebomba ku mikalile ya muno nshiku?’

² Baibolo iine ilasuka. Pali 2 Petro 1:21, twaebwa ukuti “ni pa kobelwa ku Mupashi wa mushilo e po [bakasesema ba Baibolo] balandiile.” Muli fyo Baibolo ilangisha ukuti yafuma kuli Lesa. Nangu ni fyo, ni shani fintu twingalondolwela bambi mu kumfwika ukuti e fyo caba? Lekeni tulanguluke ubushininkisho butatu ukuti Baibolo Cebo ca kwa Lesa: (1) Yalilungika mu fya sayansi, (2) yabamo ifishinte fya kale ifibomba ku mikalile ya pali nomba, na (3) yabamo amasesemo ya kulungatika ayafikilishiwa, mu kumfwana ne lyashi lya kale.

Icitabo Icumfwana na Sayansi

3. Mulandu nshi ifya kusanga fya sayansi fishabela mulwani wa Baibolo?

³ Baibolo te citabo ca sayansi. Nangu cibe fyo, yaba citabo ca cine, kabili icine tacaluka te mulandu ne nshita yapitapo. (Yohane 17:17) Ifya kusanga fya sayansi tafyaba filwani fya Baibolo. Ilyo yalanda pa fikumine sayansi, tailanda nangu panono pa nshimi sha “sayansi” ishaishileba isha bufi mu kupita kwa nshita. Na kuba, yabamo amashiwi ayalungika mu fya sayansi kabili ayapusana nga nshi no bwishibilo bwa pali lelo. Ku ca kumwenako, langulukeni ifyo Baibolo yumfwana ne fya cipatala.

4, 5. (a) Cinshi bakoondapa ba pa kale bashaumfwikishe pa lwa malwele? (b) Mulandu nshi tushiletwishikila ukuti Mose alishibeko fimo pa lwa myundapile ya bena Egupti?

⁴ Badokota ba pa kale tabaumfwikishe ifyo amalwele yasalangana, no bucindami bwa kupooso busali pa kucilikila amalwele. Imyundapile ya pa kale iingi kuti yamoneka iya butuutu pali lelo. Icitabo ca fipatala cimo ica kale icabako ciitwa Amacinda ya kwa Ebers, umwalembwa ifyo abena Egupti baishibepo pa fya cipatala, icalembelwe mupepi na 1550 B.C.E. Mwaba imiti 700 iya kundapilako amalwele yalekanalekana, “pamo nga ukusumwa ku ng’wena nelyo ukukalipwa ku lwala lwa ku cikondo.” Imiti iingi tayalebomba nangu panono, lelo imo imo yali ya busanso nga nshi. Pa kundapa icilonda, umuti umo wali kusaakanya ubusali bwa muntu ne fintu fimbi.

⁵ Ici citabo pa lwa myundapile ya bena Egupti calembelwe mupepi na pa nshita imo ine iyo amabuuku ya mu Baibolo aya kubalilapo yalembelwe, ayasanshishemo Amalango ya kwa Mose. Mose, uwafyelwe mu 1593 B.C.E., akulile mu Egupti. (Ukufuma 2:1-10) Apo akushiwe mu ng’anda ya kwa Farao, Mose “asambilishiwe amano yonse ya bena Egupti.” (Imilimo 7:22) Alishibeko na “bakoondapa” ba mu Egupti. (Ukutendeka 50:1-3) Bushe ukukanafikapo kwa aba bakoondapa nelyo imyundapile yabamo busanso fyalisongele fintu alembele?

6. Ni nshila nshi iya kupooso busali iyalembwa mu Malango ya kwa Mose iingamonwa ukuti yaliba fye bwino nangu fye ni kuli sayansi wa fipatala uwa muno nshiku?

⁶ Mu kupusanako, Amalango ya kwa Mose yasanshishemo amafunde pa fya kupooso busali ayo sayansi wa fya cipatala uwa muno nshiku engalanguluka ukuba ayasuma fye. Ku ca kumwenako, ifunde ukukuma inkambi ya fita lyafwaile ukuti ubusali buleshiikwa ku nse ya nkambi. (Amalango 23:13) Ici cali ca kucingilila nga nshi. Cayafwile ukusunga amenshi ayasanguluka no kucingilila ku malwele yaletwako na balunshi no kupolomya ifyo ficili fipayaulula amamilioni cila mwaka, ukucilisha mu fyalo ifipiina.

7. Mafunde nshi pa lwa kupooso busali aya mu Malango ya kwa Mose ayaafwile ukucilikila ukusalangana kwa malwele yambukila?

⁷ Amalango ya kwa Mose yalikwete amafunde yambi pa fya kupooso busali ayaleafwa ukucilikila ukusalangana kwa malwele yambukila. Umuntu uwalwele ubulwele bwambukila nelyo uwaletunganishiwa ukulwala ubulwele bwa musango yo aalesungwa eka. (Ubwina Lebi 13:1-5) Ifya kufwala nelyo ifipe ifyakumishe ku nama iyaifwilile (napamo ku bulwele) fyalesambwa ilyo fishilabomfiwa na kabili nelyo fyaleonaulwa. (Ubwina Lebi 11:27, 28, 32, 33) Uuli onse uwaikete ku citumbi aalekowela na muli fyo aalekabila ukuisangulula icasanshishemo ukucapa ifya kufwala fyakwe no kusamba. Mu nshiku 7 isha kukanasanguluka, tali na kwikata abali bonse.—Impendwa 19:1-13.

8, 9. Mulandu nshi cingasoselwo kuti amafunde pa fya kupooso busali aya mu Malango ya kwa Mose yalandile pa fintu ifishaishibikwe pali ilya nshita?

⁸ Aya mafunde pa fya kupooso busali yasokolola amano ayacililepo nga nshi. Sayansi wa fya cipatala uwa muno nshiku alisambilila ifingi pa fyo amalwele yasalangana ne fya kuyacilikila. Ku ca kumwenako, ukulunduluka kwa fya cipatala mu mwanda wa myaka uwalenga 19 kwalengele ukuti bakoshe ubusaka ku kucefyanyako amalwele yambukila. Pali uyu mulandu amalwele yalicepele nga nshi ne mfwa sha kupumikisha. Mu 1900, mu fyalo ifingi ifya ku Bulaya na mu United States, abantu tabalefika na ku myaka 50 ninshi bafwa. Pali ndakai, pa mulandu no busaka ne mikalile yawaminako ukusanshako no kulunduluka kwa fipatala mu kundapa amalwele, abantu balekalako imyaka eyefilya.

⁹ Lelo, amakana na makana aya myaka ilyo ifipatala fishilaishiba ifyo amalwele yasalangana, Baibolo yalondolwele ifya kucilikila amalwele. E mulandu wine kanshi Mose asosele ukuti abena Israele abengi pali ilya nshita kuti baleikala imyaka 70 nelyo 80. (Ilumbo 90:10) Ni shani fintu Mose aishibe amafunde ya pa fya kupooso busali aya musango yo? Baibolo iine ilalondolola aiti: Amalango “yasonteelwe kuli bamalaika.” (Abena Galatia 3:19) Ee, Baibolo te citabo ca mano ya bantu; citabo ca kwa Lesa.

Icitabo Icibomba ku Mikalile ya Muno Nshiku

10. Nangu cingati Baibolo yapwishishiwe imyaka yapitapo mupepi na 2,000, caba shani ku kufunda kwa iko?

¹⁰ Ifitabo fipanda amano filaleka ukubomba nga fyakokola kabili bwangu bwangu filapitulukwamo nelyo ukupyanikwapo. Lelo Baibolo yaliibela mu cine cine. Ilumbo 93:5 lyatila: “Ifya kushimika fyenu fya cishinka nga nshi.” Nangu cingati Baibolo yapwishishiwe imyaka yapitapo mupepi na 2,000, ifyebo fyabamo ficili filabomba. Kabili fyambukila fye bonse cimo cine te mulandu no mushobo wesu nelyo icalo twikalamo. Langulukeni ifya kumwenako fimo ifya kufunda kwa Baibolo ukwa kale sana lelo ukwa “cishinka nga nshi.”

11. Amakumi ya myaka ayengi ayapitapo, cinshi abafyashi abengi balekoseleshiwa pa lwa kusalapula abana?

¹¹ Amakumi ya myaka ayengi ayapitapo abafyashi abengi—pa mulandu ne “mfundo ishipya” pa fya kukusha abana—batontonkenye ukuti “tacili bwino ukusalapula abana.” Balisakamikwe ukuti ukubikako ifibindo pa bana kuti kwabafulwisha no kubafulunganya. Impanda mano shacenjela shakoselepo fye ukuti abafyashi belakalipila abana nangu panono kano fye ukuba abanakilila. Isho ncenshi nomba “shilekoselesha abafyashi ukuba abashangila, ukulakalipila abana nga fintu cali kale,” e fyashimika The New York Times.

12. Cinshi nauni wa ciGriki uwapilibulwa “ukusalapula” apilibula, kabili mulandu nshi abana bakabila ukusalapula kwa musango yo?

¹² Nangu cibe fyo, ili lyonse Baibolo yalipeela ukufunda kwa kulungatika, ukwashikatala pa fya kukusha abana. Ipanda amano ukuti: “Mwe bashibo, mwilenga abana benu ukufulwa; lelo mubalele mu kufunda [“ukusalapula,” NW] no kukonkomesha kwa kwa Shikulu.” (Abena Efese 6:4) Nauni wa ciGriki uwapilibulwa “ukusalapula” alola mu “kukusha, ukukansha, no kufundisha.” Baibolo itila ukusalapula, nelyo ukufundisha, bushininkisho bwa kuti abafyashi balitemwa abana. (Amapinda 13:24) Abana balakula bwino nga kuliko ifya kubatungulula mu mibele ifyaumfwika ifilebaafwa ukwishiba icalungama ne cabipa. Ukusalapula ukwacitwa mu nshila isuma kulabaafwa ukuyumfwa abacingililwa; kulenga abana ukuyumfwa ukuti abafyashi balabasakamana pali nomba no musango wa muntu bali no kuba.—Linganyeniko Amapinda 4:10-13.

13. (a) Pa lwa kusalapula, kusoka nshi uko Baibolo isoka abafyashi? (b) Musango nshi uwa kusalapula Baibolo ikoselesha?

¹³ Lelo Baibolo ilasoka abafyashi pa lwa kusalapula kwine uku. Amaka ya bufyashi tayafwile ukubomfiwa bubi bubi. (Amapinda 22:15) Umwana talingile ukukandwa mu bukalushi. Ukupumine mfwila takwasuminishiwa mu lupwa ulukonka Baibolo. (Ilumbo 11:5, NW) Nangu fye bukali—ukushobaula, ukulengulula kwa lyonse, no musaalula, ifingalenga umwana ukubombomana tafyasuminishiwa. (Linganyeniko Amapinda 12:18.) Mano mano, Baibolo isoka abafyashi ukuti: “Mwisonga abana benu, epali banenuka [nelyo, “kuti mwalenga imitima ya bana benu ukubongoteka,” Phillips].” (Abena Kolose 3:21) Baibolo itubulula ukucitako fimo ifya kucingilila. Pa Amalango 11:19, abafyashi bakoseleshiwa ukushukila inshita sha kukokoloka ku kufundisha imibele isuma ne ya ku mupashi mu bana babo. Ukufunda kwa musango yo ukwaumfwika, ukwabamo kuteuluka pa fya kukusha abana kulakabilwa ilelo nga fintu fye kwalekabilwa ku bantu balembwa mu Baibolo.

14, 15. (a) Ni mu nshila nshi Baibolo ipeelela ifyacila pa kufunda kwa mano fye? (b) Fisambilisho nshi ifya mu Baibolo fingaafwa abaume na banakashi aba mishobo yalekanalekana ne nko ukulaimona ukuti balilingana?

¹⁴ Baibolo taipeleela fye pa kupeela ukufunda kwa mano. Ubukombe bwabamo bulafika pa nshi ya mutima. AbaHebere 4:12 basoso kuti: “Icebo ca kwa Lesa ca mweo, kabili caliluma no kutwo kucilo lupanga lonse ulwatwila kubili kubili, kabili cilatula na ku kulekanyo mutima no mupashi, ne mfyufyu no bufyompo, cilingulula amatontonkanyo na mapange ya mutima.” Natulangulukeko ica kumwenako cimo fye icilelangilila amaka yakunta aya bukombe bwaba mu Baibolo.

¹⁵ Abantu ba pali lelo balifilwo kwikatana pa mulandu wa fipindami fya mushobo, ukukatamika icalo ca umo, ne cikulilo. Ifipindami fya cimpashanya ifya musango yo fyalilenga ukuti kubeko ukwipayaulula kwa bantunse ba kaele mu nkondo ukushinguluke sonde. Lubali lumbi, Baibolo yabamo ifisambilisho ifyaafwa abaume na banakashi aba mu mishobo yalekanalekana ne nko ukuimona ukuti balilingana. Ku ca kumwenako, Imilimo 17:26 isoso kuti Lesa “alengele kuli umo inko shonse sha bantunse.” Ici cilepilibula ukuti mu cine cine kwaba fye umushobo umo—no yu mushobo wa buntunse! Ukulundapo Baibolo itukoselesha ukuba “abapashanya Lesa,” uo itila: “Taba na kapaatulula ka bantu, lelo uwa mu luko lonse uwamutiina no kubombo kulungama asekelelwa kuli wene.” (Abena Efese 5:1; Imilimo 10:34, 35) Bonse abafwaisha nga nshi ukukonka ifyo Baibolo isambilisha, uku kwishiba kulabekatanya. Kulafika pa nshi ya muntu, pa mutima, ukuwisha ifipindami ifyo abantunse baletako ifilekanya abantu. Bushe cine cine ilabomba ku bantu ba pali lelo?

16. Shimikeniko ica kukumanya icilelangisho kuti Inte sha kwa Yehova cine cine ni bamunyina ba mu nko shonse.

¹⁶ Ukwabulo kutwishika ilabomba! Inte sha kwa Yehova balishibikwa nga nshi pa mulandu wa bumunyina bwabo ubwa mu nko shonse, ubwikatanya abantu ba mishobo yalekanalekana abo mu cifyalilwa fye bashingomfwana nangu panono. Ku ca kumwenako, mu kwipayaulula kwa mushobo ukwa mu Rwanda, Inte sha kwa Yehova abaTutsi na baHutu balecingilila bamunyinabo ne nkashi aba mushobo umbi, ukubika ubumi bwabo abene mu busanso. Ulupwa lwa baTutsi abali 6 aba mu cilonganino lwafishilwe kuli Nte umo umuHutu mu ng’anda mu mwakwe. Ku ca bulanda, ulupwa lwa baTutsi mu kuya kwa nshita lwalisangilwe no kwipaiwa. Mu kukonkapo munyina umuHutu no lupwa lwakwe balolenkene ne cipyu ca balya bakepaya e co bafulumukile ku Tanzania. Ifya kumwenako fyapalako ifingi fyalishimikwe. Inte sha kwa Yehova basumina fye bwangu bwangu ukuti balikatana muli iyo nshila pantu imitima yabo yalyambukilwa nga nshi ku maka yakunta aya bukombe bwaba mu Baibolo. Icishinka ca kuti Baibolo kuti yaikatanya abantu muli cino calo caisulamo ulupato cili bushininkisho bwa maka ubwa kuti ifwile yafuma kuli Lesa.

Icitabo ca Masesemo ya Cine

17. Amasesemo ya Baibolo yapusana shani ku kusobela kwa bantu?

¹⁷ “Ukusesema konse ukwalembwa takwaba ukwa kuiilwila,” e fisosa 2 Petro 1:20. Bakasesema ba mu Baibolo tabalebebeta ifyalecitika mu calo e lyo ukutunganya ifyo ifintu fyali no kuba ku ntanshi ukushimpwa pa kwilula kwabo abene ukwa fyalecitika. Kabili tabasobele ifintu fya bufi ifingasuntinkanishiwa ku cili conse icingacitika ku ntanshi. Ku ca kumwenako, natulangulukeko ubusesemo bwa mu Baibolo ubwali ubwa kulungatika nga nshi kabili ubwasobele ifyapusanako sana ku fyo abantu pali ilya nshita baleenekela.

18. Mulandu nshi abekashi ba mu Babele wa pa kale bayumfwilile abacingililwa nga nshi, lelo cinshi cintu Esaya asobele pa lwa Babele?

¹⁸ Ilyo calefika mu mwanda wa myaka uwalenga 7 B.C.E., Babele amoneke ukuba umusumba wa bwangalishi uushingacimfiwa mu Buteko bwa Babele bonse. Uyu musumba waikele pa mumana wa Yufrate, kabili amenshi ya muli uyu mumana yalebomfiwa ku kupanga iminyangala iingi iyasaalala, kabili iyashika. Umusumba walicingililwe kabili ku fibumba fibili, pa muulu pena pali impungu sha kumwenapo abalwani. Ukwabulo kutwishika abekashi ba mu Babele bayumfwile abacingililwa nga nshi. Lelo mu mwanda wa myaka uwalenga 8 B.C.E., ninshi Babele talati acindame no kucindama, kasesema Esaya asobele ukuti: “Babele, . . . ukaba nga Sodomu na Gomora ilyo Lesa aiwishishe. Tawakekalwemo inshiku pe, tawakatubilishiwemo ku nkulo ne nkulo; umwina Arabia taseseshako ihema, na bacemi tabalenga mikuni ukuyolola kulya.” (Esaya 13:19, 20) Moneni ukuti ubu busesemo bwasobele ukuti Babele aali no konaulwa e lyo kabili tali na kwikalwamo inshiku pe. Uko kusobela kwalekabila ubukose! Bushe Esaya afwile alembele ubu busesemo pa numa ya kumona Babele aonaulwa? Ifyacitika filelango kuti iyo!

19. Mulandu nshi ubusesemo bwa kwa Esaya bushafikilishiwe bonse pa October 5, 539 B.C.E.?

¹⁹ Pa cungulo bushiku ca pa October 5, 539 B.C.E., Babele aliwile ku milalo ya bena Medai na Persia iyaletungululwa na Koreshe. Nangu cibe fyo, ubusesemo bwa kwa Esaya tabwafikilishiwe bonse pali ilya nshita. Pa numa ya kucimfya kwa kwa Koreshe, Babele waikalwamo—nangu cingati amaka yalicepeleko—atwalilile ukubako pa myanda ya myaka iingi. Mu mwanda wa myaka uwa bubili B.C.E., mupepi na pa nshita Icimfungwa ca kwa Esaya ica muli Bemba Wafwa cakopolwelwe, abena Parthia batendeke ukuteka Babele, iyaishileba cuma ico inko shashingulwikeko shalelwila. Kalemba we lyashi lya kale ilya ciYuda Josephus ashimike ukuti kwaliko abaYuda “abengi” abaleikala mu Babele mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo B.C.E. Ukulingana ne citabo The Cambridge Ancient History, bashimakwebo ukufuma ku Palmyra baimike ubukwebo bwa maka mu Babele mu 24 C.E. E co nangu fye ni ku kupwa kwa mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E., Babele aali acili talashala icipompa; lelo, ninshi ibuuku lya kwa Esaya lyalipwishishiwa kale sana.—1 Petro 5:13.

20. Bushininkisho nshi bwabako ukuti kwi pele pele Babele asangwike ‘miina ya mabwe’?

²⁰ Esaya aafwile ninshi abantu bacili balekala mu Babele. Lelo umwabelele ubu busesemo, mu kuya kwa nshita Babele asangwike ‘miina ya mabwe.’ (Yeremia 51:37) Ukulingana no wasomene iciHebere uwe shina lya Jerome (uwafyelwe mu mwanda wa myaka uwalenga bune C.E.), mu nshita yakwe Babele aali ni mpanga ya kulungamo inama umwalelulumba “ifiswango fyalekanalekana,” kabili ukufika na pali buno bushiku ashala amapopa. Ukuwamya Babele ukuli konse pa kuti abe ica kutamba kuti kwacebusha abatandashi, lelo “ikwata no bufyashi” fyalilobelela, nga fintu Esaya asobele.—Esaya 14:22.

21. Mulandu nshi bakasesema ba busumino babelele na maka ya kusobela ifya ku ntanshi mu kulungika nga nshi?

²¹ Kasesema Esaya tatungenye fye ukutunganya kwalamuka. Kabili taishilelembulula ilyashi lya kale ku kulilenga ukumoneka ngo busesemo. Esaya aali kasesema wa cine. E fyali na bakasesema ba busumino bambi aba mu Baibolo. Mulandu nshi aba bantu babelele na maka ya kucita ico bambi bashingacita—ukusobela ifya ku ntanshi mu kulungika nga nshi? Icasuko cintu caumfwika. Amasesemo yafumine kuli Lesa wa busesemo, Yehova, ‘uulongole mpelekesho ukutula pa kutendeka.’—Esaya 46:10.

22. Mulandu nshi tulingile ukubombesha ukukoselesha aba mitima ya bufumacumi ukuibebetela Baibolo abene?

²² E co bushe Baibolo ilakabila ukuibebeta? Ifwe twalishiba ukuti ilakabila ukubebetwa! Lelo abengi tabashininwa nangu panono. Bamona Baibolo mu nshila yapusanako nangu cingati pambi tabaibelenganapo. Ibukisheni profesa uwalumbwilwe pa kutendeka kwa cipande cifumineko. Alisumine ukusambilila Baibolo, kabili pa numa ya kubebeta Baibolo mu kusakamanishisha, aishilesondwelela ukuti citabo ca kwa Lesa. Mu kuya kwa nshita alibatishiwe nga umo uwa Nte sha kwa Yehova, kabili pali lelo ulya profesa abomba nga eluda! Natubombeshe na maka yonse ukukoselesha aba mitima ya bufumacumi ukuibebetela Baibolo abene kabili lyene ukupingulapo ifya kucita. Tuli abashininwe fyo nga ca kuti baibebetela abene mu kufumaluka, bakasuka bakamone ukuti ici citabo caibela, Baibolo, cine cine citabo ca bantu bonse!

Bushe Kuti Mwalondolola?

◻ Kuti mwabomfya shani Amalango ya kwa Mose ku kulondolola ukuti Baibolo tayafuma ku bantu?

◻ Fishinte nshi ifya kale na kale ifya mu Baibolo ifibomba na ku bantu ba pali ino nshita?

◻ Mulandu nshi ubusesemo bwa pali Esaya 13:19, 20 bushalembelwe pa numa bube nabufikilishiwa?

◻ Cinshi tulingile ukukoselesha aba mitima ya bufumacumi ukucita, kabili mulandu nshi?

[Akabokoshi pe bula 19]

Ni Shani pa lwa Fishingashininkishiwa?

Mu Baibolo mwaba amashiwi ayalekanalekana ayashingashininkishiwa ukubomfya ifintu fimbi. Ku ca kumwenako, ico isosa pa lwa cifulo cishimoneka ukwikala ifibumbwa fya mupashi te kuti cishininkishiwe mu nshila ya sayansi nga fya cine nelyo iyo. Bushe ifyo fintu ifishingashininkishiwa filalenga Baibolo ukuba umulwani wa sayansi?

Ici e cipusho calecusha uwasambilila amabwe ya mu maplaneti uwatendeke ukusambilila Baibolo ne Nte sha kwa Yehova ku numa uku. Ebukisha ukuti: “Ukulanda fye cine calinkosele ukusumina Baibolo pa kubalilapo pantu nalefilwa ukushininkisha fintu ilanda ukubomfya sayansi.” Uyu muntu wafumaluka alitwalilile ukusambilila Baibolo kabili mu kuya kwa nshita alishininwe ukuti ubushininkisho bwabako bulangisha ukuti caba Cebo ca kwa Lesa. Alondolola ukuti: “Ici calicefesheko ukufwaisha kwandi ukwa kuti nshininkishe icishinka cimo na cimo ica mu Baibolo ukubomfya sayansi. Sayantisti afwile ukuitemenwa ukubebeta Baibolo lwa ku mupashi, nga te ifyo takatale apokelela icine. Sayansi te kuti ishinine amashiwi yonse aya mu Baibolo. Lelo umulandu wa kuti amashiwi yamo tayaleshininkishiwa, tacilepilibula ukuti ayo mashiwi ya bufi. Icacindama ca kuti amashiwi yonse ayengashininkishiwa yalango kuti Baibolo yalilungika.”

[Icikope pe bula 17]

Mose alembele amafunde pa fya kupooso busali ayashaishibikwe ku bantu ba pali ilya nshita