Dariusi—Imfumu ya Bulungi

IMFUMU yaishibikwa yaliitakishe limo ukulosha ku makuule yakuulile aiti: “Pa mwinshi wa Babele nalipangile icibumba cakosa lubali ku kabanga. Naimbile impembwe . . . Nalikuulile icibumba cakosa ica bitumene ne njelwa, ico, ukupala ulupili, tacingaseshiwa.” Imfumu ya Babele Nebukadnesari yatendeke umulimo wakulisha uwa kukuula kabili yalibombeshe ukukosha umusumba wa bwangalishi uwa bufumu bwakwe. Atungile ukuti umusumba wa Babele tawingengililwa, lelo te fyo wali.

Ico cishinka camoneke pa October 5, 539 B.C.E. Kateka wa bena Persia, Koreshe (Cyrus II) capamo no mulalo wa bena Madai acimfishe Babele no kwipaya Belshasari, kateka wa bena Kaldi. Ni ani uwali no kuba kateka wa kubalilapo uwa uyu musumba uwacimfiwa? Kasesema wa kwa Lesa Daniele, uwali mu musumba lintu wawile, alembele ukuti: “Dariusi umwina Madai apokelele ubufumu, pa kuba ne myaka nalimo amakumi mutanda na ibili.”—Daniele 5:30, 31.

Dariusi aali ni ani? Aali ni kateka wa musango nshi? Ni shani fintu asungile kasesema Daniele, uwali muli bunkole mu Babele ukucila pa myaka 70?

IMFUMU ISHAISHIBIKWA BWINO BWINO INTULO

Ilyashi lya kale pa lwa kwa Dariusi umwina Madai talyaishibikwa bwino bwino. Abena Madai tabashile icalembwa icili conse. Na kabili, amabwe ayengi ayalembwapo ayashulwa ku Middle East yakwata ilyashi lya kale ilyabulila no mushalembwa umwingi. Ifyalembwa fimbi ifya kale ifyashalapo finono fye kabili paba imyaka 100 nelyo ukucilapo pa kati ka fya kucitika fyakumine Dariusi napo fyalembelwe.

Nangu cibe fyo, ifishinka filangisha ukuti pa numa kateka wa bena Persia Koreshe apokele Ecbatana, umusumba wa bwangalishi uwa Madai, abena Madai baliinashishe kuli wene. Pa numa ya ico, abena Madai na bena Persia balyumene akapi mu mbuli ukutungululwa na wene. Kalemba wa citabo ca The Medes and Persians, Robert Collins alanda pa lwa kwampana kwabo ati: “Abena Madai na bena Persia balingene fye mu nshita ya mutende. Ilingi line balepeelwa ififulo fikalamba mu buteko bwa cikaya na mu butungulushi bwa mulalo wa bena Persia. Abena fyalo tabalepusanya pa kati ka bena Madai na bena Persia, abacimfiwa na bakacimfya.” E ico, Madai na Persia fyalikumbinkene no kupanga Ubuteko bwa Madai na Persia.—Daniele 5:28; 8:3, 4, 20.

Abena Madai mu cine cine babombele ulubali lukalamba ku kuwisha Babele. Amalembo yemika “Dariusi mwana Ahasuerusi, uwa mu bufyashi bwa bena Madai” nge mfumu ya kubalilapo mu Buteko bwa Madai na Persia ukuteka Babele. (Daniele 9:1) Amaka yakwe nge mfumu yasanshishemo amaka ya kwimika amafunde “umwabele cipope icishalulwa ica bena Madai na bena Persia.” (Daniele 6:8) Cintu Baibolo ilanda pa lwa kwa Dariusi naco citupeela icitontonshi pa fintu aali, no mulandu washininkishiwa untu takwabela ilyashi pa lwa wene ku basambilila ilyashi lya kale.

DANIELE ASENAMINWA

Pa numa fye ya kutendeka ukuteeka mu Babele, Baibolo itila Dariusi alashike “bakacingilila umwanda umo na makumi yabili aba kuba monse mu bufumu, na pa muulu pali bene bakasomo batatu, umo ni Daniele.” (Daniele 6:1, 2) Nangu cibe fyo, bakasomo bambi tabatemenwe ukuti Daniele akwate icifulo ca pa mulu. Ukwabulo kutwishika, bumpomfu bwakwe bwalebafulwisha, pantu nalimo bwalecilikila ukubosha. Apo imfumu yatemenwe Daniele kabili yafwaile ukuti abe inkonkani yakwe, bakasomo bafwile bali na kafindwe.

Abo bakasomo babili na bakacingilila bapangile ubwile pa kuti bacilikile iyi mibele. Baile ku mfumu no kuipusha ukusaina pa cibindo ca kulesha ‘ukulombe cintu ku mulungu onse napamo ku muntu onse’ kano kuli Dariusi ukufika pa nshiku 30. Batubulwile ukuti kapula we funde alingile ukupooswa mu cilindi ca nkalamo. Bashinine Dariusi ukusumina ukuti icibindo cali no kusuminishiwa na bonse aba fifulo fya buteko, kabili ukupanda mano kwamoneke nga bucishinka bwabo ku mfumu.—Daniele 6:1-3, 6-8.

Dariusi alisaine icibindo kabili alilolenkene ne fya kufumamo bwangu bwangu. Daniele aali e mutanshi ukutoba ifunde, pantu atwalilile ukupepa kuli Yehova Lesa. (Linganyeniko Imilimo 5:29.) Te mulandu no kubombesha kwa mfumu ukwa kufwaya inshila ya kusengaukilamo icipope cishingalulwa, Daniele wa busumino alipooselwe mu cilindi ca nkalamo. Dariusi acetekela ukuti Lesa wa kwa Daniele alikwete amaka ya kupususha uyu kasesema.—Daniele 6:9-17.

Pa numa ya kufilwa ukulala no kufunga ukulya, ku macaca Dariusi abutukile ku cilindi ca nkalamo. Fintu aali uwa nsansa pa kusanga Daniele umumi uwabulwa ukucenwa! Imfumu bwangu bwangu yakambishe ukuti abasebele Daniele ne ndupwa shabo baposwe mu cilindi ca nkalamo, e bulungi bwabamo icilandushi. Yapeele ne kambisho lya kuti ‘mu fyalo fyonse fya bufumu bwa iko abantu baali no kulatutuma no kutiina pa cinso ca kwa Lesa wa kwa Daniele.’—Daniele 6:18-27.

Mu cine cine, Dariusi acindike Lesa wa kwa Daniele no kupepa kwakwe kabili alefwaisha ukulungika icilubo. Lelo ukukanda abasebele Daniele kufwile kwafuminemo ubulwani kuli bakasomo basheleko. Mu kulundapo, ukubilisha kwa kwa Dariusi ukwa kukambisha bonse ‘ukutiina pa cinso ca kwa Lesa wa kwa Daniele’ kufwile kwalikalifye bashimapepo ba maka aba Babele. Apo bakalemba ukwabulo kutwishika balyambukilwe ne fi fyakucitika, te kuti cibe iceni nga ifyalembwa fya ku calo fyalyalwilwe no kufumyamo ifyebo pa lwa kwa Dariusi. Nalyo line, icalembwa icipi mwi buku lya kwa Daniele cilangisha Dariusi nga imfumu ya mulinganya kabili iya bulungi.