Nalitukuta Ukuba “Umubomfi Uushingaba na ca Kukwatilapo Insoni”

NGA FINTU CASHIMIKWA NA ANDRÉ SOPPA

Ilyo Inkondo ya Calo iya 2 yapwile, yalofeshe iminshipendwa ya bantu no kusha abengi mu kupelelwa. Apo nine nalepeela ifishibilo ku ngalaba sha nkondo isha bena Germany mupepi ne tauni lya Narvik, ku Norway, naliimwenene apafika ubunkalwe bwa muntu ku muntu munankwe. Mu nshita ya bushiku ilyo twalebomba mu lulamba lwa mimpatampata, naletontonkanya nga nshi pa mikalile, uku ninshi ndetamba imibengelele ya lubuuto ukufuma mu lwelele. Nalishibe ukuti Lesa uwabumbile ifi fyonse te walelenga ilya nkondo ya bucipena.

NAFYELWE mu 1923 mu kamushi ka Lassoth (mu Poland pali nomba) mupepi no mupaka wa calo ca Czechoslovakia, kabili nakuliile mu lupwa ulupiina ulwaleikala pa farmu. Abafyashi bandi baali ni baKatolika abapambana, kanshi na fwe bana bonse lumo lwine. Lelo kwena, ukufuma fye ku bwaice, naletwishika imipepele yesu. Mu mushi wesu, mwali indupwa shitatu isha baProtestanti, nomba balebasunkaula kuli baKatolika. Nshaishibe umulandu babapatiile. Ku sukulu baletufunda ifya kwa Lesa. Nomba bushiku bumo ilyo naipwishe umupatili ukunondolwela bwino pa cisambilisho ca kuti Abene Batatu, icasuko cakwe cali kumfopaula ifikoti 10. Nomba icacitike ilyo nali ne myaka 17 e canengele ukusuulilila fye lilye calici. Bashikulu na bamama bakonkene fye ukufwa, papitile fye umweshi umo pa kati. Nomba bamayo tabakumanishe ukulipila ku calici indalama sha fililo fibili. Kanshi baebele umupatili ukuti bakamulipila inshita imbi. Abaswike ati: “Bushe abafyashi benu tabakwete ifipe? Ifyo fiine shitisheni mumonemo indalama sha cililo.”

Imyaka inono libe bashikulu na bamama tabalafwa, lintu Hitler abele kateka mu 1933, balituleseshe ukulanda ululimi lwesu ulwa mu Poland, baletupatikisha ukulanda ululimi lwa bena Germany. Abakeene nangu ukufilwa ukulanda ululimi lwa bena Germany, tatwaleishiba na fintu baleluba, limbi limbi fye e lyo twaleumfwa ukuti balibatwala ku nkambi sha kucushiwilwamo. No mushi wesu wine bawinike ishina lya mu lulimi lwa bena Germany ilya Grünfliess. Nalilekele isukulu ilyo nali ne myaka 14, nomba pa mulandu wa kuti nshali mu kabungwe ka misepela aka kwa Hitler, naliculile icibi pa kumona incito. Ukuba nalisukile nasanga pishiwaka wa fya kufulafula. Kuti inkondo ishibalamuka fye, ku calici kwaleba ukupepela Hitler ne fita fyakwe ifya cina Germany. Naletontonkanya nati, ‘bushe abo tulelwa na bo tabalepepa nge fi fiine na ifwe tulepepa’?

Ukubomba mu Mulalo wa Pali Bemba uwa Bena Germany

Mu December 1941, nalilembeshe mu mulalo wa bena Germany uwa pali bemba, kabili mu 1942 bantumine mu kubomba mu ngalaba sha kusokola abalwani ku lulamba lwa Norway. Twalebomba umulimo wa kulonda ingalaba shalesenda abashilika, imfuti ne mpolopolo nelyo ifipe fimbi ukufumya ku Trondheim ukutwala ku Oslo. Lilya line ilyo nalebombela pali bemba e lintu naumfwile abantu babili mu ngalaba balelanda pa fya kupwa kwa calo. Baletila kwalisobelwa mu Baibolo. Nangu baleshimika mwenso mwenso, balilandiilepo ukuti abafyashi babo bali ni Nte sha kwa Yehova, nomba bena tabalefwaya ukube fyo. Nomba ine wali e muku wa kubalilapo ukumfwapo ili shina.

Ilyo inkondo yapwile, batwikete bunkole ku bena Britain lyene bailetutuula mu minwe ya bena Amerika ukuti bakatubwekeshe ku Germany. Fwe ba ku calo ca Soviet Union batutwele ku kapinda ka kuso aka France ku cifungo ca ku Liévin ku kubomba mu mikoti ya malasha. Cali mu August, 1945. Ndebukisha ilyo naipwishe umushilika aletulonda umwina France kuntu alepepa. Anjebele ati “ku Katolika.” Apo na ine e ko nalepepa, namwipwishe umulandu twaleshenkanina mu nkondo cibe bonse ni fwe baKatolika. Atile: “Ifyo ufilabeko fye, ifi fiine e fyo caba.” Kuli ine tacalolelemo ku bapepa ku calici limo line ukulalwa no kwipayana.

Ulubuuto lwa Cine mu Mukoti wa Malasha

Ubushiku bwa kubalilapo ukuya mu kubombela pa mukoti, ilyo twali na bashi-mukoti banandi, umo uwe shina lya Evans Emiot alimpeeleko amasangweci. Ku mwabo ni ku Ohio ku Amerika, nomba aconene mu France. Anshimikiile ukuti kukaba inshita ilyo inkondo shikapwa muno calo. Nalisungwike pa fyo ali uwa cikuuku. Alintemenwe nangu ca kuti mwina Amerika cibe ine ndi mwina Germany. Tatwamonenepo na kabili mpaka ku kutendeka kwa 1948 e lyo ampeele akatabo ka kuti “The Prince of Peace.” Muli aka katabo e mo nasukile nasambilila ukuti kwaliba Lesa umusuma uwapata inkondo. Uyu Lesa e ulya naletontonkanyapo lilya naletamba imibengelele ya lubuuto ukufuma mu muulu, lilya nali ku nkondo. Napampamine fye pa kusanga icalici uko bapepa Lesa wa cikuuku. Nomba apo Evans alebombela ku mukoti umbi, nalifililwe ukumumona. Nalisabente mu mabumba yonse aya balepepa mu nkambi, ukwipusha nga kwali abaishibe kalya katabo, nomba bonse balikeene.

Mu April 1948, nasukile nalubuka mu cifungo, nomba incito ya pa mukoti nshalekele. Bushifika fye ubushiku bwa pa Mulungu, nalisungwike ilyo naumfwile umuntu alelisha indibu mu musebo. Caliwene icine cine ukumona Evans! Ali mwi bumba lya Nte sha kwa Yehova abafwele ifipampa fya minkubili apali umutwe wa lyashi lya cintubwingi ilyo balesabankanya. Uwalelisha indibu ni Marceau Leroy, ino nshita aba muli Komiti wa Musambo uwa mu France. Bulya bwine bushiku, twalishibene no mwina Poland walelanda ululimi lwa bena Germany, Joseph Kulczak uwali mu nkambi sha kucushiwilwamo pa mulandu wa citetekelo cakwe. Andalike ukuya ku kulongana ukwali no kubako icungulo bushiku. Nshaleumfwa ifingi ifyalelandwa, nomba ilyo namwene bonse baimya amaboko, naipwishe uwali mupepi umulandu baimishe amaboko. Atile: “Aba wamona baimya amaboko, umulungu uleisa bakaya ku musumba wa Dunkerque mu kushimikila.” Namwipwishe ati: “Bushe na ine kuti nakonka?” Lyene atile: “Tabalesha, kuti wakonka!” Kanshi ilyo ubushiku bwa pa Mulungu bwafikile nalile mu kushimikila ku ng’anda ne ng’anda. Kwaliweme nangu ca kuti bamo abo twalelandako tabalepoosako mano, kabili bwangu bwangu nalitendeke ukushimikila fye lyonse.

Ukusambilila Ukulame Cipyu Candi

Tapakokwele, Inte sha kwa Yehova shatendeke ukushimikila mu nkambi umwaleikala abali kale abafungwa ba bena Germany. Calyafishe nga nshi kuli ine ukushimikila mulya pantu bonse balinjishibe ukuti nali umukali kabili uwa cipyu. Nga ndeshimikila umuntu nomba talepoosako mano, nalemutiinya ukuti: “Lobe nga uleangala, ukacimona.” Inshita imo ilyo nalebomba pa mukoti, natobele ikofi umuntu umo uwalelanda ifya musaalula pa lwa kwa Yehova.

Ukuba kwena, pa mulandu wa kwaafwa kwa kwa Yehova, nalisambilile ukulame cipyu. Kasuba kamo, ilyo twaleshimikila muli ilya nkambi, twasangile ibungwe lya bacakolwa lilesonsomba bamunyina na bankashi abaleshimikila. Apo balishibe ukuti ndi wa cipyu, bamunyina nali na bo balinkeenye ukuyako mu kulamunwina, nomba umo pali bacakolwa aishile kuli ine bukali bukali alebilima uku alefuula ne jaketi. Naikiile pa ncinga no kumupeela ati ikata, lyene ine napishishe amaboko mu matumba. Akankamene fye ica kuti atendeke fye ukukutika kuli ine. Namwebele ukuya ku ng’anda mu kusendama e lyo no kwisasangwa ku lyashi lya cintubwingi. Cine cine pa 15:00 hours alishile ku kulongana. Abaali kale abafungwa nalimo 20 balisukile bapokelela imbila nsuma. Kumfwa ine nabatishiwe mu September 1948.

Imilimo Iishaifulila Lelo iya Kulambula

Naebelwe ukutungulula umulimo wa kushimikila mu ncende twalebombela no kupekanya umwa kulonganina ilyashi lya cintubwingi. Pa kubomba uyu mulimo, limo naleenda bakilomita 50 na mpumpumpu, lyene ukubwela mu kuya ku kubomba pa mukoti mu cipani ca bushiku. Pa mpela ya mulungu twaleya mu kushimikila na basi, twaleikisha bakasabankanya babili nelyo bane mu nshila capamo na kalanda wa lyashi. Mu matauni ayakalamba, ilyo twasanga apa kulonganina apasuma, twaletuntikanya basutikesi e bo twalepanga itebulo lya kwa kalanda. Ilingi line twalefwala ifipampa fya minkubili apo twalelemba umutwe wa lyashi lya cintubwingi no kuya tulesabankanya pa kuti abantu bengasangwa ku lyashi.

Mu 1951 e lyo twakumene na Nte wa ku Reims, Jeannette Chauffour. Twalitemwene ilyo line fye twamonene, kabili papitile fye umwaka umo, pa May 17, 1952, twalyupene. Twakuukile kwi tauni lya ku mikoti ilya Pecquencourt ilyapalama ku musumba wa Douai. Nomba lilya line nalitendeke ukulwalilila. Bansangile no bulwele bwa silicosis. Ubu bulwele ubulenga ukufilwa ukupeema bwino, ubwisa ku mulandu wa kubomba mu lukungu lwa mabwe ya pa mukoti. Nalifililwe ukusanga incito shimbi. Kanshi mu 1955 ilyo kwali ukulongana kwa pa kati ka fyalo mu Nuremberg ku Germany, batutumine mu kwaafwilisha akacilonganino akabelele ku kali tauni ka Kehl, lwa mupepi no mumana wa Rhine. Lilya line twalikuukile no kuyasanga fye bakasabankanya 45. Pa myaka 7 intu twabombele capamo ne cilonganino, bakasabankanya bafikile 95.

Amashuko na Yambi aya Mulimo

Ilyo twamwene ukuti icilonganino cakosa, twalombele Sosaite ukututuma ku France mu kubomba bupainiya bwaibela. Twalisungwike pa kumona batutuma ku Paris. Twalisekelele nga nshi pa myeshi 8 intu twabombele kulya. Ine na Jeannette twaletungulula amasambililo ya Baibolo 42. Basano pali aba balibatishiwe ninshi tuli kulya kwine, kabili bambi na bo 11 balisukile baba Inte sha kwa Yehova.

Apo twaleikala mu citente ca basambilila, ilingi line twalelanshanya na baprofesa ba pa yuniversiti wa Sorbonne. Profesa wa mano ya buntunse uwapokele penshoni, uwalepepelela na balwele, alisambilile Baibolo kabili asukile aba umo uwa Nte sha kwa Yehova. Kasuba kamo twalanshenye pa fya mu Baibolo na injiniya umo uwabeleshenye nga nshi na bakapepesha ba ku calici lya Jesuit. Aishile pa mwesu pa 15:00 hours no kwisafumapo 22:00 hours. Twalisungwike ukumona abwela ilyo papitile fye iawala limo na hafu. Ailelanda na kapepa wa ku Jesuit uwailefilililwa fye ukwasuka amepusho ailemwipusha pa lwa kusesema kwa mu Baibolo. Pa 01:00 hours alibwekelemo ku ng’anda, lelo pa 07:00 hours na kabili alifikile pa mwesu. Na o wine alisukile aba umo uwa Nte sha kwa Yehova. Abantu balefwaisha ukwishibe cine pamo nga uyu baletukoselesha nga nshi no mwina mwandi.

Pa numa ya kubombela mu Paris, bantumine mu kubomba bukangalila bwa kwenda ku kabanga ka France. Twalisekelele nga nshi ukutandalila no kukosha bamunyina mu filonganino balanda ululimi lwa bena France ne filonganino balanda ululimi lwa ku Germany. Lintu twalebomba ne cilonganino ca Rombas kwi tauni lya Lorraine, twakumene na Stanislas Ambroszczak, umwina Poland uwalwileko inkondo ya pali bemba ku Norway. Ali umulwani wandi ilyo twaleenda ne ngalaba pali bemba umo wine. Lelo pali iyi nshita twali aba bwananyina abalebombela Yehova Lesa capamo. Inshita imbi ilyo twali ku kulongana kwa muputule ku Paris, namwene umo uo naletunganya ukwishiba. Ali umukalamba wa bashilika mu nkambi bankakilemo kale ku kapinda ka ku kuso aka France. Caliweme icine cine ukubombela pamo nankwe pali kulya kulongana! E fyaba amaka ya Cebo ca kwa Lesa pantu yalalenga abali abalwani kale ukuba aba bwananyina kabili ifibusa ifine fiine!

Ku ca bulanda, ilyo nabombele imyaka 14 mu mulimo wa kwenda, nalilekele pa mulandu wa kulwalilila. Lelo kwena twali abapampamina no mwina mwandi ukutwalilila ukubomba umulimo wa kwa Yehova na maka yesu yonse. Lyene twasangile ing’anda no kwingila incito mwi tauni lya Mulhouse, ku kabanga ka France, kabili twatendeke bupainiya (bukashimikila bwa nshita yonse).

Cimbi icansekesha nga nshi pa milimo nabombako mu kuteyanya caba mulimo wa kukuula Amayanda ya Bufumu. Mu 1985, bampeele umulimo wa kuteyanya ibumba lya bakakuula ku kabanga ka France. Pa mulandu wa kubomba na bamunyina abalamuka mu fya makuule no kukansha bambi abaitemenwa, twalipangile ibumba ilyakuula nelyo ukuwamya Amayanda ya Bufumu ukucila pali 80, ukuyayemfya pa kuti yaba ayasuma ku kupepelamo Yehova. Na kabili caliweme nga nshi mu 1993 ilyo nabombeleko ukukuula Iciyanda ca Kulonganinamo ukulongana kukalamba na Mayanda ya Bufumu yasano ku calo ca French Guiana, ku South Amerika!

Ukutwalilila te Mulandu ne fya Kwesha

Mwandini imyaka iyi 50 intu nabombela Lesa, imikalile yandi yalisulamo ukusekelela na mashuko yaibela aya mulimo. Icabipileko fye umukashi wandi uwatemwikwa uo naikele nankwe pa myaka 43, alifwile mu December 1995. Ukuba kwena ilya nshita yali iya kubombomanika, na kuba na nomba ncili ndalila, lelo Yehova alansansamusha, kabili aba bwananyina mu cilonganino balintemwa kabili balankoselesha, e balenga ubulanda ukulacepelako mu kuya kwa nshita.

Na nomba ndebukisha ifyalandile munyina wasubwa pa kulongana kukalamba mu Munich ku Germany mu 1963. Atile: “André, upampamine fye pa kutwalilila mu mulimo. Ibukisha fintu bamunyina baculile mu nkambi sha kucushiwilwamo. Nomba cashalila ifwe. Tatufwile ukulaililila ubulanda. Kanshi wikanenuka!” Aya mashiwi ndayebukisha fye lyonse. Apo pali nomba nshibombesha pa mulandu wa kulwalilila no bukoloci, amashiwi yaba mu AbaHebere 6:10 pe fye yalansansamusha pantu yatila: “Lesa tali uushalungama; takalabe umulimo wenu, no kutemwa uko mwalangile kwi shina lyakwe.” Cine cine ukubombela Yehova e shuko lyawamisha ilyo umuntu pano calo engasanga. Ifyo nafwaisha pa myaka ukucila 50, na nomba e fyo ndefwaisha, ukutukuta ukuba “umubomfi uushingaba na ca kukwatilapo insoni.”—2 Timote 2:15.

[Icikope pe bula 22]

Ingalaba nalebombamo mu lulamba lwa bemba ulwa mu mimpatampata ku Norway

[Icikope pe bula 23]

Ukuya ne ncinga mu kushimikila ku kapinda ka kuso aka France

[Icikope pe bula 23]

Basutikesi ba kutuntikanya e bo twalepanga itebulo pa kulanda ilyashi lya cintubwingi

[Ifikope pe bula 24]

No mwina mwandi, Jeannette, pa bwinga bwesu mu 1952