Ukupepa Baali—Ukushomboka Kwali mu Mitima ya Bena Israele

Pa myaka mupepi na 1,000, mu mitima ya luko lwa Israele mwali ukushomboka kwa mutatakuya. Ukutiine mipashi no kupepa kwa ukulaalana fyalelwishanya ne citetekelo na bucishinka. Uku kushomboka kwingepaisha abantu kwalelwikaanya ukupepa Baali no kupepa Yehova.

BUSHE uluko lwa Israele mu busumino lwali no kulambatila kuli Lesa wa cine, uwabafumishe mu Egupti? (Ukufuma 20:2, 3) Nelyo bushe bali no kupoola ukukonka Baali, lesa watemwikwa uwa bena Kanaani, uwabalaile ukuti akafuunsha umushili?

Uku kushomboka kwa ku mupashi ukwaliko amakana ya myaka ku numa, kwalicindama na kuli ifwe. Mulandu nshi? Paulo alembele ati, “ifi fintu . . . fyalembelwe ukuti tusambilileko; fwe bo impela sha nshita shafikapo.” (1 Abena Korinti 10:11) Kuti twaishiba bwino icikalamba twingasambililako kuli ubu bulwi bwa ku numa nga twaumfwikisha uwali Baali ne fyabimbilwemo mu kumupepa.

Baali Ali Nani?

Umuku wa kubalilapo abena Israele bakumene no kupepa Baali ni lintu bafikile mu Kanaani, napamo mu 1473 B.C.E. Basangile fyo abena Kanaani balepepa balesa abengi abapalene sana na ba ku Egupti, nangu ca kuti bakwete amashina yambi ne mibele. Lelo Baibolo yalanda sana pali Baali apantu e wali lesa mukalamba uwa bena Kanaani, kabili ifyashulwa mu mushili fishinina ukuti aali uwacindama. (Abapingushi 2:11) Nangu ca kuti Baali te wapulilemo muli balesa ba bena Kanaani, e untu bacindikishe. Basumine ukuti alikwete amaka pa mfula, umwela, na makumbi no kuti e wingapususha fye abantu—pamo pene ne nama ne filimwa fyabo—ku buumba ne mfwa. Baali nga tacingilile, ninshi lesa wa bena Kanaani uwa cilandushi Mot, kuti abaletela akayofi.

Ukupepa Baali kwaleendela pamo no kulaalana. Nelyo fye ifyo balebomfya mu kupepa Baali pamo nge fyaimikwa na baAshera, fyaleimininako ukulaalana. Cimoneke fyo ifyaimikwa—e kuti ifimabwe nelyo amabwe babasa bwino ukupala ubwamba bwa caume—fyaleimininako Baali, uwaleimininako umwaume mu kulaalana. BaAshera bena bapangilwe ne mbao nelyo imiti iyaleimininako Ashera, umucende wa kwa Baali uwaleimininako umwanakashi.—1 Ishamfumu 18:19.

Fimbi ifyapulilemo mu kupepa Baali fyali ni bucilende bwa pe tempele no koca abana nga malambo. (1 Ishamfumu 14:23, 24; 2 Imilandu 28:2, 3) Icitabo citila The Bible and Archaeology cisoso kuti: “Mu matempele ya bena Kanaani mwali bacilende abaume na banakashi (abaume na banakashi abo abene baleti ‘abashila’) kabili mwali imisango yonse iya kulaalana iyacishamo. [Abena Kanaani] basumine fyo iyi mipepele yalelenga ifilyo ukutwalisha ne fitekwa ukufyalana nga nshi.” Uyo baleti e mulandu balepepele fyo, nangu ca kuti bulya bucisenene ukwabulo kutwishika bwalekoselesha bakapepa ku fya lunkumbwa lwa mubili. Ni shani lyene fintu Baali abeleleke imitima ya bena Israele?

Mulandu Nshi Aleongwela?

Napamo abena Israele abengi balefwaya ukupepa ukushalepinda ifingi. Nga balepepa Baali takwali kusunga Ifunde, pamo nge Sabata ne fibindo fimbi ifya mibele. (Ubwina Lebi 18:2-30; Amalango 5:1-3) Napamo filya abena Kanaani bakwete ifikwatwa ifingi calishinine bambi ukuti Baali alekabila ukutembatemba.

Imfuba sha bena Kanaani, ishaleitwa imisansama kabili ishabelele pa fimpusa fya pa fipuma fya mpili, shifwile shaleyemfya ukupepa kwa kulaalana ukwalecitwa. Tapalepele, abena Israele bafwaile na bo baikuulile ififulo fyashila ukucila ukulaya ku bena Kanaani. “Bakuulile ne misansama ne fyaimikwa na baAshera pa kapili konse akasansama, na mwi samba lya muti onse uwalelema”—1 Ishamfumu 14:23; Hosea 4:13.

Lelo imifwaile ya kupepa Baali yali ya kucebusha bumubili. (Abena Galatia 5:19-21) Ifya bwaume no bwanakashi ifyalecitwa fyalicilile pa kufwaya fye ubusomboshi busuma no kusanda kwa fitekwa. Ukulaalana kwalikatamikwe. Ici cashininkishiwa ne fibumbwa fyashulwa, ifyakwata ifilundwa fya bwamba ifya kukukumya, ukulangilila ukubimbulwa. Ukusefya, ukucinda, ne nyimbo e fyalebalamuna ubupulumushi.

Natwelenganye ifyo caleba mu kutendeka fye kwa mibundo. Mu mimonekele yayemba iya mpanga, bakapepa balecinda nabobelwa ku kusefya no kukolwa umwangashi. Imicindile yabo iya cinsenena iminine pa kushibusha Baali mu tulo asendeme mu lusuba pa kuti aloshe imfula. Balecinda ukushinguluka baAshera ne fyaimikwa. Imicindile maka maka iya bacilende ba pe tempele ya kubimbula icine cine. Inyimbo ne bumba lya bantu fyalenga abalecinda ukukonkanyapo. Cimoneke fyo ngo kucinda kwafika pa kalume, abalecinda baleya mu miputule ya ng’anda ya kwa Baali no kulaalana.—Impendwa 25:1, 2; linganyeniko Ukufuma 32:6, 17-19; Amose 2:8.

Baendele mu Kumona, te mu Kutetekela

Ilintu ukupepa kwa musango yo ukwa bucisenene kwalecebusha abengi, cimbi icalengele abena Israele ukupepa Baali mwenso. Ilyo abena Israele baleshibantukila ukutetekela Yehova, batendeke ukutiina abafwa, ukutiina ifya ku ntanshi, no kucincimushiwa ku fya manga icabalengele ukulapupe mipashi, na muli fyo ukutendeka imipepele yabotelela icine cine. Icitabo ca The International Standard Bible Encyclopedia cilondolola ifyo abena Kanaani balecindika imipashi ya bafwa mu kupepa ifikolwe ati: “Kwaleba imitebeto pa nshishi ya lupwa nelyo pa mputa ukwaleba ukukolwa no kulaalana (napamo ukwa pa lupwa) kabili baleti na bayashi baleisanshamo.” Ukupupako imipashi ukwabotelela ngo ku kwatalwishe sana abena Israele ukufuma kuli Lesa wabo, Yehova.—Amalango 18:9-12.

Balya bena Israele balefwaya ukwendela mu kumona te mu kutetekela na kabili bacebushiwe ku tulubi ne mipepele ya tuko iya kusefya. (2 Abena Korinti 5:7) Nangu ni lintu bamwene ifipesha mano fya maka ifyacitile ukuboko kwa kwa Yehova ukushimoneka, abena Israele abengi abafumine mu Egupti balefwaya ica kubacinkulako ulwa kubapo kwa kwa Lesa ico bengamona. (Ukufuma 32:1-4) Ubufyashi bwabo na bo bwalefwaya ukupepa icimoneka, pamo nge filubi fya kwa Baali.—1 Ishamfumu 12:25-30.

Nani Acimfishe?

Ukushomboka kwa mu mitima ya bena Israele kwalikokwele nga nshi, ukufuma pa nshita bafikile mu malungu ya Moabu ilyo fye bashilaingila mu Calo Calaiwe ukufika ku nshita ya kusendwa kwabo ku Babele. Ukucimfya kwalealukaaluka. Inshita shimo, abena Israele bafulilako baleba aba busumino kuli Yehova, lelo ilingi line balepepa Baali. Icalengele sana kubishanya na bena mupalamano abasenshi.

Pa numa ya kucimfiwa mu bulwi, abena Kanaani babomfeshe ubucenjeshi. Baikele mu mutende na bena Israele no kubeba ukulapepako balesa ba Kanaani. Abapingushi bashipa pamo nga Gideone na Samwele balikeene uyu musango. Samwele akonkomeshe abantu ati: “Fumyeni . . . imilungu imbi imbi . . . kabili losheni imitima yenu kuli Yehova, no kumubombela eka.” Abena Israele balitalile baumfwila ukukonkomesha kwa kwa Samwele, kabili “bafumishe baBaali na ba Astarte, no kubombela Yehova eka.”—1 Samwele 7:3, 4; Abapingushi 6:25-27.

Pa numa ya kuteka kwa kwa Shauli na Davidi, Solomone mu myaka ya ku ntanshi atendeke ukuninika amalambo ku milungu imbi imbi. (1 Ishamfumu 11:4-8) Ishamfumu sha Israele na Yuda shimbi na sho shawilile kuli Baali. Lelo, bakasesema ba busumino pamo nga Eliya, Elisha, ne shamfumu pamo nga Yoshia, baali basolwesolwe mu kulwisha ukupepa Baali. (2 Imilandu 34:1-5) Muli iyi ine nshita yonse, kwali abena Israele abatwalilile aba busumino kuli Yehova. Nelyo fye ni mu nshita sha kwa Ahabu na Yesebele, lintu ukupepa Baali kwafikile pa kalume, kwali 7,000 abo ‘amakufi yabo yashafukamine kuli Baali.’—1 Ishamfumu 19:18.

Mu kupelako, ilyo abaYuda babwelele ukufuma kuli bunkole mu Babele, ukupepa Baali takwalumbulwapo na kabili. Bonse ‘baliipaatwile ku kukowela kwa nko shisenshi sha mu calo no kufwaya Yehova, Lesa wa kwa Israele’ pamo nga balya balumbulwa pali Esra 6:21.

Ukusoka Ukufuma ku Kupepa Baali

Nangu ca kuti ukupepa Baali kwaliloba kale, ilya mipepele ya bena Kanaani ne calo ca lelo fyalipalanako pamo—pa kukatamika ukulaalana. Caba kwati ukubimbula kwa bucisenene kwaba fye mu mwela tupeema. (Abena Efese 2:2) Paulo asokele ati: “Tushomboka na maka yashimoneka ayateka cino calo ca mfifi, ne fimipashi fya bubifi ifya ku mishi ya mipashi.”—Abena Efese 6:12, Phillips.

Aya “maka yashimoneka” aya kwa Satana yatwala bucisenene pa ntanshi pa kuti abantu batekwe ubusha lwa ku mupashi. (Yohane 8:34) Muli cino calo ca muleketela, ukuipoosa mu kulaalana takwaba mipepele ya kulaalana, lelo ni nshila ya kuipakishishamo nelyo ukucita ico umo atemenwe. Kabili ukukubanya kwa ifi kulanashanasha icine cine. Imintontonkanya ya bantu ilobelwa ne filandwa pa fya kulaalana ukupitila mu fya kusekesha, inyimbo, ne fya kusabankanya. Uku kusansa te kuti kutune mu babomfi ba kwa Lesa. Na kuba e cilenga na bengi ukutamfiwa mu cilonganino ca Bwina Kristu. Umwina Kristu kuti atwalilila fye uwa musangwela ukupitila mu kulakaana pe ukubeleleka kwa bucisenene.—Abena Roma 12:9.

Bante bacaice maka maka e baba mu busanso apantu ifingi batemwa fyaisulamo ifilanda pa kulaalana. Icalenga ukuti cibipishe ca kuti kwaba abacaice bambi ababapatikisha. (Linganyeniko Amapinda 1:10-15.) Abengi baliyobwela amafya, ku ca kumwenako, pa kubungana kukalamba. Nga fintu caleba mu kupepa Baali, inyimbo, ukucinda, no kubeleleka kwa kulaalana filatumbinkana bubi bubi.—2 Timote 2:22.

Kemba wa malumbo aipwishe ati: “Bushe ni mu nshi umulumendo engasangulwile mibele yakwe?” Ayaswike ati: “Mu kuibaka umwabele cebo [ca kwa Yehova].” (Ilumbo 119:9) Baibolo ilatucenjesha pa lwa busanso bwaba mu kubishanya kushalondoloka, kwati fye fintu Ifunde lya kwa Lesa lyakambishe abena Israele ukusengauka ukubishanya na bena Kanaani. (1 Abena Korinti 15:32, 33) Umwina Kristu wacaice alanga ukuti alikosoka pa kukaana icilemoneka icisuma lelo ico eshibe fyo kuti camutwala muli bucisenene. Ukupala Eliya wa busumino, tatwaleshimpa ukupingula kwesu pa kutontonkanya kwaseeka.—1 Ishamfumu 18:21; linganyeniko Mateo 7:13, 14.

Ukusoka na kumbi kwakuma ku kubulwe citetekelo, “ulubembu ulwalambatila.” (AbaHebere 12:1) Cimoneke fyo abena Israele abengi tabalekele ukutetekela Yehova, lelo batetekele na Baali ukuti e lesa wingacingilila ifilimwa fyabo no kubapa ifyo balekabila cila bushiku. Napamo baleti ku Yerusalemu kwalepa ukwaba itempele lya kwa Yehova no kuti tabengakumamo ukusunga amafunde yakwe. Ukupepa Baali takwali na mafunde kabili kwalibawamine—pantu kuti baninika na malambo kuli Baali pa mitenge yabo. (Yeremia 32:29) Napamo, basensenwinwe ku kupepa Baali pa kusangwa fye ku mpupo shimo nelyo ukuninika amalambo kuli Baali mwi shina lya kwa Yehova.

Kuti twalufya shani icitetekelo no kufutukako kuli Lesa wa mweo? (AbaHebere 3:12) Panono panono kuti twaleka ukukatamika ukulongana konse nga fintu twakukatamike kale. Imibele ya ifyo ilangilila ukuti tatwacetekela ukupayanya kwa ku mupashi ukwa kwa Yehova ukwa “fya kulya mu nshita iyene.” (Mateo 24:45-47) Nga twanashiwa muli yo nshila, kuti twanenuka ‘ukwikatisha icebo ca mweo’ nelyo fye ukukwata imitima ibili, napamo ukuwila mu kukonkelela ifya calo nelyo muli bucisenene.—Abena Filipi 2:16; linganyeniko Ilumbo 119:113.

Ikatisheni Bumpomfu Bwesu

Takuli kutwishika, ilelo kuli ubulwi mu mitima. Bushe tuli no kuba aba cishinka kuli Yehova nelyo tukapumbulwa kuli bucisenene bwa cino calo? Ku ca bulanda, kwati fye fintu abena Israele bawilile ku misango ya muselu iya bena Kanaani, Abena Kristu bamo ilelo balibelelekwa ukucita ifya nsoni.—Linganyeniko Amapinda 7:7, 21-23.

Ukucimfiwa kwa ku mupashi ukwa musango yo kuti kwasengaukwa nga ca kuti ‘twakoselela nga bamone Mfumu iishimoneka,’ ifyacitile Mose. (AbaHebere 11:27) Cine cine tufwile ‘ukulwile icitetekelo.’ (Yuda 3) Lelo ukupitila mu kuba aba cishinka kuli Lesa wesu ne fishinte fyakwe, kuti twasubila inshita iyo ukupepa kwa bufi kukafumishiwapo kuli pe na pe. Kwati fye fintu ukupepa Yehova kwacimfishe ukupepa Baali, kuti twashininkisha ukuti nomba line fye “icalo cikesulamo ukwishiba Yehova, ifyo amenshi yafimba pali bemba.”—Esaya 11:9.

[Icikope pe bula 31]

Ifitantala fya pa Gesere ifya baAshera abalebomfiwa mu kupepa Baali

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 28]

Musée du Louvre, Paris