Icitetekelo Ne Nshita Yenu iya ku Ntanshi

“Awe icitetekelo e shintililo lya fintu tulecetekela.”—ABAHEBERE 11:1.

1. Abantu abengi bafwaya inshita ya ku ntanshi iya musango nshi?

BUSHE mulafwaisha ukwishiba ifya ku ntanshi? Abantu abengi balafwaisha ukwishiba. Basubila ukuti ku ntanshi kuli no kuba umutende, umwenso ukapwa, kukaba ukwikala bwino, umulimo wa kufumamo cimo uuleto kuipakisha, ubutuntulu busuma no bumi bwalepa. Ukwabulo kutwishika inkulo yonse iyaikalako balifwaya ifi fintu. Kabili ilelo, muli cino calo icaisulamo amacushi, imibele ya musango yo ilefulukwa ukucila na kale lyonse.

2. Imilandile imo yali shani iya kwa shicalo umo pa lwa nshita ya ku ntanshi?

² Ilyo abantunse balelola ukwingila mu mwanda wa myaka uwalenga 21, bushe kwalibako inshila iili yonse iyo mwingeshibilamo ifyo inshita ya ku ntanshi ili no kuba? Patrick Henry, shicalo umwina Amerika, alilandileko inshila imo imyaka ukucila pali 200 iyapitapo. Atile: “Takwaba inshila iili yonse imbi iya kwishibilamo ifya ku ntanshi kano ukupitila mu kubebeta ifyacitika kale.” Ukulingana ne yi mimwene, inshita ya ku ntanshi iya lupwa lwa buntunse kuti yaishibikilwa mu nshila imo ku fintu umuntu acitile ku numa. Abengi balasuminisha iyo mfundo.

Ifya ku Numa Fyali Shani?

3. Cinshi cintu ifyacitika ku numa filelangilila ukulosha ku fyo twingasubila ku nshita ya ku ntanshi?

³ Nga ca kuti ifya ku ntanshi fili no kupala ifya ku numa, bushe kuti mwashimpa isubilo muli fyene? Bushe abaikeleko mu nkulo sha pa kale baalesanga ifya ku ntanshi yabo ukuwaminako? Awe iyo. Te mulandu na masubilo ya bantu pa makana ya myaka kabili te mulandu no buyantanshi mu ncende shimo, imikalile ya bantunse yaisulamo ukutitikisha, bumpulamafunde, ulukaakala, inkondo, no bupiina. Cino calo calipita mu tuyofi twalekanalekana, maka maka uto abantunse baletako na mabuteko yabo aya cimpelesha. Baibolo ilalungika ukusoso kuti: “Abantu bacito lukambo ku bantu ku kubabifya.”—Lukala Milandu 8:9.

4, 5. (a) Mulandu nshi abantu balesubile fisuma ku kutendeka kwa mwanda wa myaka uwalenga 20? (b) Cinshi cacitike ku masubilo yabo aya ku ntanshi?

⁴ Icishinka cili ca kuti utuyofi twacitikila abantunse tutwalilila ukucitika libili libili—lelo pa cipimo cacilapo bukulu kabili icacilapo ukuba ica konaula. Uno mwanda wa myaka uwalenga 20 uli bushininkisho bwa ici. Bushe abantu balisambililako no kusengauka ifilubo fyacitike ku numa? Pa kutendeka fye kwa uno mwanda wa myaka, abengi baasubile ukuti icalo cali no kuwaminako pantu inshita ya mutende yalilepeleko eyefilya na pa mulandu wa buyantanshi mu fya maindastri, mu fya sayansi, na mu fya masomo. Profesa wa pa yuniversiti imo atile kale ku kwamba fye kwa ba 1900, casuminwe ukuti inkondo tayali na kubako na kabili pa mulandu wa kuti “abantu balitumpulwike nga nshi.” Ukukuma ku fyo abantu baaletontonkanya pa kwamba fye kwa uno mwanda wa myaka, uwali kale cilolo mukalamba mu Britain asosele fyo baleti: “Fyonse fikalawaminako fye. Ifi e fyo abantu baaletontonkanya lintu nafyelwe.” Nomba alundileko ati: “Mu kupumikisha, ukwabulo kwenekela, ulucelo lumo mu 1914 fyonse fyalyalwike.”

⁵ Te mulandu no kutetekela uko batetekele pali ilya nshita ukwa kuti ku ntanshi kwali no kuba ifintu fyawaminako, umwanda wa myaka wali taulafika na patali lintu icalo caponene mu kayofi kabipisha pa tuyofi tonse utwaletako umuntu—e kuti Inkondo ya Calo iya Kubalilapo. Pa kulangilile ci, langulukeni icacitike mu 1916 mu kushashala kumo lintu ifita fya bena Britain fyasanshile imitande ya bena Germany mupepi no mumana wa Somme mu France. Mu maawala fye aya kupenda abena Britain abafwile baali 20,000, kabili abengi balifwile ku lubali lwa bena Germany. Imyaka ine iya kwipaulula yasendele mupepi na bashilika amamilioni 10 na bengi abashali bashilika. Impendwa ya bekashi ba mu France yalibweleleko pa nshi pa nshita imo pa mulandu wa bantu ubwingi abafwile. Ubunonshi bwalyonawilwe, icatungulwile ku Kubongoloka Kukalamba ukwa fya Bunonshi ukwa muli ba 1930. E mulandu wine bamo basoselo kuti ubushiku Inkondo ya Calo iya Kubalilapo yatendeke e lintu icalo capenene!

6. Bushe imikalile yaliwamineko pa numa ya Nkondo ya Calo iya Kubalilapo?

⁶ Bushe iyi yali e nshita ya ku ntanshi intu ilya nkulo yalesubila? Awe nakalya. Amasubilo yabo yalibongolwelwe; kabili tamwafumine ubusuma nangu bumo. Papitile fye imyaka 21 pa numa ya Nkondo ya Calo iya Kubalilapo, nelyo mu 1939, akayofi akapangwa no muntu akacilapo kubipa kalitendeke—e kuti Inkondo ya Calo iya Cibili. Yalofeshe amamilioni 50 abaume, abanakashi, na bana banono. Amabomba yafumfumwinwe yaonawile imisumba nakalya nakalya. Mu Nkondo ya Calo iya Kubalilapo, amakana na makana aya bashilika balipaiwe mu kushashala kumo mu maawala fye aya kupenda, ilintu mu Nkondo ya Calo iya Cibili, amabomba yabili fye aya atomu yaipeye abantu ukucila pali 100,000 muli basekondi fye abanono. Ico abengi balanguluka nge cacilanapo kubipa pali ico cali kwipayaulula kwateyanishiwa ukwa mamilioni ya bantu mu nkambi sha kucushiwilwamo isha ciNazi.

7. Finshi fyacitika muli uno mwanda wa myaka onse fye?

⁷ Ifitabo ifingi filondolole fyo nga ca kuti twasanshako inkondo sha pa kati ka fyalo, ukukansana kwa bekashi, na bana calo abepaiwa ku mabuteko yabo yene, abaipaiwa muli uno mwanda wa myaka kuti bafika ku mamilioni mupepi na 200. Nga citabo cimo cena citila kuti bafika ku mamilioni 360. Elenganyeni ukutapata kwa ifi fyonse—ukukalipwa, ukuloosha, ukukungumana, ne myeo iyalofiwa! Ukulundapo, nga kwakanya pa bushiku bumo bumo, abantu mupepi na 40,000, maka maka abana banono balafwa cila bushiku ku fifuma mu bupiina. Abantu 120,000 balepaiwa ukupitila mu kuponya amafumo cila bushiku. Na kabili, abantu mupepi na bilioni umo bapiina nga nshi ica kuti tabengasange ca kulya cikabilwa ku kubombo mulimo wa lyonse uwa kasuba. Iyi mibele yonse ili bushininkisho bwa fintu fyasobelwe mu busesemo bwa Baibolo ubwa kuti tuleikala mu “nshiku sha kulekelesha” isha ino micitile ya fintu.—2 Timote 3:1-5, 13; Mateo 24:3-12; Luka 21:10, 11; Ukusokolola 6:3-8.

Umuntunse Tengapikulula

8. Mulandu nshi intungulushi sha buntunse bashingapwishisha amafya ya mu calo?

⁸ Ilyo uno mwanda wa myaka uwalenga 20 ulepalamina ku kupwa, kuti twabuula ifyacitikamo fyonse no kufisansha ku fyacitike mu myanda ya myaka iya ku numa. Cinshi cintu fyonse ifyacitika filelangilila? Filelangilila ukuti intungulushi sha buntunse tabatala abapwisha amafya yakalamba aya mu calo, ukuti tabaleyapwisha pali ino nshita, no kuti tabakayapwishe ku ntanshi. Tabakwata amaka ya kuletako ifya ku ntanshi ifyo tufwaya, te mulandu na fintu pambi bengakwata amapange yasuma. Kabili bamo abateka tabakwata na yo yene amapange yasuma; bafwaya fye ukuteka no kulatungulula pa kuti bengalumbuka no kuisangila icuma, te mu kuti babombele bambi iyo.

9. Mulandu nshi twingatwishikilo kuti sayansi kuti apwisha amafya ya muntunse?

⁹ Bushe sayansi yena kuti yacitapo cimo? Nga ca kuti twamona ifyo yabomba ku numa twalasange fyo tapali ico ingacita. Basayantisti ba buteko balipoose ndalama ishishaifulila ne nshita no kubombesha ku kupange fyanso fyabipisha ififuuminisha sumu, ifyanso fileta ifikuko, ne fyanso fimbi. Ifyalo, ukusanshako fye ne fishingakumanisha mu fya ndalama, fyonse pamo fipoosa amadola amabilioni ukucila 700 cila mwaka ku kushite fyanso! Na kabili ‘ubuyantanshi bwa mu fya sayansi’ bwalishingamwako ku miti ya sumu iyalundako ku kukowesha umwela, umushili, amenshi, ne fya kulya.

10. Mulandu nshi nangu fye masomo yashingatwebekesesho kuti ku ntanshi kukawaminako?

¹⁰ Bushe kuti twasubila ukuti amasukulu ya mu calo yali no kwaafwilishako ukulenga inshita ya ku ntanshi ukuwaminako ukupitila mu kusambilisha ifipimo fyasumbuka ifya mibele isuma, ukulangulukilako bambi, no kutemwa umunensu? Iyo. Mu cifulo ca ico, amasukulu yakomaila pa ncito, pa fya kupange ndalama. Baluminisha umupashi wa kucimfyanya, te wa kubombela pamo; kabili aya masukulu tayasambilisha imibele isuma. Mu cifulo ca ico, yalatekelesha bucilalelale, icalenga ukuti abapungwe abalepula amafumo bafulileko pamo pene na malwele yapishiwa mu kwampana kwa bwamba.

11. Ni shani fintu ifyacita utwampani twa fya makwebo filetelo kutwishika pa lwa nshita ya ku ntanshi?

¹¹ Bushe abene ba twampani twa makwebo utwa cino calo cikabesamo fye ukuti basakamane isonde lyesu no kulango kutemwa kuli bambi ukupitila mu kupanga ifintu ifili no kuwamina abantu mu cine cine mu cifulo ca kufwaya fye icibwesha? Tacilemoneka kwati e fyo cikaba. Bushe bakaleka ukupanga amaprogramu ya pa televishoni ayaisulamo ulukaakala na bucisenene ayalenga no kuti abantu baletontonkanya fye ifyabipa, ukucilisha abacaice? Ifyacitika pa kati apa tafyawama pantu, ilingi line TV yaba cishima ca bucisenene no lukaakala.

12. Ukulwala ne mfwa sha bantu fifikile kwi?

¹² Ukulundapo, te mulandu na fintu badokota bengaba abafumaluka, te kuti bafumyepo ukulwala ne mfwa. Ku ca kumwenako, ilyo Inkondo ya Calo iya Kubalilapo yapwile, balifililwe ukucincintila ubulwele bwa Spanish influenza; bwaipeye amamilioni 20 mwi sonde lyonse. Ilelo, amalwele ya ku mutima, kansa, na malwele yambi ayepaya yaliseeka. Na kabili, badokota balifilwa ukufumyapo icikuko ca nomba ica AIDS. Mu kupusanako, lipoti wa ba United Nations uwasabankanishiwe mu November 1997 asondwelele ukuti umusenselo untu akashishi katandanya ubulwele bwa AIDS kalesalanganinapo uli imiku ibili ukucila pa fintu catunganishiwe ku numa. Kale kale amamilioni balifwa kuli ubu bulwele. Mu mwaka wa nomba line, amamilioni yambi yatatu balyambwile akashishi katandanya ubulwele bwa AIDS.

Ifyo Inte sha kwa Yehova Shimona Inshita ya ku Ntanshi

13, 14. (a) Inte sha kwa Yehova shimona shani inshita ya ku ntanshi? (b) Mulandu nshi abantunse bashingaletelako inshita ya ku ntanshi iyawaminako?

¹³ Nangu cibe fyo, Inte sha kwa Yehova shasumino kuti abantu balikwata inshita ya ku ntanshi iyacelebuka, iyawamishe cine cine! Lelo tabacetekela ukuti ilya nshita ya ku ntanshi iishaiwamina ikesako ukupitila mu kubombesha kwa bantunse. Mu cifulo ca ico, balolela pali Kabumba, Yehova Lesa. Alishiba ifyo cikaba ku ntanshi, kabili cikawamisha! Na kabili alishiba ukuti abantunse te kuti baleteko ifintu fya musango yo. Apantu ni Lesa e wababumbile, alishiba bwino nga nshi ukupelebela kwabo ukucila uuli onse umbi. Mu Cebo cakwe, alitweba bwino bwino ukuti tabumbile abantunse no kubapeela amaka ya kuiteka abene bwino bwino ukwabula ubutungulushi bwakwe. Inshita yalepa iyo Lesa asuminishamo ukuteka kwa bucaibela ukwa bantunse yalilanga apabuuta ifyo muntu afilwa. Kalemba umo asumine ukuti: “Umuntontonkanya wa muntu walyesha ukutumbinkanya ukwingabako ukwa mitekele, kabili alifilwa.”

¹⁴ Pali Yeremia 10:23, tubelengapo amashiwi ya kwa kasesema wapuutwamo aya kuti: “Mwe Yehova, ninjishibo kuti te kwa muntunse ukwenda kwakwe; te kwa muntu uuleya ukushikimika amatampulo yakwe.” Na kabili, pa Ilumbo 146:3 patila: “Mwitetekela bakankaala, nangu mwana wa muntu uo takuli ukupususha muli wene.” Na kuba, pa mulandu wa kuti tufyalwa abashapwililika, nga fintu Abena Roma 5:12 balangilila, Icebo ca kwa Lesa citucenjesha ukukanaicetekela nangu fwe bene. Yeremia 17:9 atila: “Umutima wa kufutika ukucile fintu fyonse.” E co Amapinda 28:26 yabilishisho kuti: “Uutetekelo mutima wakwe muwelewele; lelo uwenda mu mano akapusuka.”

15. Ni kwi twingasanga aya mano ayengatutungulula?

¹⁵ Ni kwi twingasanga aya mano? “Akatiina ka kuli Yehova e ca kubalilapo ca mano, no kwishiba Uwa mushilo e mucetekanya.” (Amapinda 9:10) Ni Yehova eka fye e wakwata amano ayengatutungulula muli shino nshita sha kutiinya. Kabili alilenga ukuti twishibe amano yakwe ukupitila mu Malembo ya Mushilo, ayo apuutilemo pa kuti yaletutungulula.—Amapinda 2:1-9; 3:1-6; 2 Timote 3:16, 17.

Ifyo Cikaba ku Ntanshi ku Mitekele ya Buntunse

16. Nani aimika ifyo inshita ya ku ntanshi ikaba?

¹⁶ Cinshi lyene cintu Icebo ca kwa Lesa citweba pa fya ku ntanshi? Citweba ukuti ifya ku ntanshi mu kushininkisha tafyakabe nga fintu abantunse baacita ku numa. E co Patrick Henry alilubile mu kusosa kwakwe. Inshita ya ku ntanshi iye sonde na onse uwikalapo ili no kupimwa na Yehova Lesa, te bantunse iyo. Ukufwaya kwakwe kuli no kucitwa pe sonde, te kufwaya kwa bantu abali bonse nelyo ifyalo fya pano isonde. “Amatontonkanyo ya mu mutima wa muntu yengi, lelo amano ayapanda Yehova yena yakeminina.”—Amapinda 19:21.

17, 18. Cinshi cintu Lesa afwaya ukucita mu nshita yesu?

¹⁷ Cinshi cintu Lesa afwaya ukucita mu nshita yesu? Imifwaile yakwe ya konaula ino micitile ya fintu iya lukaakala, iya bucisenene. Imitekele ya kwa Lesa ili no kupyana pa mitekele ya bantunse iishaibipila iyabako pa myanda ya myaka iyi yonse. Ubusesemo ubusangwa pali Daniele 2:44 butila: “Mu nshiku sha shamfumu ishi [ishilipo ilelo] Lesa wa mu muulu akemyo bufumu [mu muulu] ubushakonaulwe umuyayaya, no bufumu bwa buko tabwakashiilwe ku bantu bambi; bukashonaula no kupesha aya mabufumu yonse, kabili bukeminina umuyayaya.” Ubu Bufumu na kabili bukafumyapo ukusonga kwabipa ukwa kwa Satana Kaseebanya, icintu ico abantunse bashingacita. Ukuteka kwa kwa Satana pali cino calo kukapwa kuli pe na pe.—Abena Roma 16:20; 2 Abena Korinti 4:4; 1 Yohane 5:19.

¹⁸ Moneni ukuti ubuteko bwa ku muulu buli no kushonaula nakalya nakalya imisango yonse iya mitekele ya buntunse. Ukuteka ili sonde takwakashiilwe ku bantu. Abo bakapanga Ubufumu bwa kwa Lesa mu muulu, bakalateka isonde lyonse pa kuti cikawamine abantu. (Ukusokolola 5:10; 20:4-6) Pano isonde, abantunse ba busumino bakalakonka ubutungulushi bwa Bufumu bwa kwa Lesa. Iyi e mitekele Yesu atusambilishe ukupepela lintu atile: “Ubufumu bwenu bwise. Ukufwaya kwenu kucitwe pano nse nga mu muulu.”—Mateo 6:10.

19, 20. (a) Ni shani fintu Baibolo ilondolola ifyo Ubufumu bwateyanishiwa? (b) Cinshi cintu ukuteka kwa buko kukacitila abantu?

¹⁹ Inte sha kwa Yehova batetekela mu Bufumu bwa kwa Lesa. E “myulu ipya” iyo umutumwa Petro alembelepo ukuti: “Imyulu ipya ne calo cipya e fyo tulolela, umwaikalo bulungami, umwabele cilayo cakwe.” (2 Petro 3:13) “Icalo cipya” bwikashi bwa bantunse ubupya ubukalatungululwa ne “myulu ipya,” e kutila Ubufumu bwa kwa Lesa. Uku e kuteyanya Lesa asokolwelele Yohane mu cimonwa, uwalembele ukuti: “Namwene umuulu upya ne calo cipya, pantu nafiya umuulu wa ntanshi ne calo ca ntanshi . . . kabili [Lesa] akafuute filamba fyonse ku menso yabo, ne mfwa tayakabeko kabili iyo; takwakabe kabili ukuloosha nangu kukuuta nangu kucululuka; pa kuti ifya ntanshi nafiya.”—Ukusokolola 21:1, 4.

²⁰ Moneni ukuti icalo cipya cikaba icalungama. Imibele ya bupulumushi yonse ikaba naifumishiwapo ku cintu Lesa akaleta, ubulwi bwa Armagedone. (Ukusokolola 16:14, 16) Ubusesemo pa Amapinda 2:21 na 22 bulondolola abuti: “Abatambalala bakekala mu calo, na ba mpomfu bakashalamo; lelo ababifi bakaputulwa mu calo.” Kabili Ilumbo 37:9 lilayo kuti: “Incitatubi shikafitwa; lelo abalolela Yehova, bene bakapyaninine calo.” Bushe te kuti mutemwe ukwikala mu calo cipya ica musango yo?

Tetekeleni Amalayo ya kwa Yehova

21. Mulandu nshi twingatetekelela amalayo ya kwa Yehova?

²¹ Bushe kuti twatetekela amalayo ya kwa Yehova? Umfweni cintu asosa ukupitila muli kasesema wakwe Esaya ati: “Ibukisheni ifya ntanshi ifyafumine umuyayaya; pantu ine ndi Lesa, takuli na umbi, ni ne Lesa, takuli no waba nga ine; nongole mpelekesho ukutula pa kutendeka, ukutula ku kale ifishilacitwa, nati, Ukupanda amano kwandi kukeminina, conse ico mpanga ndacita.” Amashiwi ya kupelako aya cikomo 11 yatila: “Cene, nalisosa, nkacilengo kwisabapo; nalipanga, nkacicita.” (Esaya 46:9-11) Ee, kuti twatetekela Yehova na malayo yakwe ukushininwa fye kwati ayo malayo no kufikilishiwa yalifikilishiwa kale. Baibolo ilanda muli iyi nshila ukuti: “Awe icitetekelo e shintililo lya fintu tulecetekela, ni nte ya fintu ifishimonwa.”—AbaHebere 11:1.

22. Mulandu nshi twingacetekelela ukuti Yehova akafikilisha fintu alaya?

²² Abaicefya balangisha icitetekelo ca musango yo pantu balishiba ukuti Lesa akafikilisha amalayo alaya. Ku ca kumwenako, pa Ilumbo 37:29 tubelengapo kuti: “Abalungama bakapyaninine calo, no kwikalamo inshiku pe.” Bushe kuti twacetekele ci? Ee, pantu AbaHebere 6:18 batila: ‘Lesa tengabepa.’ Bushe isonde lya kwa Lesa, pa kuti atile akalipeela ku baicefya? Ukusokolola 4:11 kubilisho kuti: “Ni mwe mwalengele ifintu fyonse: kabili mulandu wa kufwaya kwenu fyabeleleko no kulengwa.” Muli fyo, Ilumbo 24:1 litila: “Fya kwa Yehova pano isonde, ne fyaisulapo.” Yehova e wabumbile isonde, e mwine wa liko, kabili akalipeela ku bamutetekela. Pa kutwaafwa ukukuula ukucetekela muli ici, icipande cikonkelepo cilelangilila fintu Yehova afikilisha amalayo ku bantu bakwe aba ku numa pamo pene na mu kasuba kesu no mulandu twingacetekelela ukuti akayafikilisha ku nshita ya ku ntanshi.

Ifishinka fya Kupitulukamo

◻ Cinshi cacitika ku masubilo ya bantu ukupulinkana ilyashi lya kale?

◻ Mulandu nshi tushingenekela abantunse ukuletako inshita ya ku ntanshi iyawaminako?

◻ Cinshi cintu Lesa afwaya ukucita ku ntanshi?

◻ Mulandu nshi twacetekelela ukuti Lesa akafikilisha fintu alaya?

[Icikope pe bula 10]

Baibolo mu kulungika isoso kuti: “Te kwa muntunse . . . ukushikimika amatampulo yakwe.”—Yeremia 10:23

[Abatusuminishe]

Ibomba: U.S. National Archives photo; abana baondoloka: WHO/OXFAM; imbutushi: UN PHOTO 186763/J. Isaac; Mussolini na Hitler: U.S. National Archives photo