Bushe Mwatemwa Indalama Nelyo Ubumi Bwenu?

Napamo mwalyumfwapo pa lwa bapupu abasonta umuntu imfuti no kumweba abati: “Tupeele indalama nga te ifyo twalakwipaya!” Pali lelo, aya mashiwi yaishibikwa bwino yalomfwika mu bwafya ifwe bonse tuli na bo—maka maka kuli balya abekala mu fyalo ifikankaala. Lelo, te bapupu abapatikisha ukucite fyo. Ukucila, ni filya abantu bacindamika sana indalama ne fikwatwa.

UKUCINDAMIKA ifyuma ukwa musango yo kwaliletako ifikansa fimbi na masakamika. Cinshi twingaipusula pa kukonkelela indalama ne fikwatwa? Bushe kuti twaba ne nsansa pa kuba fye ne fikwatwa ifinono? Bushe abantu baleipusula “umweo wine wine” pa mulandu fye wa kutemwa ifyuma? Bushe indalama e shingatulenga ukuba ne nsansa?

Ukufwaisha Indalama

Pa fintu ifyo abantu bafwaisha kabili ifyo batemwisha—nampo nga fisuma nelyo fibi—ukutemwa indalama e kwisa intanshi. Ukutemwa indalama te kuti kulingane no kufwaya ukulaala no mwaume nelyo umwanakashi nelyo ukufwaya ifya kulya, pantu kwena takupwa. Nangu fye bukote tabupwisha ukufwaisha indalama. Ilingi, ubukote kuti bwalenga umuntu ukufwaisha nelyo ukusakamana sana pa ndalama ne fingashitwamo.

Ubufunushi bulemoneka kwati bulekulilako fye. Uwaba muli filimu imo iyalumbuka sana atile: “Ubufunushi kuti bwakulenga ukucita ico ulefwaya. Ubufunushi busuma.” Nangu ca kuti abengi baleita imyaka ya ba1980 nge Nkulo ya Bufunushi, ifyacitike pa ntanshi na pa numa ya iyi myaka filanga ukuti ifyo abantu bamona indalama tafyayaluka sana pa myaka iyapita.

Nalimo icipya ca kuti abantu abengi balasanga bwangu inshita ya kunonka ifyuma ifingi ifyo bafwaisha. Cimoneka kwati abantu abengi mu calo bapoosa inshita ikalamba ukubomfya amaka yabo ukupanga no kunonka ifikwatwa fya ku mubili. Kuti mwasuminisha ukutila abantu lelo balafwaisha ukukwata ifikwatwa no kubomfya indalama, kabili babomfya inshila ishingi pa kucite fyo.

Lelo bushe abantu balaba ne nsansa pa mulandu wa ici? Ukwasuka ici cipusho, Imfumu Solomone, iyali iya mano kabili iya cuma, yalembele imyaka 3,000 iyapita ukuti: “Uwatemwa silfere takaangile silfere, no watemwe fyuma takaangile cibwesha. Ici na co mupu.” (Lukala Milandu 5:10) Amasomo ya nomba pa mibombele ya bantunse yasokolola ifyapalako.

Indalama ne Nsansa

Cimo icipapusha sana ukukuma ku mibele ya bantunse ca kuti ukunonka indalama ne fikwatwa takulenga umo ukwikushiwa sana nelyo ukuba ne nsansa ishingi. Ico abafwailisha abengi basanga ca kuti ilyo umuntu afika pa cipimo cimo mu kunonka ifyuma, ukwikushiwa ne nsansa fishintilila pa fikwatwa akwata.

E ico, ukufwaisha kwacishamo ukwa fikwatwa ne ndalama kulenga abengi ukwipusha ukuti, ‘Tulaipakisha ifintu fipya ifyo tushita; lelo, ilyo twalanguluka pali fyonse, mulandu nshi ifi fikwatwa fishitulengela ukuba ne nsansa?’

Mu citabo cakwe icitila Happy People, kalemba Jonathan Freedman atile: “Ilyo fye wanonka indalama shalinga, isho ndalama tashaafwa nangu panono mu kuleta insansa. Ku bantu abakwata indalama, indalama tashibaletela sana insansa.” Abantu abengi baliiluka ukuti icilenga sana ukuti umuntu abe ne nsansa fintu fya ku mupashi, ukubomba imilimo isuma mu bumi, no kuba ne mibele isuma. Kabili icacindama ni bucibusa na bantu bambi no kukanapusana na bo ukwingatucilikila ukuipakisha ifyo twakwata.

Abengi bamona ukuti ukufwaisha ukubomfya ifyuma ku kupwisha amafya ya lwa nkati e cilenga amafya mu bwikashi pali lelo. Bamo abalanda pa mibele ya bantu batila abantu abengi tabenekela ifisuma kabili tabekushiwa. Na kabili balanda pa fyo abantu abengi mu fyalo ifikankaala batemenwe ukuya ku kundapwa kwa kucina nelyo ku kufwaya umutende wa lwa nkati ukufuma ku ntungulushi sha mipepele, ifyakaniko, na ku mabumba ayaitunga ukundapa. Ici cilashinina ukuti ifikwatwa fyalifilwa ukulundako insansa ku bumi.

Ifyo Indalama Shingacita ne fyo Shishingacita

Kwena, indalama kuti shabomfiwa ukucita fimo. Kuti shabomfiwa ukushitamo amayanda yasuma, ifya kufwala fisuma, ne fipe fyayemba. Na kabili kuti shalenga abantu ukukumbwa uwashikwata, ukumumfwila, nelyo ukumutasha mu bumbimunda, nangu fye ukulenga umuntu ukuba ne fibusa finono ifingasumina ukumucitila ifintu lelo ifya pa kashita kanono. Lelo ifi e fyo fye indalama shingacita. Indalama tashingashita ifyo tukabila sana—ifintu pamo nga ukutemwa cibusa icine cine, umutende wa muntontonkanya, icisansamushi ilyo umo alepalamina ku mfwa. Kabili ku bantu abacindamika bucibusa bwabo na Kabumba, indalama te kuti shishite ukusenamina kwa kwa Lesa.

Imfumu Solomone, iyakwete ifintu ifisuma fyonse ifyaleshitwa mu nshiku shakwe, alishibe ukuti ukutetekela ifikwata takulenga ukuba ne nsansa shibelelela. (Lukala Milandu 5:12-15) Indalama kuti shaluba ilyo banki yawa nelyo lintu shacepelwa amaka. Icikuulwa kuti caonaulwa ku nkuuka. Inshuwalansi, nangu ca kuti ilabwesha ifikwatwa fyaonaika panono, te kuti ifumyepo ubulanda. Indalama umuntu akwata mu kampani kuti shapwa amaka mu bushiku bumo fye ilyo amaka ya ndalama yacepa. Nangu fye ni ncito isuma umo abomba no kufola indalama ishingi kuti yapwa.

Kanshi kuti twatwalilila shani ukukanatemwa indalama? Bushe indalama ne fikwatwa fifwile ukubomba umulimo nshi mu bumi bwesu? Bebeteni uyu mulandu na kabili ku kumona ifyo mwingakwata icintu icacindama icine cine—“umweo wine wine.”

[Ifikope pe bula 4]

Ifikwatwa fya ku mubili tafileta insansa shibelelela