Ubumi Bwabo

Nangu Nalinaka, Nalikwata Amaka

NGA FINTU CASHIMIKWA NA BA LEOPOLD ENGLEITNER

Umushilika wa ba SS afumishe imfuti yakwe no kuisonta mu mutwe wandi, kabili anjipwishe ati: “Bushe nuipekanya ukufwa? Nalakupika imfuti pantu niwe cumbu munshololwa.” Nayaswike ati: “Ninjipekanya,” ninshi ndeesha ukulenga ishiwi lyandi ukumfwika ilyakosa. Naliipekenye, nalishibete no kulolela ukuti alishe imfuti, lelo tacitile nangu cimo. Ansasukiile ati: “No kufwa kwine taulingile pantu uli ciwelewele sana!” Bushe naishileisanga shani muli iyi mibele yabipisha?

NAFYELWE pa 23 July, mu 1905, mwi tauni lya Aigen-Voglhub, ilyabela mu mpili sha ku Austria. Nine nali umukalamba. Batata balebomba ku kampani ka kuputula imbao kabili bashikulu abafyele bamayo bali ni bashibulimi. Abafyashi bandi bali bapiina lelo balebombesha. Ilyo nali umwaice, twaleikala mwi tauni lya Bad Ischl, mupepi na ku Salzburg, ukwaba imimana ne mpili ifyayemba nga nshi.

Ilyo nali umwaice, naletontonkanya sana pa co kwabela ulufyengo, te mulandu fye wa kuti twali abapiina, lelo na pa mulandu wa kuti nafyelwe uwaongama umongololo. Nshaleiminina uwaololoka pantu umusana walekalipa sana. Ku sukulu, balinkenye ukwangalako ifyangalo, ne ci calengele ukuti aba mu kalasi balempumya.

Ilyo Inkondo ya Calo iya Kubalilapo yapwile, ninshi ndi fye mupepi no kukumanya imyaka 14, natontonkenye ukufwaya incito pa kuti mfume mu bupiina. Naleumfwa sana insala lyonse, kabili ukukaba umubili kwalinashishe, ukwaishile no bulwele bwa Spanish flu, ubwaipeye abantu imintapendwa. Bashibulimi abengi balenjeba abati: “Bushe ni ncito nshi twingapeela iwe we muntu uwabula amaka?” Lelo, shibulimi umo uwa luse alinjingishe incito.

Ukusambilila pa Kutemwa kwa kwa Lesa

Nangula bamayo bali ni baKatolika abaipeelesha, naleyako fye limo limo ku calici, pantu batata balefwaya ne mwine ukuisalila. Icalencusha sana ku matontonkanyo, kupepa ifimpashanya, ukwaseeka sana mwi Calici lya Roma Katolika.

Bushiku bumo, mu October 1931, umunandi anjebele ukumushindika ku kupepa ukwaletungululwa na Basambi ba Baibolo, e fyo Inte sha kwa Yehova shaleitwa ilya nshita. Kuli kulya kulongana, ukubomfya Baibolo, balinjaswike amepusho yacindama ayapala: Bushe ukupepa ifipasho kulatemuna Lesa? (Ukufuma 20:4, 5) Bushe kwaliba umulilo wa pe ukuya abantu mu kupya? (Lukala Milandu 9:5) Bushe abafwa bakabuushiwa?—Yohane 5:28, 29.

Ico natemenwe sana kwishiba ukuti Lesa alikaanya abantu ukulwa inkondo, nangu ca kuti abalwa batila balwila mwi shina Lyakwe. Nasambilile ukuti “Lesa kutemwa” no kuti alikwata ishina ilyasumbuka ilya kuti, Yehova. (1 Yohane 4:8; Amalumbo 83:18) Nalitemenwe sana ukwishibo kuti ukupitila mu Bufumu bwa kwa Yehova, abantu bakekala umuyayaya ne nsansa ilyo isonde lyonse likaba paradaise. Nasambilile na pe subilo lishaiwamina ilya bantu bamo abashapwililika abasalwa na Lesa ukuteka pamo na Yesu mu Bufumu bwa kwa Lesa ubwa ku muulu. Nali uwaipekanya ukucita icili conse ukulola kuli ubu Bufumu. E co mu May 1932, nalibatishiwe no kuba Inte ya kwa Yehova. Pa kuti umo abatishiwe no kuba Inte ya kwa Yehova, alekabila ukushipa, pantu pali ilya nshita abafulile mu Austria bali ni baKatolika, kabili baali ne mpatila.

Ukusuulwa no Kucushiwa

Abafyashi bandi balifulilwe sana ilyo nalekele ukuya ku calici, kabili ukwabula no kupoose nshita, shimapepo abilishe ici pa cisebele kuli bonse. Abena mupalamano balefwisa amate pa nshi, ukulangisha ifyo bansuulile. Na lyo line, nalefwaisha ukuba umutumikishi wa nshita yonse, kabili mu January 1934, natendeke bupainiya.

Ifikansa fya calo fyalibipishe pantu icipani ca baNazi cali no kusonga kukalamba mu citungu cesu. Ilyo nalebomba bupainiya mu citungu ca Styrian Valley icabela ku mumana wa Enns, bakapokola balemfwayafwaya lyonse, kanshi nalekabila ukuba ‘uwacenjela nge nsoka.’ (Mateo 10:16) Ukufuma mu 1934 ukufika mu 1938, nalecushiwa lyonse lyonse. Nangula nshaingile incito, balikeene ukulampeela indalama balepeela abashibomba, kabili pa mulandu wa mulimo wandi uwa kushimikila, pa miku iingi bampingwile ukukakwa pa nshita iinono e lyo imiku ine bampingwile ukukakwa inshita ikalamba.

Abashilika ba kwa Hitler Baingilila Icalo ca Austria

Mu March 1938, abashilika ba kwa Hitler baingilile icalo ca Austria. Mu nshiku fye ishinono, abantu ukucila 90,000—e kutila mupepi na mapesenti yabili aya mpendwa ya bantu abakalamba—balibekete no kubatuma ku fifungo na ku nkambi sha kucushiwilwamo, babapele umulandu wa kukaanya imitekele ya baNazi. Inte sha kwa Yehova bena bali nabaipekanya ku fyaleisa ku ntanshi. Mu lusuba lwa mu 1937, bamo mu cilonganino nalelongana kale, baendele amakilomita 350 ne ncinga ukuya ku Prague mu kuyasangwa ku kulongana kwa pa kati ka nko. Pali kulya kulongana, baumfwile ifyo abasumina banensu mu Germany balecushiwa. Cali fye icayeba ukuti ni fwe twali no kukonkapo.

Ukutula fye pa bushiku abashilika ba kwa Hitler baingilile icalo ca Austria, Inte sha kwa Yehova balipatikishiwe ukulalongana no kushimikila mu bumfisolo. Nangula impapulo sha Baibolo shaleletwa mu bumfisolo ukupitila ku mupaka wa calo ca Switzerland, tashalekumana kuli bonse. E co Abena Kristu banensu aba ku Vienna balelemba impapulo mu bumfisolo. Ilingi line, nine naletwalila baNte impapulo.

Ukutwalwa ku Nkambi ya Kucushiwilwamo

Pa April 4, 1939, ine pamo na Bena Kristu banandi batatu balitwikete kuli ba Gestapo ninshi tulesefya Icibukisho ca mfwa ya kwa Kristu mu Bad Ischl. Bonse batusendele na motoka ku Linz, ukwali amaofesi yakalamba aya bakapokola ba buteko. E wali umuku wa kubalilapo ukunina motoka, lelo nshaipakishe pantu nalisakamene sana. Ku Linz, balindubulwishe icabipa imiku iingi, lelo nshalekele ubusumino bwandi. Ilyo papitile imyeshi isano, bantwele ku citungu ca Upper Austria kuli kapingula. Ku ca kupapusha, ukundubulwisha kwalipwile, lelo iyo tayali e mpela ya kucula kwandi. Lelo, ilya ine nshita, balya bambi batatu babatwele ku nkambi sha kucushiwilwamo, uko bailefwila, aba busumino ukufika na ku mpela.

Bambikile mu cifungo, kabili pa October 5, 1939, banjebele ukuti bali no kuntwala ku nkambi ya kucushiwilwamo iya ku Buchenwald mu Germany. Pa citesheni ca Linz, pali ishitima ilyalelolela fwe bafungwa. Mu matolokoshi mwali imiputule ya kwikalamo abantu babili babili. Mu muputule nali, mwali no mwaume umbi, kabili uyu mwaume ali ni Dr. Heinrich Gleissner, uwali kale umulashi wa citungu ca Upper Austria.

Twatendeke ukulanshanya na ba Dr. Gleissner. Balyumfwile sana uluse pa fyo nalecula kabili balisungwike ukuti na lintu baleteka, Inte sha kwa Yehova bali na mafya ayengi mu citungu baleteka pa mulandu na mafunde. Balandile mu bulanda abati: “Ba Engleitner, te kuti nungike ifintu fyabipa, lelo ndefwaya ukulomba ubwelelo. Cimoneka kwati ubuteko bwesu bwalifilwa ukuleta umulinganya. Nga mwingakabila ubwafwilisho ubuli bonse, kuti natemwa sana ukumwafwa.” Twaishilekumana na kabili pa numa ya nkondo. Balingafwile ukupoka indalama shandi isho ubuteko bwalepeela abalecushiwa ku baNazi.

“Nalakwipaya”

Pa October 9, 1939, nafikile ku nkambi ya kucushiwilwamo iya Buchenwald. Ilyo twafikile, baebele uwalelinda icifungo ukuti pa bantu abaishile paali na Nte, kabili atendeke ukuncusha nga nshi. Aleng’uma ububi sana. Nomba, pa kwishibo kuti te kuti alenge icisumino candi ukupwa, atile: “Nalakwipaya Engleitner. Lelo ilyo nshilakwipaya, ndefwaya ulembele abafyashi bobe kalata wa kubashalikapo.” Natontonkenye pa mashiwi ya kulembela abafyashi bandi aya kubakoselesha, lelo lyonse ilyo nabika pensulo pe pepala ukuti nembe, aleng’uma mu nkonkoni, icalelenga ukuti mfilwe ukulemba bwino. Ampumishe ati: “Ciwelewele sana ici! Te kuti cilembe ne fyaololoka. Lelo tacileka ukubelenga Baibolo.”

Lyene, uyu kalinda wa cifungo afumishe imfuti yakwe no kuisonta mu mutwe wandi, alefwaya mone ati alampika, nga fintu nacilanda pa kutendeka kwa lyashi. Lyene ansunkiile mu kalokoni akanono umwali abantu abengi. Naiminine bushiku bonse. Nangu fye kulaala kwine nga nshalele pantu umubili onse walekalipa. Abo nali na bo mu cifungo balelanda fye abati: “Ukufwila imipepele ya buwelewele, kubulwa amano!” Ba Dr. Gleissner bali mu kalokoni kakonkelepo. Balyumfwile icacitike kabili mu kuilishanya batile, “Ukupakasa Abena Kristu nakutendeka na kabili!”

Mu lusuba lwa mu 1940, abafungwa bonse batwebele ukuya mu kubomba pa Mulungu uko baletoba amabwe, nangu ca kuti tatwalingile ukubomba pa Mulungu. Bacitile ici pa kuti balandule pa “fyabipa” ifyo abafungwa bamo bacitile. Batwebele ukusenda amabwe ayakulu ukufuma uko baletobela ukuyatwala ku nkambi. Abafungwa babili babikile ilibwe ilikalamba pa numa yandi, kabili napene mpone ku mulandu wa kufina kwe bwe. Lelo, ba Arthur Rödl, abaleangalila inkambi, abaletiinwa sana ku bantu e bampuswishe. Ilyo bamwene ifyo nalecula pa kusenda ilibwe, banjebele ati: “Tawakumanishe ukusenda ili libwe pa numa yobe ukuyafika ku nkambi! Libike pa nshi!” Aya e mashiwi fye naumfwilile ayanengele ukwilulukwa. Lyene ba Rödl bansontelele ilibwe ilinono no kunjeba abati: “Tola lilye libwe no kutwala ku nkambi. Nalyanguka ukusenda!” Bapilibukile kuli kapitao wesu no kumweba ati: “Leka Abasambi ba Baibolo babwelelemo ku cifungo. Ifi fine babomba fyafula!”

Pa mpela ya bushiku ubuli bonse bwa kubomba, naletemwa lyonse ukubishanya no lupwa lwandi ulwa ku mupashi. Twalipangile amapekanyo ya kwananya ifya kulya fya ku mupashi. Munyina umo alelemba icikomo ca mu Baibolo pa kapepala no kutumina bambi. Twalifyushishe na Baibolo iine mu bumfisolo no kuileta mu nkambi. Twayakenye ukulingana na mabuuku yaba mu Baibolo. Pa myeshi itatu, nalebelenga ibuuku lya kwa Yobo. Nalelifisa mu nsokoshi. Ilyashi lya kwa Yobo lyalingafwile ukutwalilila uwashangila.

Pa March 7, 1941, nali pa bantu abengi abo bakuushiishe ku nkambi ya kucushiwilwamo iya Niederhagen. Ifintu fyalebipilako fye cila bushiku. Bushiku bumo, ine na bamunyina babili batwebele ukulonga ifipe fimo mu fibokoshi. Pa numa, twaile na bafungwa banandi ku nkambi ya bashilika. Umushilika wa ba SS umo amwene ukuti nshale-endesha. Alifulilwe ica kuti ukwabula ukunsoka, alimpantile mu numa kabili alincenene ububi nga nshi. Ala calikalipe, lelo te mulandu no kukalipwa, ubushiku bwakonkelepo naile mu kubomba.

Ukukakulwa Ukwabulo Kwenekela

Mu April 1943, balitufumishe mu cifungo ca ku Niederhagen. Pa numa, bantwele ku nkambi ya kucushiwilwamo iya Ravensbrück, uko abafungwa abengi sana baleipaiwa. Lyene mu June 1943, mu kukanaenekela, bampeele ishuko lya kumfumya mu nkambi ya kucushiwilwamo. Ili lyena, ukukakulwa takwali na kuba kwa kuti kano natala naleka icisumino candi. Lelo, banjebele ukutwalilila ukubomba umulimo wa cibe pe farmu ubumi bwandi bonse. Nalefwaisha ukucite co pa kuti ndubukeko ku bucushi bwa mu nkambi. Naile kuli dokota pa kuti ayempima umuku wa kulekelesha. Dokota alipapile ilyo amwene. Atile: “Bushe ucili Inte ya kwa Yehova!” Nayaswike ati, “Mwalungika ba Dokota.” Atile: “Kanshi taulingile ukufuma mu cifungo. Lelo, cawama no kukufumya fye pa kuti tauletucusha, pantu uli ca kupoosa fye.”

Ifi dokota alandile tafyali fya kukukumya fye. Nshali bwino nangu panono. Umubili walililwe ne nda, impumo balempuma shalengele ukutwi kumo ukukoma, kabili umubili onse wali fye ifilonda fyeka fyeka ifyaiswile fye amafina. Pa numa ya myeshi 46 iya kucushiwa, ukuba lyonse ne nsala no kubomba imilimo ya cibe, nafinine fye amakilogramu 28. Nangu ca kuti nshali bwino, balimfumishe mu cifungo ca Ravensbrück, pa July 15, 1943.

Naninine ishitima ukubwelela ku mwesu, nali fye neka ukwabula umulinshi uwa kunshindika, kabili naile ku Linz mu kucita lipoti ku maofesi yakalamba aya ba Gestapo. Kapokola wa ba Gestapo ampeele ifipepala fya kumfumishapo kabili ansokele ukuti: “Nga uleti ico twakufumisha kutila ukatwalilile ne milimo yobe iya mu bumfisolo, ninshi uleibepa fye! Nga twakusanga fye uleshimikila, ukacimona.”

Awe nasukile nafika ku ng’anda! Ukutula apo banjikatiile pa April 4, 1939, bamayo tabaseseshe icipe icili conse mu muputule wandi. Nangu ni Baibolo, yali fye filya fine naishiile iyakupukulwa pe tebulo lyali mupepi no busanshi! Nalifukeme no kutasha Yehova mwi pepo lya kufuma ku mutima.

Tapakokwele, napeelwe umulimo wa kubomba pe farmu. Umwine we farmu, cibusa uo naishibene nankwe ukutula ku bwaice, alendipila nangula talingile ukucite co. Ilyo inkondo ishilatendeka, uyu cibusa alinsuminishe ukufisa impapulo shimo isha Baibolo pa mwakwe. Nali uwa nsansa ukubomfya shilya mpapulo nafishile ishangafwile ukukosa lwa ku mupashi. Ukukabila kwandi konse kwalikushiwe, kabili nalefwaisha ukutwalilila ukushipikisha pa farmu ukufikila inkondo yapwa.

Ukufisama mu Mpili

Lelo, inshiku sha buntungwa isha mutende shali fye ishinono. Mu August 1943, banjebele ukuya kuli dokota wa bashilika pa kuti ayempima. Pa kubala, atile nshalingile ukubomba umulimo wakosa pa mulandu wa kongama kwa numa yandi. Lelo, ilyo papitile umulungu umo, dokota umo wine apitulwike mu fyo asangile no kufilemba ati: “Uyu muntu nalinga ukubomba ubushilika, kabili kuti aba ku ntanshi mu bulwi.” Pa kashita, abashilika balifililwe ukunsanga, lelo pa April 17, 1945, ilyo fye inkondo ishilapwa, balinsangile. Banjebele ukubomba ubushilika.

Nailefisama mu mpili shali mupepi. Nasendele fye ifinono ifya kuipangasha, ifya kufwala ne fya kulya e lyo na Baibolo. Pa kubala, nalekumanisha ukulaala pa nse, lelo ukutalala kwalicililemo, ne mfula yabuuta yalepona. Nalibombele umubili onse. Nalisukile nafika pa kayanda akali pa muulu wa lupili apalepele amamita 1,200. Ninshi ndetutuma, nakoseshe umulilo no kutendeka ukonta no kumika ifya kufwala. Pa mulandu wa kunaka, naliponene mu tulo pe benchi ilyali mupepi no mulilo. Tapapitile na nshita, naishilesantamuka ku mulandu wa bukali bwa mulilo. Ifya kufwala fyandi fyalyambwike umulilo! Natendeke ukwalangana pa nshi ukuti nshimye umulilo wali ku fya kufwala. Inuma yonse yali fye ifilonda fyeka fyeka.

Nangu ca kuti ukubwelela ku farmu kwali no kuba ubusanso icine cine, e fyo nacitile ilyo tabulaca. Lelo umukashi wa mwine we farmu ali no mwenso sana kabili alintamfishe. Anjebele ati balefwaisha ukunjikata. E ico naile ku bafyashi bandi. Nangu fye bafyashi bandi bene, pa kubala tabalefwaya ukunsunga, lelo baishilensuminisha ukulaala mu ka muputule ka pa muulu aka mu ng’anda, kabili bamayo bansambiile ifilonda. Lelo, pa numa ya nshiku shibili, natontonkenye ifyo kuti caba bwino sana ukubwelela mu mpili no kuyafisama pantu abafyashi bandi baali no mwenso ifi nali pa ng’anda.

Pa May 5, 1945, icongo icikalamba calinshibwishe. Namwene indeke sha Nkondo shileisa mu kwikala pa nshi. Apo pene, nalishibe ukuti nabataasha ubuteko bwa kwa Hitler! Umupashi wa kwa Yehova walinkoseshe ukuti nshipikishe ukucula kushaibipila. Amashiwi yaba pa Amalumbo 55:22 yalifikilishiwe muli ine, yalinsansamwishe sana ilyo fye amesho yandi yaletendeka. ‘Napoosele pali Yehova icisendo candi icafina,’ kabili nangu ca kuti nali uwanaka lwa ku mubili, alinkoseshe ilyo naleenda mu “mupokapoka wa kufiita kwa mfwa.”—Amalumbo 23:4.

Amaka ya kwa Yehova ‘Yalengwo Kufikapo’

Pa numa ya nkondo, ifintu fyatendeke ukuba bwino panono panono. Pa kubala, nalebomba umulimo wa bucibombebombe pe farmu lya munandi. Ilyo abashilika ba ku United States baishile mu April 1946, e lyo nalubwike kuli filya banjebele ukuti nkaba cibombebombe wa mu mafarmu ubumi bwandi bonse.

Ilyo inkondo yapwile, bamunyina ba Bwina Kristu mu Bad Ischl ne citungu ca mupepi batendeke ukulongana lyonse. Batendeke ukushimikila mu kupimpa na kabili. Naingile incito ya kulonda pa fakitare, ne ci calengele ntwalilile muli bupainiya. Umuye nshiku, naikele mwi tauni lya St. Wolfgang, kabili mu 1949, naupile Theresia Kurz, uwakwete umwana mu mulume wa kubalilapo. Twaikele pamo imyaka 32, ukufika mu 1981, lintu umukashi wandi uwatemwikwa afwile. Nalimutenseshe ukucila imyaka 7.

Pa numa ya mfwa ya kwa Theresia, natendeke bupainiya na kabili, umulimo uwangafwile ukucefyako ubulanda. Pali ino nshita, nine painiya kabili eluda mu cilonganino caba mu Bad Ischl. Apo nomba nyendela pa ncinga ya balemana, nshalika impapulo sha Baibolo no kulanda na bantu pe subilo lya Bufumu mu parka ya mu Bad Ischl nelyo pa ng’anda pa mwandi. Ukulanshanya kusuma ukwa malyashi ya mu Baibolo kulandetela insansa icine cine.

Nga natontonkanya pa fyacitika, kuti nalando kuti amesho ya kutiinya ayo napatikishiwe ukushipikisha tayanengele ukubipilwa. Kwena, kwali limo ilyo naleyumfwa uwapopomenwa pa mulandu na mesho. Lelo, bucibusa bwandi ubwa pa mutima na Yehova Lesa bwalingafwile ukucimfya inshita sha musango yo ishayafya. Ukukonkomesha kwa kwa Shikulu kuli Paulo ukwa kuti, “mu kunaka e mo amaka yandi yalelengwo kufikapo,” kwali ukwa cine na kuli ine wine. Pali ino nshita, ilyo ndi ne myaka mupepi na 100, kuti nalanda nga filya fyalandile umutumwa Paulo ukuti: “Mbekelwa mu fya kunaka, mu miponto, mu fya kukabila, mu fya kupakasa na mu fya bucushi, pa mulandu wa kwa Kristu. Pantu ilyo ndi uwanaka, e lyo mba na maka.”—2 Abena Korinti 12:9, 10.

[Ifikope pe bula 25]

Mu April 1939, ilyo naiketwe na ba Gestapo

Ifipepala apo ba Gestapo balembele imilandu bampeele, mu May 1939

[Abatusuminishe]

Ifikope fibili: Privatarchiv; B. Rammerstorfer

[Icikope pe bula 26]

Nalefisama mu mpili ishali mupepi

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 23]

Foto Hofer, mu Bad Ischl, Austria