“Ica Kutwafwa Ukumfwikisha”—Baibolo Casangwa mu Laibrare Wakokwesha uwa mu Russia

ABASOMA babili balefwayafwaya bamanyuskripiti ba Baibolo aba kale. Balyendawike mu matololo no kufwayafwaya mu ninga, mu mayanda ya baume ba mapepo abashimbe, na mu mayanda yapangilwe mu mabwe. Ilyo papitile imyaka, bailekumanina ku Russia mu laibrare wakokwesha umo balonganike bamanyuskripiti ba Baibolo abasuma nga nshi ukucila bamanyuskripiti bonse ababako. Bushe aba bene baume ni bani? Cali shani pa kuti ifyuma balonganike fisangwe mu Russia?

Bamanyuskripiti ba Kale—Basoselako Icebo ca kwa Lesa

Pa kuti twishibe umo pali aba baume, twalabwelela ku myaka ya ba1800 ilyo mu Bulaya monse mwali ukwaluka kwa mipepele. Yali ni nshita ilyo kwali ukwishiba bwino sana sayansi ne ntambi, icalengele ukuti batendeke ukutwishika ifyo ifikolwe fyabo fyasuminemo. Abalengulula bale-esha ukusuusha Baibolo. Na kuba, abasoma baletwishika nga ca kuti Baibolo ya cine.

Bamo abalesoselako Baibolo mu kufumaluka bailwike ukuti amamanyuskripiti ya Baibolo ayapya ayali tayalasangwa ukwabula no kutwishika yali no kusoselako Icebo ca kwa Lesa ukuti ca cishinka. Nga ca kuti bamanyuskripiti bambi aba kale basangwa ukucila pa baalipo, baali no kuba bushininkisho bwa cine cine ubwa kuti Baibolo ya cine, nangu ca kuti pa miku iingi balyesha ukuyonaula nelyo ukuyalula. Na kabili bamanyuskripiti ba musango yo kuti bayafwa ukwishiba ifilubo fimo ifyo bafyantika mu Baibolo.

Ukupaashanya ukukalamba pali Baibolo kwalimine mu Germany. Bamo baletalika ukuti Baibolo te ya cine. Ici calengele ukuti uwacaice uwasambilila sana ashe amekalo ya bwanalale no kuba pa lwendo ulwali no kumulenga ukusanga bamanyuskripiti ba Baibolo abasuma nga nshi. Ishina lyakwe ni Konstantino von Tischendorf, uwasoma pali Baibolo. Tischendorf tasuminishe ku fyo balelengulula Baibolo kabili ici calengele ukuti asange bamanyuskripiti abasoselako Baibolo ukuti ya cine. Mu lwendo lwakwe ulwa kubalilapo ulwa ku matololo ya Sinai mu 1844 mwafumine ifisuma nga nshi. Ilyo aloleshe mu museke balepoosamo ifisoso uwali mu ciyanda ca baume ba mapepo abashimbe asangile kope wa kale uwa Septuagint uwakokwesha nga nshi pa makope yonse ayo basanga. Septuagint bupilibulo bwa ciGriki ubwa Malembo ya ciHebere.

Tischendorf alitemenwe sana kabili asendeleko ifimfungwa 43. Nangu ca kuti alishininkishe ukuti kwalishele na fimbi, ilyo abweleleko mu 1853 ailesangako fye icinono. Ni kwi fimbi fyali? Apo indalama akwete shalipwile, alombele umwaume wali ne fyuma ukuti amwafwilisheko kabili aliimine no kuya alefwayafwaya bamanyuskripiti ba kale. Lelo ilyo ashilatendeka ulu lwendo, ali no kulomba ubwafwilisho kuli kateka wa ku Russia.

Kateka Atemwa Ifilecita Tischendorf

Tischendorf taishibe ifyo abena Russia bali no kumupokelela pantu ali ni Protestanti e lyo mu Russia monse mwali fye icalici lya baOrthodox. Icalengele ukuti ifintu fimuwamine ni co pali ilya nshita ifintu fyalealuka mu Russia. Pa mulandu wa kuti abena Russia balipoosele sana amano ku kusambilila, Kateka Catherine II (uwaishibikwa no kuti Catherine Mukalamba) apangile laibrare wa St. Petersburg’s Imperial Library mu 1795. Apo yali e laibrare ya kubalilapo iya cintubwingi mu Russia, mwali ifitabo ifingi nga nshi ifyo abantu abengi bali no kulabelenga.

Nangu ca kuti Imperial Library baleilumbilisha ukuti e yakwete sana ifitabo mu Bulaya, lelo yali no bwafya bumo. Ilyo papitile imyaka 50 ukutula apo iyi laibrare yapangilwe, mwali fye bamanyuskripiti 6 aba ciHebere. Abena Russia abalefwaisha sana ukusambilila indimi Baibolo yalembelwemo no kulapilibula baleya balefulilako fye. Catherine II atumine abasoma ku kusambilila iciHebere mu masukulu yakalamba aya mu Bulaya. Ilyo aba basoma babwelele, batendeke ukusambilisha iciHebere mu macalici yakalamba aya Orthodox, kabili batendeke ukupilibula Baibolo mu lulimi lwabo ukufumya mu ciHebere ca kale. Lelo tabakwete ndalama kabili balebakaanya kuli bashimapepo ba mu Russia abashatemenwe umulimo wabo. Ca cine, ku bantu balefwaisha ukwishiba Baibolo, ukwishiba bwino kwali takulatendeka.

Kateka Aleksandere II, alishibe ubucindami bwa nyendo sha kwa Tischendorf kabili atendeke ukumwafwilishako mu ndalama alekabila. Te mulandu “na kalumwa no kukaanya” uko bamo balemukaanya, Tischendorf alibwelele ku Sinai na makope yonse aya Septuagint ayasheleko.a Mu kupita kwa myaka, aya ma Septuagint baishileyenika ukuti Codex Sinaiticus, kabili na nomba yaba e mamanyuskripiti ya Baibolo ayakokwesha. Ilyo afikile ku St. Petersburg, Tischendorf aile kwi sano lya Imperial Winter Palace ukwaleikala kateka. Alombele ukuti kateka aletungilila “umulimo uukalamba nga nshi uwa kuceeceeta no kusambilila Baibolo”—e kuti kope wa manyuskripiti basangile, iyo pa numa babikile mu laibrare wa The Imperial Library. Kateka alisumine, kabili Tischendorf alisansamwike no kulemba ukuti: “Ishuko nalipeelwa ku nkulo yesu . . . Baibolo wa Sinaitic Bible, ikatwalilila ukuba ica kutwafwa ukumfwikisha amalyashi yene yene ayaba mu Cebo ca kwa Lesa, kabili yakulatwafwa ukusoselako icine pa kukosha icishinka ca kuti Baibolo ya cine.”

Icuma ca Baibolo Icafumine ku Crimea

Uwasoma na umbi uwalefwayafwaya ifyuma fya Baibolo nalandwapo pa kutendeka kwa ici cipande. Bushe kuti aba ni nani? Imyaka fye iinono ilyo Tischendorf ashilabwelela ku Russia, laibrare ya Imperial Library yapeelwe amabuuku ayengi nga nshi. Ici capapwishe kateka ica kuti aletele abasoma bonse abali mu Bulaya ku Russia. Abasoma na bo balipapile ilyo bamwene ifyo amamanyuskripiti na mabuuku yambi yafulile. Yonse pamo yali 2,412, ukusanshako ne fimfungwa na mamanyuskripiti ifyali 975. Pali aya mamanyuskripiti pali bamanyuskripiti ba Baibolo 45 abalembelwe ilyo imyaka ya ba900 ishilafika. Nangu ca kuti amamanyuskripiti yalemoneka ukufula, uwayalonganike ali fye muntu umo uwe shina lya Abraham Firkovich, umwina Karaite wasoma uwali ne myaka ukucila pali 70. Abena Karaite bali ni bani?b

Ili lipusho lyalicindeme sana kuli kateka. Icalo ca Russia calikulile ica kuti catendeke ukutungulula incende ishaletungululwa ne fyalo fimbi. Ici calengele ukuti mu buteko mube imikowa na imbi. Muli iyi ncende yayemba iya Crimea, iyabela mu lulamba lwa Bemba Wafiita, mwaleikala abantu balemoneka kwati baYuda abakwete intambi sha bena Turkey kabili balelanda ululimi lwapalana ne ciTatar. Abena Karaite batuntwike ku baYuda abasendelwe bunkole mu Babiloni lintu Yerusalemu yaonawilwe mu 607 B.C.E. Ukupusanako na barabi abaYuda, abena Karaite bena tabasumine muli Talmud kabili balekomaila pa kubelenga Amalembo. Abena Karaite abafumine ku Crimea balefwaisha ukupeela ubushininkisho bwa kuti balipuseneko kuli barabi abaYuda pa kuti kateka tabasuulile. Balesubila ukuti nga balangisha bamanyuskripiti ba kale abo bakwete, bali no kushinina kateka ukuti batuntwike ku baYuda abaileikala ku Crimea lintu bafumine muli bunkole ku Babiloni.

Ilyo Firkovich atendeke ukufwayafwaya ifyalembwa fya kale na bamanyuskripiti, atendekele mu mayanda yapangilwe mu mabwe mu Chufut-Kale ku Crimea. Abena Karaite balikelemo no kupepela muli aya mayanda yapangilwe mu mabwe. Tabaleonaula amakope ya kale aya Malembo apali ishina lya kwa Lesa, Yehova, pantu baletontonkanya ukuti ukucite ca musango yo kukanaba no mucinshi kwi shina lya kwa Lesa. Aya mamanyuskripiti baleyabika mu kayanda ka kusungilamo ako baleita mu ciHebere ati genizah, icalola mu kuti “umwa kufisama.” Apo abena Karaite balicindike sana ishina lya kwa Lesa, tabaleikataula sana umwali aba bamanyuskripiti.

Apo muli cilya cifulo mwali ulukungu pa myaka iingi, Firkovich alitekenye sana pa kufwaya mu ma genizah. Muli genizah imo asangilemo manyuskripiti iyaishibikwa sana iya mu 916 C.E. Iyi manyuskripiti baita ati Petersburg Codex of the Latter Prophets, kabili yaba pa mamanyuskripiti yakokwesha aya Malembo ya ciHebere.

Firkovich alonganike bamanyuskripiti abengi, kabili mu 1859 apingwilepo ukutwala aba bamanyuskripiti ku laibrare ya Imperial Library. Mu 1862, Aleksandere II ayafwilishe mu kushita aya mabuuku pali 125,000 rubles pa kuti bakayabike mu laibrare, umutengo uwali uukalamba pali ilya nshita. Pali ilya ine nshita, indalama laibrare yalepoosa pa mwaka shaleba 10,000 rubles. Pa mabuuku yashitilwe pali na manyuskripiti waishibikwa sana uwa Leningrad Codex (B 19^A). Yalembelwe mu 1008 kabili e manyuskripiti yakokwesha pa mamanyuskripiti yonse ayakwata Amalembo ya ciHebere. Uwasoma umo asosele ukuti “nalimo e manyuskripiti yacindamisha iya Baibolo, pantu e yabomfiwa pa kupilibula Amalembo ya ciHebere mu maBaibolo ya nomba line ayapilibulwa bwino sana.” (Moneni umukululo uli muli cino cipande.) Muli ulya wine mwaka wa 1862, manyuskripiti ya Codex Sinaiticus iya kwa Tischendorf yalisabankanishiwe kabili yalitashiwe ku bantu abengi mu calo.

Ukumfwikisha Ifya ku Mupashi Pali Nomba

Pali nomba iyi laibrare yaishibikwa ukuti National Library of Russia kabili e yakwata amamanyuskripiti ya kale ayengi mu calo conse.c Ukulangilila ifyacitika mu Russia ukutula kale, ishina lya uyu laibrare lyalyalulwa imiku 7 mu myaka fye nalimo 200 iyapita. Ishina limo ilyaishibikwa sana ni The State Saltykov-Shchedrin Public Library. Nangu ca kuti imyaka yayafya iya ba1900 yalengele ukuti uyu laibrare onaulwe, amamanyuskripiti yena tayaonawilwe mu nkondo shonse shibili isha calo na lintu Leningrad yasanshilwe. Fisuma nshi tusangamo muli aba bamanyuskripiti?

Bamanyuskripiti ba kale e babomfiwa sana pa kupilibula amaBaibolo ayengi pali nomba. Balenga ukuti abafwaisha ukwishiba icine balebelenga amaBaibolo yasuma aya Malembo ya Mushilo. Codex Sinaiticus na Leningrad Codex yalibomfiwe sana pa kupilibula New World Translation of the Holy Scriptures, iisabankanishiwa ne Nte sha kwa Yehova ukutula mu 1961. Ku ca kumwenako, amaBaibolo ya Biblia Hebraica Stuttgartensia na Kettel’s Biblia Hebraica, ayabomfiwe na komiti wa New World Bible Translation Committee, yapilibwilwe ukufuma kuli Leningrad Codex kabili yalabomfya ishina lya kwa Lesa, Yehova, imiku 6,828.

Bantu fye abanono ababelenga Baibolo e baishiba ukuti balingile ukutasha ukubako kwa ilya laibrare yaba mu St. Petersburg na bamanyuskripiti ba iko, bamo abainikwa ati Leningrad, ishina lya kale ilya ulya musumba. Nomba uo tulingile ukutasha sana ni Yehova Kalemba wa Baibolo pantu e upeela ulubuuto lwa ku mupashi. E mulandu wine kemba wa malumbo apaapaatile Yehova ukuti: “Tumeni ulubuuto lwenu ne cishinka cenu, lekeni fintungulule.”—Amalumbo 43:3.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 13]

ISHINA LYA KWA LESA LYAISHIBIKWA KABILI BALALIBOMFYA

Pa mulandu wa mano yakwe, Yehova alishininkisha ukuti Icebo cakwe, Baibolo, cacingililwa ukufika na ino nshita. Ukubombesha kwa bakalemba abalekopolola amamanyuskripiti kwalilenga ukuti Baibolo icingililwe bwino bwino. Bakalemba bapooseleko sana amano pali bonse ni baMasore, bakalemba abaHebere abacenjela ababombele uyu mulimo ukutula mu myaka ya ba500 ukufika muli ba900 C.E. Kale balelemba iciHebere ukwabula amavawelo (ifilembo fya a, e, i, o, u.). Mu kuya kwa nshita, calyangwike sana ukuleka ukushimbula bwino amashiwi ya ciHebere pantu iciAramaic catendeke ukupyana iciHebere. BaMasore batendeke ukubika amavawelo mu malembo ya mu Baibolo ku kulangilila ifyo ishiwi lishimbulwa mu ciHebere.

Icacindamisha ca kuti amavawelo baMasore babikile muli manyuskripiti ya Leningrad Codex yalalangilila ifyo ishina lya kwa Lesa lifwile ukushimbulwa, e kuti lifwile ukushimbulwa ati Yehwah’, Yehwih’, na Yeho·wah’. “Yehova” e shina libomfiwa sana. Ishina lya kwa Lesa lyalishibikwe kabili lyalebomfiwa ku balembele Baibolo na kuli bambi abaikeleko kale. Na lelo line, ishina lya kwa Lesa lyalishibikwa kabili lilabomfiwa na bantu abengi abaishiba ukuti ‘Yehova eka, E Wapulamo pano isonde ponse.’—Amalumbo 83:18.

[Icikope pe bula 10]

Mu muputule mwaba bamanyuskripiti mu laibrare wa The National Library

[Icikope pe bula 11]

Kateka Catherine II

[Ifikope pe bula 11]

Konstantin von Tischendorf (pa kati) na Aleksandere II, kateka wa Russia

[Icikope pe bula 12]

Abraham Firkovich

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 10]

Ifikope fya: National Library of Russia, St. Petersburg

[Abatumtuminishe Ukubofya Ifikope Fili pe bula 11]

Catherine II: National Library of Russia, St. Petersburg; Alexander II: Cifumine mu citabo ca Spamers Illustrierte Weltgeschichte, Leipzig, ica mu 1898