Ukubomba Umulimo Umbi pa Mushinku wa Myaka 80

NGA FINTU CASHIMIKWA NA GWENDOLINE MATTHEWS

Lintu naali ne myaka 80, ine no mulume wandi twapingwilepo ukulonge fipe fyesu fyonse mu cimbayambaya ca kusonkela no kukuukila ku Spain ukufuma ku England. Tatwaishibe iciSpanish, kabili twaleya pa kati ka kapinda ka ku kulyo na masamba aka Spain ukutalukako ku ncende ukufikilila sana abatandashi balanda iciNgeleshi. Abanensu abengi bamwene kwati ukupingulapo kwesu kwalilubene, lelo mu nsansa naibukishe ukuti Abrahamu aali ne myaka 75 lintu afumine ku Uri.

ICAFUMINEMO ca kuti, imyaka yonse twaikala mu Spain ukufuma apo twaishila mu April 1992 yaba myaka ya kulambula apakalamba. Lelo ilyo nshilalondolola umulandu twakukiile, lekeni mwebeko ifyo ubumi bwesu mu mulimo wa kwa Yehova walengele ukuti tupingulepo ukucita icakule fyo.

Icine ca Baibolo Cayalula Ubumi Bwesu

Nakushiwe mu lupwa ulwatemenwe ukupepa ulwaleikala pa kati ka kapinda ka ku kulyo na masamba aka London, England. Bamayo batemenwe ukunsenda na nkashi nandi ku fifulo fya mapepo ifyapusanapusana pa kufwaya ukwikushiwa kwa ku mupashi. Batata tabaletushindika pantu balelwala icifuba ca TB. Lelo balitemenwe ukubelenga Baibolo, kabili lyonse ilyo balesanga ifyebo ifya kubashilimuna baleshilapo. Cimo ica fikwatwa ifyo naishiletemwisha cali ni ulya Baibolo uwasampauka uo batemenwe nga nshi.

Mu 1925, lintu naali ne myaka 14, trakiti alibikilwe pa nshi ya ciibi cesu uwatulaalike ku lyashi lya pa cintubwingi mu ciyanda ca West Ham town hall. Bamayo pamo no mwina mupalamano umo bapingwilepo ukuyaumfwako ilyashi, kabili ine na nkashi nandi twaile pamo na bo. Ilyo lyashi, ilyaleti “Amamilioni Abali aba Mweo Nomba Tabakatale Abafwa,” lyatandile imbuto sha cine ca Baibolo mu mutima wa Bamayo.

Pa numa ya myeshi iinono, Batata balifwile ilyo bali ne myaka 38. Imfwa yabo yalitupeseshe amano, apantu yatuletele ubulanda no kutusha abapelelwa. Pa lyashi lya cililo cabo, ilyalandilwe mu calici lya Church of England, Bamayo balitulumwike ilyo baumfwile shimapepo alelando kuti umweo wa Batata wali ku muulu. Balishibe ukuti Baibolo isoso kuti abafwa balaala mu nshishi, kabili mu kukosa basumine ukuti bushiku bumo Batata bakabuushiwa ku mweo wa muyayaya pe sonde. (Ilumbo 37:9-11, 29; 146:3, 4; Lukala Milandu 9:5; Imilimo 24:15; Ukusokolola 21:3, 4) Apantu bali abashininwa ukuti bafwile ukubishanya na bantu abasambilisha Icebo ca kwa Lesa, bapingwilepo ukukosha bucibusa na Basambi ba Baibolo aba pa kati ka Nko, nga fintu Inte sha kwa Yehova shaleitwa pali iyo nshita.

Apantu tatwakwete ishakuninina, cila mulungu twaleenda amaawala yabili ukufuma pa mwesu ukuya ku kulongana kwa Nte sha kwa Yehova. Pa kubwelela ku ng’anda, twaleenda amaawala yabili na yambi. Lelo kulya kulongana twalikukatamike apakalamba, kabili tatwalepuswako nangu bushiku bumo, na lintu fye fubefube wa cipesha amano atebeleele umusumba wa London. Tapakokwele Bamayo bapingwilepo ukupeela ubumi bwabo kuli Yehova no kubatishiwa, kabili mu 1927, na ine wine nalibatishiwe.

Te mulandu no kubulisha mu mikalile, Bamayo lyonse balensambilisha ubucindami bwa kutangishako ifya ku mupashi. Mateo 6:33 ni limo ilembo ilyo Bamayo batemenwe sana, kabili mu cine cine ‘babalile bafwaya ubufumu.’ Bamayo tabakokwele, baafwile mu 1935 kuli kansa ilintu baleteyanya ukwasuka ubwite bwa kuyabomba ku France nga abatumikishi ba nshita yonse.

Ifya Kumwenako Ifyatukoseshe

Muli iyo myaka ya ku numa, bamo abalesangwako ku kulongana mu London balefwaya ukusabankanya amatontonkanyo yabo, kabili aba bantu babalamwine ifikansa ne cilulo. Nalyo line, Bamayo lyonse balelando kuti te bucishinka ukufutatila ukuteyanya kwa kwa Yehova pa numa ya kusambililamo ifyafule fi. Twalicincimushiwe ukutwalilila ukubomba muli bucishinka pantu Joseph F. Rutherford, uwali presidenti wa Watch Tower Bible and Tract Society, aletandala.

Ndebukisha Munyina Rutherford pamo ngo muntu uwa cikuuku, uushaifinishe. Lintu nali ncili umupungwe, ilyo Icilonganino ca London caile mu kukokoloka Munyina Rutherford e po aali. Atontele amenso pali ine—nali umupungwe uwa nsoni—ico nakwete kamera anjipwishe nga kuti natemwa ukumukopa. Cilya cikope caishileba ica kwibukisha icateeswa.

Pa numa, cimo icacitike calengele ukuti njishibe ubupusano bwaba pa kati ka batungulula mu cilonganino ca Bwina Kristu na bakateka ba mu calo. Nalebomba nga kapyunga wa fya kulya mu ciyanda ica mu London muntu Franz von Papen, umo uwa ntumi sha kwa Hitler, alaalikwe ku ca kulya ca cungulo kasuba. Pa kulya Franz von Papen alikeene ukufuulako ulupanga lwa bulashi, kabili naliipunwine kuli ulo lupanga no muto nasendele waliitike. Cipyu cipyu alandile ukuti ku Germany kuti nalaswe mfuti pa mulekelesha wa musango yo. Ilyo atwalilile ukulya, nshaikele mupepi nankwe!

Ibungano ilya lulumbi, uko naumfwile ilyashi lya kwa Munyina Rutherford, lyabelele mu ciyanda ca Alexandra Palace mu 1931. Pali ilyo bungano mu kucincimuka twapokelele ishina lyesu ilipya, ilya Inte sha kwa Yehova. (Esaya 43:10, 12) Pa numa ya myaka ibili, mu 1933, natendeke bupainiya, nga fintu ubutumikishi bwa nshita yonse bwitwa. Ipaalo na limbi ilyo njibukisha lya kubishanya na balumendo abasuma abaishiletumwa nga bamishonari ku fyalo fya kutali ifya pe sonde. Pali aba balumendo paali Claude Goodman, Harold King, John Cooke, na Edwin Skinner. Na ine wine nalefwaya nkayebomba mwi bala lya cilendo pa mulandu wa ca kumwenako ica busumino ica aba balumendo.

Bupainiya mu East Anglia

Natuminwe nga painiya ku East Anglia (England wa ku kabanga), kabili ukucincimuka no kupimpa kwalekabilwa pa kushimikila kulya. Pa kuti twingashimikila incende ikalamba, twaleenda mu matauni yonse ne mishi yonse ukubomfya incinga kabili twaleikala mu miputule ya kusonkela. Takwali icilonganino lwa mupepi, e co ine na painiya munandi pa lwesu twalelanshanya imbali shonse isha kulongana kwa lyonse ukwa cila mulungu. Mu butumikishi bwesu, twashalike imyanda ya fitabo no tutabo ifyalelondolola imifwaile ya kwa Lesa.

Ukutandala kwesu ku ng’anda ya kwa shimapepo umo uwa Church of England caba ca kukumanya cimo ico nshakalabe. Ilingi line mu ncende ishingi, twalepitilila bashimapepo ba Anglican pantu baletucusha lintu baumfwo kuti twaleshimikila imbila nsuma muli isho ncende. Lelo muli uyu mushi abantu bonse balitemenwe uyu shimapepo. Aletandalila abalwele, aleyashimisha ifitabo kuli abo abatemenwe ukubelenga, na kabili aletandalila abantu mu mayanda ya mu citente cakwe ku kubalondolwela Baibolo.

Te ca kutwishika, lintu twamutandalile, alitemenwe sana, kabili alipokeleko ifitabo ifyafulilako. Na kabili alandile ukuti mu mushi nga twasangile umuntu uwalefwaya fimo ifya fitabo fyesu, lelo uushakwete indalama, aali uwaiteyanya ukulipila. Twaishileumfwa ukuti utooloto amwene mu Nkondo ya Calo iya Kubalilapo twalengele ukuti apampamine pa kutwala pa ntanshi umutende no busuma mu citente ce calici lyakwe. Ilyo tatulaya alitupaalile no kutukoselesha ukutwalilila no mulimo wesu uusuma. Amashiwi ya kulekelesha abomfeshe ni yalya yasangwa pa Impendwa 6:24, apatila: “Shikulu akupaale, no kukubaka.”—King James Version.

Bamayo baafwile ilyo papitile myaka ibili ukutula apo natendekele bupainiya, kabili nabweleele ku London ukwabule ndalama no lupwa. Umo Nte umwina Scotland atendeke ukunsunga, alingafwile ukushipikisha imfwa ya Bamayo, kabili alinkoseleshe ukutwalilila mu butumikishi bwa nshita yonse. E co nabweleele ku East Anglia na Julia Fairfax, uwali painiya munandi umupya. Twalungishe icikuliko ca kale (trailer) ico twali no kubomfya nge ng’anda; twalebomfya trakita nelyo icimbayambaya pa kutwala ici cikuliko ku cifulo cimbi. Twalitwalilile ukushimikila pamo na baupana aba cikoloci, Albert Abbott na Ethel Abbott, abo bakwete icikuliko icinono. Albert na Ethel bansungile nga bafyashi bandi.

Ilyo nali painiya mu Cambridgeshire, nakumene na John Matthews, munyina umusuma uwa Bwina Kristu uyo kale kale aikatishe bumpomfu bwa kuli Yehova mu nshita sha mafya. Twalyupene mu 1940, inshita iinono fye pa numa ya kutendeka kwa nkondo ya calo iya cibili.

Inshita ya Nkondo no Lupwa

Lintu fye twaupene, twaleikala mu cikuliko icinono icalingana no muputule uunono, kabili mu butumikishi bwesu twalebomfya mpumpumpu uwakosa. Ilyo umwaka umo wapitile apo twaupanine, John bamupingwile ukubomba pe farmu lintu akeene ukubombo mulimo wa fita pa mulandu wa fisumino fyakwe ifyashimpwa pali Baibolo. (Esaya 2:4) Nangu cingati ico calengele ukuti tuleke bupainiya, ukupingulwa kwa kwa John kwalyafwilishe apantu nali pa bukulu, e co lintu umwana afyelwe ali na maka ya kutusunga bwino.

Mu myaka ya nkondo, twaleipakisha ukulongana kwaibela ukwalebako te mulandu na mafya. Mu 1941 ilyo nakwete ifumo lya kubalilapo naile na John ku Manchester, apalepa amakilomita 300 pali mpumpumpu. Mu nshila, twapitile mu matauni ayaonawilwe ku mabomba, kabili calitusakamike nampo nga ukulongana kwali no kubako mu mibele ya musango yo. E ko kwali. Iciyanda ca The Free Trade Hall icabela pa tauni mu Manchester caiswilemo baNte abafumine mu ncende ishingi isha England, kabili programu onse alicitilwe.

Pa kusondwelela ilyashi lyakwe, kalanda wa kulekelesha uwe bungano aebele ibumba ukufulumuka mu ciyanda mu kwangufyanya, apantu indeke sha nkondo shali mupepi no kuponya amabomba. Kulya kusoka kwaishile pa nshita yalinga. Tatwafikile na kutali ilyo twafumine mu ciyanda twaumfwile inyenjele ne minshinga ya kulashilako indeke. Lintu twacebele ku numa, twamwene indeke ishingi ishaleponya amabomba pe tauni. Akatalamukila, mu ntumba ya mulilo ne cushi, twamwene iciyanda umo twafumine; naconaika nakalya nakalya! Ku ca kutasha, takwali bamunyina nelyo bankashi ba Bwina Kristu abaipaiwe.

Ilyo twalekusha abana besu, twalifililwe ukucita bupainiya, lelo mu ng’anda yesu twalepokelela bakangalila benda na bapainiya abashakwete amayanda. Pa nshita imo, bapainiya 6 baikele mu mwesu pa myeshi iyafulilako. Ukwabulo kutwishika ukubishanya na ba musango yo wali mulandu umo uwalengele ukuti Eunice umwana wesu umwanakashi asalepo ukutendeka bupainiya mu 1961 lintu aali fye ne myaka 15. Ku ca bulanda, David, umwana wesu umwaume, tatwalilile ukubombela Yehova lintu akulile, kabili Linda umwana wesu umbi umwanakashi, afwile mu kupumikisha mu nshita ya nkondo.

Ukupingulapo Kwesu Ukwa Kukuukila ku Spain

Ica kumwenako ca Bamayo no kukoselesha kwabo fyalengele ukuti mfwaishe ukuba mishonari, kabili nshalabileko kuli ubo buyo. E ico, mu 1973, twalitemenwe lintu Eunice afumine mu England ukuya ku Spain ukwali ukukabila kukalamba ukwa bakabilisha ba Bufumu. Ukuba kwena, twali no bulanda ilyo aile, lelo na kabili twaumfwile icilumba pa kuti alefwaya ukubomba mu calo ca cilendo.

Pa myaka iingi twaletandalila Eunice, kabili twaishileishiba ifyo icalo ca Spain caba. Na kuba, ine na John twalitandalile Eunice lintu atuminwe ku fifulo fine ifyalekanalekana. Lyene mu kupita kwa myaka, amaka yesu yatendeke ukupwa. John aliwile ico calengele ukuti alelwalilila, kabili ine naishilelwala ubulwele bwa ku mutima no bwa cibukulo. Na kabili, ifwe bonse babili twalilwele ubulwele bwa kufimba imfyufyu. Nangu cingati twalefwaisha ubwafwilisho kuli Eunice, tatwalefwaya ukuti aleke umulimo wakwe pa mulandu wa ifwe.

Twalilanshenye amapange yesu na Eunice, kabili twalipepeele ubutungulushi. Eunice alefwaisha ukwisa ku ng’anda mu kutwaafwa, lelo ifwe twapingwilepo ukuti icali no kubomba bwino ca kuti ine na John tuyeikala nankwe ku Spain. Nga te kuti mbe mishonari, ico nali no kucita fye kutungilila umwana wandi umwanakashi na bapainiya babili abanankwe mu mulimo wa nshita yonse. Pali iyo nshita, ine na John twalemona Nuria na Ana, ababombele na Eunice muli bupainiya pa myaka 15, nga bana besu. Kabili bali aba nsansa ukwikala na ifwe ukuli konse bali no kutumwa.

Imyaka ukucila pali 6 e yapitapo ukutula apo twakuukila. Tatulelwalilako, kabili mu kushininkisha imikalile yesu yaliwaminako. Nshilaishibisha ukulanda iciSpanish, lelo ico tacindesha ukushimikila. Ine na John tulongana fye bwino mu cilonganino cesu icinono mu Extremadura, icabela pa kati ka kapinda ka kulyo na masamba aka Spain.

Ukwikala mu Spain kwalinsambilisha ifingi pa lwa mulimo wesu uwa kushimikila Ubufumu mwi sonde lyonse, kabili nomba nalyumfwikisha umulandu Yesu alandile ukuti, “icilime ni pano isonde.”—Mateo 13:38.

[Ifikope pe bula 28]

Bupainiya mu myaka ya ba 1930