Bushe Lyonse Twakulakabila Imilalo ya Fita?
IMILALO ya fita yalibomfya impendwa ikalamba iya babomfi no kubongolola insansa sha bantu. E ico bamo balafwayo kwishiba, abati: ‘Bushe abantunse bakatala abaletako umutelelwe wa calo uwingabasuminisha ukufumyako imilalo?’ Ici cipusho cili ice pamfya pantu nomba kwalibako ifyanso ifikalamba ifingalofya ubumi bonse. Bushe ca mano ukusubilo kuti icalo icabule milalo cikabako?
Ifipangano ifingi ifya ku numa filangilila ukuti lintu ukumfwana pa kati ka nko kwaletako ukucetekela, nalimo imilalo imo kuti yafumishiwako. Ku ca kumwenako, pa mulandu wa kumfwana kwaba pa kati ka Canada na United States, umupaka wabo uwa makilomita 5,000 tawacingililwapo ku milalo ukucila pa myaka 150. Norway na Sweden ukubikako fye ne nko shimbi ishingi shalipangana mu nshila imo ine. Bushe icipangano ca pa kati ka nko shonse kuti caletako icalo icabule milalo? Ifintiinya fya Nkondo iya Calo iya Kubalilapo, fyalengele ukuti ili tontonkanyo lyanane ukucila kale lyonse.
Mu 1918, lintu icipangano ca mutende cacitilwe, imifwaile imo iya cipangano ca Versailles yali “kucefyako imilalo ya nko shonse.” Mu myaka iyakonkelepo, imfundo ya kuti mwikala patalala mwine apatalalika yalyanene. Bamo bamwikala patalala batungile ukuti inkondo cintu icabipisha icingaponena uluko, no kucimfiwa kwawamapo. Abalefwaye nkondo balikeene, balandile ukuti amatukuto ya bunkalwe aya kulofya abaYuda yalitwalilile nangu cingati pa myaka iingi abaYuda mu ncende ishingi pa kulwisha abalwani babo te lingi balebomfya ifyanso. Abena Afrika balisungilwe buluku buluku pa myaka iingi nangu cingati bali na maka ayanono aya kulwisha ababatwele mu busha ku Amerika.
Nangu cibe fyo, lintu Inkondo ya Calo iya Cibili yabalamwike, abengi bamwikala patalala basondwelele ukuti ifyalo fikabila ukucingililwa. E co lintu United Nations yapangilwe pa numa ya Nkondo ya Calo iya Cibili, inko shakomaile sana pa kubombela pamo mu kucincintila inko ishitaasha inko shinabo ukucila pa kufumyako imilalo. Inko isha mu United Nations shasubile ukuti umutelelwe uwali no kupayanishiwa wali no kulenge nko ukufumyako imilalo.
Ubwafya bumbi bwalimoneke apabuuta. Ilingi line amatukuto ya kuicingilila aya luko lumo yaletele umwenso ku nko ishapalamineko. Ulunsambunsambu lwa musango yo lwabalamwine ukucimfyanya kwa nko mu kupanga ifyanso. Lelo pali nomba line fye, lintu inko ishakwatisha amaka shatendeke ukumfwana, isubilo lya kufumyako imilalo lyalikoshiwe. Ukutule lyo, nangu cibe fyo, inkondo iya kulwisha Iraq mu 1991 ne fimfulunganya mu calo icaleitwa Yugoslavia fyalibongolola amasubilo ya bengi aya kufumyako imilalo. Mupepi ne myaka isano iyapitapo, magazini wa Time alandile ukuti: “Nangu cingati inkondo ya pa kanwa yalipwa icalo e lintu cicilile ukubipa, mu cifulo ca kubako bwino.”
Ukufwaisha “Kapokola” uwa Calo Conse
Incenshi ishingi shisondwelelo kuti abantunse bakabila ubuteko bumo ubwa calo conse ubwakwata umulalo uwa maka uwingacingilila abantu bonse. Apo United Nations nelyo inko ishakwatisha amaka te kuti ficite ci, bamo bayumfwa ukuti ku ntanshi takuli isubilo line line. Lelo nga mwalisumina ukuti Baibolo Cebo ca kwa Lesa, nalimo mulafwayo ukwishiba nampo nga Lesa Wa maka yonse akekusha uku kukabila kwe pamfya.
Bushe Untu Baibolo ita “Lesa wa kutemwa kabili uwa mutende” akabomfya imilalo pa kuletako ubulungi? Nga e fyo akacita, mulalo nshi akabomfya? Ilelo imilalo iingi itungo kuti ilatungililwa na Lesa, lelo bushe mu cine cine iyi milalo ilacita ukufwaya kwa kwa Lesa? Atemwa bushe Lesa alikwata inshila imbi iya kukalulula ubu bwafya no kupayanyo mutende no mutelelwe?—2 Abena Korinti 13:11.
Pa kucincintila ukupondoka kwa kubalilapo, Lesa Uwa maka yonse atamfishe Adamu na Efa mwi bala lya Edene no kubikamo bakerubi pa kubacilikila ukubwelelamo. Na kabili abilishe imifwaile yakwe iya konaula ifibumbwa fyonse ifyapondokela bumulopwe bwakwe. (Ukutendeka 3:15) Bushe Lesa akabomfya umulalo pa kucite co?
Baibolo ishimika ulwa nshita lintu Lesa abomfeshe imilalo pa kucita ifya bupingushi fyakwe. Ku ca kumwenako, amabufumu ya mu calo ca Kanaani yakwete ifibelesho fya kulaala ne nama, ukupeela abana nga malambo, no kulwa inkondo isha bunkalwe. Lesa asuminishe ukuti bonaulwe umupwilapo kabili pa kubakanda abomfeshe umulalo wa kwa Yoshua. (Amalango 7:1, 2) Ukupalako, Lesa abomfeshe umulalo wa Mfumu Davidi pa kukanda abaPelishiti, icalangilile fintu akesaonaula ababifi bonse mu bushiku bwa kupelako ubwa bupingushi.
Muli filya fya kucitika mwaliba ukufunda. Yehova alangilile ukuti pa kuletela abantu umutelelwe kuti abomfya umulalo. Nakabushe, Yehova alikwato mulalo uwaibela uukesakanda ifibumbwa fyonse ifyapondokela ukuteka kwakwe.
“Yehova wa Milalo”
Baibolo ibomfya inumbwilo “Yehova wa milalo” ukucila pa miku 250. Iyi numbwilo maka maka ilosha ku cifulo ca kwa Lesa pamo nga mushika mukalamba uwa milalo iingi iya bamalaika. Pa nshita imo kasesema Mikaya aebele Ishamfumu shibili Ahabu na Yehoshafati ukuti: “Nimona Yehova ekele pa cipuna cakwe, no mulalo onse wa mu muulu nawiminina pali wene ku kwa kulyo kwakwe no kwa kuso kwakwe.” (1 Ishamfumu 22:19) Imilalo iiloshiweko pano milalo ya bamalaika. Yehova abomfeshe iyi milalo ku kucingilila abantu bakwe. Lintu umusumba wa Dotani washingilwe, kalume wa kwa Elisha alipeleelwe. Nangu cibe fyo, pa kumukoselesha, Lesa alangishe ulya kalume icimonwa ca cipesha amano ica mulalo wakwe uwa fibumbwa fya ku mupashi. “Yehova ashibwile amenso ya mulumendo; na o alimwene, kabili, moneni, ulupili nalwisulamo bakafwalo na maceleta ifya mulilo.”—2 Ishamfumu 6:15-17.
Bushe ifya kucitika fya musango yo fipilibula ukuti Lesa e utungilila imilalo ilelo? Imilalo imo iya mu Kristendomu kuti pambi yaitunga ukube milalo ya kwa Lesa. Imilalo iingi yalilomba amapaalo kuli bashimapepo. Lelo ilingi line imilalo ya mu Kristendomu ilalwishanya iine yeka, nelyo ukulwisha abasumina banabo. Ukulwishanya kwa milalo iyaleitunga ubuKristu e kwabushishe inkondo shibili isha calo muli uno mwanda wa myaka. Imilimo ya musango yu te ya kwa Lesa. (1 Yohane 4:20) Ilintu imilalo ya musango yu itunga ukulwila umutende, bushe Yesu akambishe abakonshi bakwe ukuteyanya imilalo ya musango yo pa kweshako ukukalulula ififulunganyo mutende mu calo?
Ukufulunganya umutende ukwabipisha kwalicitilwe lintu ibumba ilyakwete ifyanso lyaikete Yesu mwi bala umo wene na basambi bakwe balepepa. Umo uwa basambi akomene umuntu uwa muli lilye bumba ku lupanga. Yesu ashukile iyo nshita ku kulondolola icishinte cacindama. Atile: “Bwesesho lupanga lobe umo lwikala; pantu bonse ababuulo lupanga bakafwa ku lupanga. Bushe uletila nshingapaapaata Tata, na o nomba line kuti antumina bamalaika amatulwe ayacila ikumi na yabili?” Yesu aali ni mushika wa mulalo ukalamba, lelo Petro talembeshiwe muli uyo mulalo, nangu fye muntunse uuli onse umbi talembwamo. Mu cifulo ca ico, Petro na bakonshi bambi aba kwa Yesu baitilwe ukwisaba “abalondo ba bantu.” (Mateo 4:19; 26:47-53) Pa numa ya maawala ayafulilako, Yesu alondolwele uyu mulandu kuli Pilato mu kumfwika. Atile: “Ubufumu bwandi te bwa pano isonde; abuba bwa pano isonde ubufumu bwandi, bakalume bandi nga balwa ukuti nipeelwa ku baYuda. Lelo nomba ubufumu bwandi te bwa pano nse.” (Yohane 18:36) Ukupusanako no bufumu bwa kwa Davidi ubwaimikwe pe sonde, Ubufumu ubo Lesa aapeela kuli Yesu bwa ku muulu kabili e bukaleta umutende pe sonde.
Ukulwa Ukwa Milalo ya kwa Lesa
Mu kwangufyanya imilalo ya kwa Lesa ili no kulwa. Pa kulondolola ubulwi ubwa ku ntanshi, Yesu mu Ukusokolola etwa “Cebo ca kwa Lesa.” Tubelenga ukuti: “Imilalo ya mu muulu ilemukonka ili pali bakabalwe ababuuta, nabafwale sha kolokondwe ishabuuta buu, ishawama. Na mu kanwa kakwe mulefumo lupanga ulwatwa, ulwa kuumako inko.” Baibolo ilanda ukuti ubu bulwi bukonaule “shamfumu sha pe sonde, ne milalo ya shiko.” Lelo ulwa bambi abashilangisha bucishinka kuli Lesa, ubusesemo butila: “Abasheleko baipaiwe ku lupanga lwa waikala pali kabalwe.” Satana Kaseebanya na o wine akafumishiwapo. Mu cine cine ici e cikaletako icalo ca mutende icabule milalo.—Ukusokolola 19:11-21; 20:1-3.
Elenganyeni Icalo Icabule Nkondo
Bushe kuti mwaelenganya icalo ica mutelelwe icishikabila imilalo? Ilumbo lya mu Baibolo litila: “Iseni, mumone imilimo ya kwa Yehova, ifyo acito kupomona mu calo: aputulo bulwi ukufika ku mpela ya calo.”—Ilumbo 46:8, 9.
Mwandi ici cikaleta ukwilulukwa! Elenganyeni fintu cikaba ilyo mu kupelako abantunse bakalubulwa ku cisendo ca kulipila imisonko iya kwafwilisha imilalo ne fyanso fya iko! Abantu bakatwala amaka yabo ku kuwamya imikalile ya bantu bonse, ukuwamya isonde no kulimbapo imiti cipya cipya. Kukaba amashuko ayapya aya kupanga ifintu ifipya ifikanonsha abantu bonse.
Ubu bulayo bukafikilishiwa mu calo conse ubwa kuti: “Takwakomfwike kabili ulufyengo [“ulukaakala,” NW] mu calo cobe, nangu kupumpunta no kutobaula mu mipaka yobe.” (Esaya 60:18) Takwakabe kabili amamilioni ya mbutushi ishapelelwa ukufulumuka mu fifulo fya nkondo, nangu ukupatikishiwa ukusha amayanda yabo ne fipe fyabo no kutubilisha mu nkambi sha mbutushi isha bucushi. Takwakabe kabili abantu ukuloosha abatemwikwa babo abepaiwa nelyo abacenaulwa mu nkondo sha nko. Imfumu ya kwa Yehova iya mu muulu ikaletako umutende wa calo uubelelela. “Lekeni ubulungami bupuuke mu nshiku sha iko, no bwingi bwa mutende ukasuke aubulapo umweshi. Ilubule myeo yabo mu kunyanyantilwa na mu kufyengwa.”—Ilumbo 72:7, 14.
Lelo icikacilapo ukuwama mikalile ya bantu abasambilila ukukanapata abanabo no kupashanya imibele ya kutemwa iya kwa Lesa. Icebo ca kwa Lesa cisobela ukuti: “Tafyakacite bubi, kabili tafyakonaule, mu lupili lwandi lwa mushilo monse; pantu icalo cikesulamo ukwishiba Yehova, ifyo amenshi yafimba pali bemba.” Bushe cikaba shani ukwikala na bantu abaishiba Yehova no kumutemwa? Ibuuku limo line lisesema ukuti: “Umulimo wa bulungami ukabo mutende, ne cifuma mu bulungami, ukuba tondolo no kusuubikila umuyayaya; na bantu bandi bakekala mu bwikalo bwa mutende, mu mekalo ya mutelelwe, mu fya kutushamo fya cibote.”—Esaya 11:9; 32:17, 18.
Abantu aba citetekelo icashimpwa pa kwishiba Baibolo balishibo kuti imilalo ya kwa Lesa ili no kupyanga bonse abashifwayo mutende pe sonde. Ukwishiba kwa musango yo kubapeela ukucetekela ukwa kucita fintu Baibolo isosa ukuti fikalacitwa “mu nshiku ishikakonkapo.” Ifya kuti: “Bakasuke abafule mpanga shabo shibe ifya kuliminako umushili, na mafumo yabo yabe ifya kutungwilako imiti; lukasuke uluko alubulo kusumbwilo lupanga ku luko, nangu kusambilila kabili ubulwi.”—Esaya 2:2-4.
Abantu abafuma mu nko ishingi abasanguka Inte sha kwa Yehova kale kale balisengauka ‘ukusambililo bulwi.’ Balicetekela ukuti imilalo ya mu muulu iya kwa Yehova e ingabacingilila. Nga mwasambilila Baibolo pamo na bo, na imwe bene kuti mwalundulula ukucetekela kumo kwine.
[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 28]
Icikope ca ba U.S. National Archives