Uuli Onse Afwaya Ubuntungwa
Mu 1762, uwa mano ya buntunse umwina France Jean-Jacques Rousseau alembele ukuti: “Abantu bonse bafyalwa abantungwa, nangu cingati baba mu busha icalo conse.” Ukufyalwa abantungwa. Fintu ico cumfwika bwino! Lelo nga fintu Rousseau alandile, iminshipendwa ya bantu ukufuma fye ku kale tabatala ababapo abantungwa. Lelo, “baba mu busha,” caba kwati baba mu cifungo, balapusulwa insansa shibelelela no kwikushiwa mu mikalile yabo.
IMINSHIPENDWA ya bantu na ndakai line baleshininwa ukuti “abantu bacito lukambo ku bantu ku kubabifya.” (Lukala Milandu 8:9) Apo balafwaisha ukuteka, abaume na banakashi aba cilumba balikonkanyapo ukutitikisha bambi mu kunyanyantila ubuntungwa bwa bantu banabo. Ilyashi limo pa malyashi yaseeka lyatile: “Amabumba ya tupondo yaipaya abantu 21.” Ilyashi na limbi lyali pa lwa “kulofya,” lintu abashilika abo batila aba kubakilila umutende ‘baile baleipayaulula fye abanakashi, abana, na bakote, ababula no wa kubacingilila kabili abashalebika ne fikansa, ukubaputaula imikolomino, ukupika abafungwa mu mutwe, ukwipaya abantu icipayeipaye, ukubongolole mishi no kulisha iminshinga icilishelishe.’
E calenga abantu ukufulukisha ubuntungwa, ukulwilanapo pa kufwaya fye ukulubuka ku mutitikisha! Lelo ku ca bulanda, icishinka caba ca kuti ilyo bamo balelwila ubuntungwa, kulaba ukunyanyantila ubuntungwa bwa bambi. Abaume, abanakashi, na bana aba kaele ilingi line e bafwilamo, ababepaya baimona kwati “tabalufyenye,” kabili batila abafwile nabalinga ukufwa. Ku ca kumwenako, umwaka wapwa ku Ireland, “bakalwila ba buntungwa” bateyele ibomba mwi tauni linono ilya Omagh. Ili bomba lyaipeye abantu ba kaele 29 no kucenaula na bambi abengi.
Na Nomba “Baba mu Busha”
Lintu inkondo ya kulwila ubuntungwa yapwa, cinshi banonka? “Bakalwila ba buntungwa” nga bacimfya ubulwi, napamo balasangako ubuntungwa. Lelo, bushe cine cine balaba abantungwa? Nelyo fye ni mu fyalo umwaba ubuntungwa, umo abene batila mwaba amayendele, bushe abantu tababa “mu busha” ku mafya yashaibipila ayali nga ubupiina, ukukanapwililika, ukulwala, ne mfwa? Bushe umuntu uwatekwa ubusha kuli ifi fintu, kuti atila muntungwa icine cine?
Kalemba wa pa kale uwa Baibolo Mose alondolwele bwino bwino ifyaba ubumi bwa bantu abengi ukufuma fye na ku kale ukufika na nomba. Atile napamo kuti twaikala imyaka 70 nelyo 80, ‘lelo imyaka yonse apo yapela ituletela fye amasakamiko na macushi.’ (Amalumbo 90:10, Baibele wa Cibemba uwa mu 1983) Bushe aya macushi yakapwa? Bushe fwe bantunse tukatala atwikalapo mu cibote cine cine, ukulubuka ku kukalipwa no munsokwe ifilecusha abengi ndakai?
Baibolo itila fikapwa! Ilanda pa “buntungwa bwa bukata bwa bana ba kwa Lesa.” (Abena Roma 8:21) Lekeni tulandepo sana pali ubo buntungwa, ubwalandilepo Paulo mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo muli kalata alembeele Abena Kristu ku Roma. Muli uyu kalata, Paulo alilondolola bwino bwino fintu ifwe bonse twinganonka ‘ubuntungwa bwa bukata’ ubwine bwine, ubwa muyayaya.
[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 3]
Ukufuma mu citabo ca Beacon Lights of History, Vol. XIII