Inkama ya Kulwala

KA OWMADJI KALEPOLOMYA. Hawa, nyina, nasakamikwa pa lwa kucepa kwa menshi mu mubili; aumfwile ukuti umwana wa mufyala wakwe uwikala ku mushi alifwile nomba line kuli ubu bwine bulwele. Banakulu Owmadji, e kutila banafyala kwa Hawa, balefwayo kutwala Owmadji ku ng’anga. Basoso kuti: “Icilelwalika uyu mwana mupashi ubifi. Walikeene ukumufwika ulupimpi lwa kumucingilila, kabili nomba amafya yatendeka!”

IFYA musango yu fyaliseeka mu fyalo ifingi. Imintapendwa ya bantu basumino kuti imipashi ibifi e ilenga amalwele. Bushe ici ca cine?

Ukucilenga Ukube Nkama

Nalimo pa lwenu tamwasumino kuti imipashi ishimoneka e ilenga amalwele. Na kuba, kuti mwasunguko mulandu umuntu engatontonkanishishe fyo, pantu basayantisti balilango kuti icilenga amalwele ayengi tushishi ututandanya amalwele. Nangu cibe fyo, ibukisheni ukuti kale abantunse tabaishibe pa lwa utu tushishi utwacepesha ututandanya amalwele. Ilyo Antonie van Leeuwenhoek apangile maikroskopo mu mwanda wa myaka uwalenga 17 e lintu abantunse batendeke ukumona utushishi ututandanya amalwele. Nalyo line, ifyo Louis Pasteur asangile mu mwanda wa myaka uwalenga 19 e fyalengele ukuti basayantisti baleumfwikisha ukuti utushishi utushimoneka e tulenga amalwele.

Apantu pa nshita ntali abantunse tabaishibe icilenga amalwele, imfundo ishingi isha kutiine mipashi shalitendeke, ukusanshako ne mfundo ya kuti imipashi ibifi e ilenga amalwele yonse. Icitabo ca The New Encyclopædia Britannica citubulula inshila imo ifyo ici catendeke. Citila ing’anga sha ku kale shaeseshe ukundapa abalwele ukubomfya imishila yalekanalekana, amabula, ne fili fyonse fintu shalekwata. Limo limo, imiti ya shiko yalebomba. Lyene ing’anga mu kundapa kwa iko yatendeke ukusanshamo impupo ishingi ne fibelesho fya kutiine mipashi, ifyalengele abantu belaishiba ifyo yaleundapa. Na muli fyo ing’anga yalengele abantu batwalilile ukwisa kuli yene. Muli iyi nshila, imiti iya kundapa yalengelwe ukube nkama, kabili calengele abantu balelombo bwafwilisho ku mipashi.

Ishi nshila sha kundapa kwa cishilano shicili shilabomfiwa mu fyalo ifingi. Abengi batila icilenga amalwele mipashi ya fikolwe ifyafwa. Bambi batila Lesa e utulwalika no kuti ukulwala e nshila ya kutukandilamo pa membu shesu. Na lintu fye abantu baumfwikisho kuti icilenga amalwele tushishi ututandanya amalwele, tabaleka ukutiine mipashi.

Pa mulandu wa uyu mwenso indoshi ne ng’anga shilashukila abantu. Cinshi, lyene tulingile ukusuminamo? Bushe kuti catwafwa ukulombe mipashi ukuti itundape. Cinshi Baibolo isosa?