Ubwafya Bapitilemo pa Kupilibula Baibolo Mu CiItalian

“BAIBOLO yaba pa mabuuku ayasabankanishiwa sana muno calo cesu [Italy], na kabili cimoneka kwati yaba pa mabuuku ayo bashibelenga sana. Nangu fye ni ino ine nshita baKatolika tabakoseleshiwa sana ukwishiba ifyaba mu Baibolo nelyo ukulaimona nge Cebo ca kwa Lesa. Kwaliba abantu abafwaisha ukwishiba ifyaba mu Baibolo, lelo ilingi line takuba uwa kubasambilisha.”

Amashiwi yali pa muulu, yalandilwe na Bashikofu abena Italy pa kukumana bakwete mu 1995. Aya mashiwi yalengele bambi ukwipusha amepusho ayengi. Pa myaka iingi iyapita, bantu banga ababelenga Baibolo? Mulandu nshi Baibolo ishasabankanishiwa sana mu Italy nga fintu yasabankanishiwa mu fyalo fimbi? Mulandu nshi na lelo baipendela pa mabuuku ayo bashibelenga sana mu Italy? Ukumona ifyalecitika pa kuti bapilibule amaBaibolo yamo mu ciItalian kuti kwalenga amepusho yamo ukwasukwa.

Calisendele imyaka iingi nga nshi pa kuti indimi shafuma ku ciLatin shitendeke ukubomfiwa sana. Ishi ni ndimi pamo nge ciFrench, iciItalian, iciPortuguese, iciSpanish e lyo na shimbipo. Mu fyalo fya mu Bulaya ifingi ifyakwata ifikulilo fya ciLatini, indimi sha cikaya tashacindeme sana pa kuti baleshibofya na mu masambililo. Ukutendeka ukubomfya sana ishi ndimi kwalisangwilileko ku kupilibulwa kwa Baibolo. Mu nshila nshi? Pa nshita imo pali ubupusano ubukalamba sana pa ciLatin calebomfiwa ne ntungulushi she calici lya baKatolika e lyo ne ndimi sha cikaya ica kuti abantu abasambilile panono nelyo abashasambilile tabaleumfwa iciLatin.

Ilyo calefika mu mwaka wa 1000, abantu abengi abaleikala mu cofi ca Italy cali no kubafya ukulabelenga Baibolo ya ciLatin iya Vulgate nangu ca kutila bali-ikwete. Pa myaka iingi intungulushi she calici e shali no bwangalishi pa fyo balesambilisha mu masukulu, ukusanshako na mu mayuniversiti ayaliko pali ilya nshita. Abakankala fye e balenonkelamo mu kubelenga iyi Baibolo. E mulandu wine Baibolo yaishilebela “ibuuku ilishaishibikwa.” Lelo, abantu abengi balefwaisha ukubelenga Icebo ca kwa Lesa no kucumfwikisha mu lulimi lwabo lwine.

Mu kwipifya kuti twatila bashimapepo tabalefwaya Baibolo ukupilibulwa, baletiina ukuti ici kuti calenga ico balemona ngo busangu ukwanana. Kalemba we lyashi Massimo Firpo, ena atile: “Ukubomfya indimi sha cikaya [kuti kwapilibula] ukuleka ukubomfya ululimi [lwa ciLatin] ulwacingilile amaka bashimapepo bakwete pa milandu ye calici.” Kanshi, intambi, amapepo, ne fyo abantu baikala e fyalenga ukuti abantu mu Italy besambilila sana Baibolo ukufika na ino ine nshita.

Ifyo Cali pa Kupilibula Amalembo Yamo aya Kubalilapo

Mu myaka ya ba1200, e lyo bapilibwile Amalembo aya kubalilapo mu ciItalian ukufuma mu lulimi lwa ciLatin. Ayo malembo bayalembele ku minwe kabili yali aya mutengo nga nshi. Apantu amalembo ayengi yapilibwilwe mu myaka ya ba1300, kanshi mupepi na Baibolo yonse yalipilibwilwe mu ciItalian, nangu cingatila aya malembo yapilibwilwe na bantu abapusanapusana abaleikala mu ncende shalekanalekana pa nshita shapusanapusana. Abakankala fye na bantu abasambilila sana, e baleshukila aya maBaibolo ayapilibwilwe na bantu abashaishibikwa bwino. Kalemba we lyashi Gigliola Fragnito atile nangu fye ni lintu umutengo wa mabuuku, na maBaibolo, wacepeleko pa mulandu wa kuti balitendeke ukupulinta, “bantu fye abanono e bakwete Baibolo.”

Pa myaka iingi nga nshi abantu abengi mu Italy tabaishibe ukubelenga. Nangu fye ni pa nshita lintu Italy yaishileba icalo cimo mu 1861, abantu abengi sana tabaishibe ukubelenga. E co, mu 1870, lintu ubuteko bupya mu Italy bwalepanga ifunde lya kuti umuntu onse afwile ukusambilila isukulu ukwabula ukulipila, Papa Pius IX alembele imfumu ukuipatikisha ukukaanya ilyo ifunde. Papa alondolwele lilye funde nge “cikuko” icaiminine pa “konaula amasukulu ya baKatolika umupwilapo.”

Ukupilibulwa kwa Baibolo Yonse iya Kubalilapo mu CiItalian

Baibolo yonse iya kubalilapo mu ciItalian yapulintilwe mu Venice mu mwaka wa 1471, imyaka nalimo 16 ukutula apo bamashini banono aba kupulintilako babomfiwe pa muku wa kubalilapo mu Bulaya. Nicolò Malerbi, umwaume wa fya mapepo mu Camaldoli apilibwile Baibolo wakwe mu myeshi 8. Abomfeshe sana amaBaibolo bapilibwile kale, aliyalembulwile ukubomfya Baibolo wa Latin Vulgate, kabili alyalwile amashiwi yamo yamo ukubikamo ayo balebomfya sana uko aleikala mu Venetia. Baibolo yakwe e yali iya kubalilapo ukusabankanishiwa sana pa maBaibolo ya mu ciItalian ayo bapulintile.

Umuntu umbi uwasabankenye Baibolo mu Venice ni Antonio Brucioli. Asumine mu fundo ya kuti umuntu alicindama sana, kabili alekonka sana ifyalesambilisha baProtestanti, nangu ca kutila tafumininemo mwi calici lya baKatolika. Mu 1532, Brucioli apilibwile Baibolo ukufumya mu ciHebere ne ciGriki. Iyi yali e Baibolo ya kubalilapo ukupilibulwa mu ciItalian ukufuma mu malembo ya ciHebere ne ciGriki. Nangu ca kuti tabomfeshe iciItalian icisuma, icaweme sana ca kuti alikonkele amalembo ya kubalilapo pa kupilibula. Pantu indimi pali ilya nshita tashakwete amashiwi ayengi. Mumo mumo Brucioli alibwekeshemo ishina lya kwa Lesa ilyalembelwe ukuti “Ieova.” Pa myaka iingi, Baibolo yakwe yalibomfiwe nga nshi kuli baProtestanti abena Italy pamo na bashatemenwe ifyo baKatolika balesambilisha.

BaKatolika e lyo na bambi balisabankenye amaBaibolo ayo balembulwile cipya cipya ukubomfya Baibolo ya kwa Brucioli. Pali aya Baibolo tapali nangu imo iyasabankanishiwe sana. Mu 1607, Giovanni Diodati, shimapepo wa ba Calvinist uo abafyashi bakwe babutukile ku Switzerland pa kutiina ukupakaswa, alembele Baibolo imbi mu ciItalian mu musumba wa Geneva, ukufumya mu ciHebere ne ciGriki. Baibolo wakwe alibomfiwe sana na baProtestanti ba mu Italy pa myaka iingi. Ukulingana ne nshita lintu yalembelwemo, iyi Baibolo imonwa ukuti yalipilibulwa bwino sana mu ciItalian. Baibolo ya kwa Diodati yalyafwile abena Italy ukwishiba ifyo Baibolo isambilisha. Lelo, bashimapepo balekaanya ukusabankanishiwa kwa Baibolo ya kwa Diodati na maBaibolo yambi.

Baibolo ‘Icitabo Icishaishibikwa’

Icitabo ca Enciclopedia Cattolica cisosa ukuti: “Lyonse icalici lyalececeta ifitabo ifyo balesabankanya ku cintubwingi ilyo bashilapanga fimashini fya kupulintilako. Pali iyi nshita icalici lyamwene ukuti tacalekabilwa ukulemba umutande wa fitabo ifyabindilwe pantu amabuuku ayalemonwa nga yabipa baliyocele.” Nangu fye ni pa numa lintu bashimapepo ba baProtestanti bafumine mwi calici lya baKatolika, bashimapepo abengi mu fyalo fya mu Bulaya balebombesha ukukaanya ukusabankanishiwa sana ukwa fitabo baleita ukuti fya busangu. Ifintu fyaishileyaluka mu 1546, pa numa lintu icilye ca Trent calandile pa maBaibolo ya mu ndimi sha cikaya. Kwaishileba amabumba yabili. Abashalefwaya ukuti Baibolo ipilibulwe mu ndimi shimbi isha cikaya baleti ukupilibula Baibolo “e ntulo ya busangu!” Abalefwaya ukuti Baibolo ipilibulwe mu ndimi sha cikaya nabo batile “abalwani” babo baProtestanti, kuti balasosa abati icalici lya baKatolika lyalileseshe ukupilibula Baibolo pa mulandu wa kuti balefwaya ukufisa “ukufutika no bucenjeshi” bwe calici lyabo.

Ukukanasuminishanya pa kupilibulwa kwa Baibolo mu ndimi sha cikaya pali uku kukumana capilibwile ukuti basuminishe fye Baibolo ya Vulgate ukuti e yali iya cine, kabili no kuti e yali no kulabomfiwa ne calici lya baKatolika. Nangu cibe ifyo Carlo Buzzetti, kafundisha pe sukulu lya Pontifical University Salesianum ilya ku Rome, atile ukusosa ukuti Vulgate e Baibolo fye iya “cine” “cimo no kusosa ukuti e ilingile ukulabomfiwa fye.” Ifyacitike pa numa e filanga ukuti amashiwi asosele ya cine.

Mu 1559, Papa Paul IV alembele icisontelelo ica kubalilapo ica mabuuku ne fyalembwa ifyo baKatolika bababindile ukubelenga, ukushitisha, ukupilibula, nelyo ukukwata. Aya mabuuku yalemonwa ayabipa kabili aya busanso ku citetekelo na ku myendele isuma iya bantu. Icisontelelo calangishe amaBaibolo ya mu ndimi sha cikaya, ayo bakeenye ukubelenga ukusanshako na Baibolo ya kwa Brucioli. Abalebelenga aya mabuuku balebatamfya mu calici. Icisontelelo calembelwe mu 1596 cakwete amabuuku ayengi ayo babindile. Pali iyi nshita tabalesuminisha ukupilibula nelyo ukupulinta amaBaibolo mu ndimi sha cikaya. Lelo nga basanga ayo maBaibolo baleyonaula.

Ici calengele ukuti ukoca amaBaibolo pa lwalala kufule mu kupwa kwa ba1500. Abantu yaweyawe baletontonkanya ukuti Baibolo yali libuuku lya basangu, nangu fye ni ino ine nshita e fyo batontonkanya. Balyonawile mupepi na maBaibolo yonse ne fyalembwa ifyalelanda pali Baibolo, mu fifulo fya cintubwingi na mu malaibraile ayashali ya cintubwingi. Pa myaka 200 iyakonkelepo, takwali Katolika uwapilibwile Baibolo mu ciItalian. AmaBaibolo yeka fye ayasabankanishiwe mu bumfisolo mu cofi ca Italy kabili ayo baletiina ukupoka yali maBaibolo yapilibwilwe na baProtestanti abasoma. E mulandu wine kalemba Mario Cignoni alandile ukuti: “Abantuuntu fye balilekele ukubelenga Baibolo pa myaka iingi. Baibolo yasangwike icitabo icishaishibikwa ku bena Italy. Abengi tabatalile ababelengapo Baibolo.”

Bacefyako Ifibindo

Lelo pa numa, Papa Benedict XIV ayalwile amafunde ayali mu cisontelelo icalembelwe pa June 13, mu 1757, “asuminishe ukubelenga amaBaibolo ya mu ndimi sha cikaya ayo Intungulushi sha baKatolika shasuminishe, kabili ayalembelwe pe samba lya butungulushi bwa bashikofu.” Ne cafuminemo ca kuti Antonio Martini, uwaishileba shikofu mukalamba uwa ku Florence, aliipekenye ukupilibula Baibolo wa Vulgate. Ulubali lwa kubalilapo lwafumine mu 1769, kabili Baibolo yonse yapwile ukupilibulwa mu 1781. Ukulingana ne citabo cimo ica baKatolika, Baibolo ya kwa Martini yali “iya kubalilapo ukupilibulwa bwino sana mu ciItalian.” Ilyo iyi Baibolo ishilalembwa baKatolika abashaleumfwa iciLatin tababalile ababelengapo Baibolo iyasuminishiwe ne calici. Pa myaka 150 iyakonkelepo, Baibolo yapilibwile Martini e yeka fye iyo basuminishe baKatolika abena Italy ukulabelenga.

Ifintu fyayalwike fye lintu aba mapepo bakumene pa ecumenical council Vatican II. Mu 1965 ulupapulo lwa Dei Verbum pa muku wa kubalilapo lwakoseleshe ukulembwa kwa “maBaibolo ayasuma kabili ayapilibulwa bwino . . . mu ndimi ishalekanalekana, sana sana ayapilibulwa ukubomfya amalembo ya kubalilapo aya mushilo.” Ilyo tacilafika mu 1958, Pontificio istituto biblico (Isukulu lya bashikofu ilya kusambilila Baibolo) lyapilibwile “Baibolo wa kubalilapo uwa baKatolika ukubomfya amalembo ya ciHebere ne ciGriki.” Uyu Baibolo abwekeshemo ishina lya kwa Lesa “Jahve” mumo mumo.

Ukulesha ukupilibulwa kwa maBaibolo mu ndimi sha cikaya kwalipelenganya abantu, ici calilenga abantu abengi ukukanabika amano ku cebo ca kwa Lesa. BaGigliolo Fregnito balandile ukuti: “Ici calilenga abasumina ukutwishika amaka bakwata aya kuitontonkanishisha e lyo no kubomfya bakampingu babo.” Na kabili balibapatikisha ukukonka ifisumino fye calici, ifyo baKatolika abengi bamona kwati fyalicindama ukucila na Baibolo. Ifi fyonse fyalilenga abantu ukukankamba Amalembo nangu ca kutila abantu abengi balishiba ukubelenga.

Nangu cibe fyo umulimo wa Nte sha kwa Yehova uwa kushimikila, walilenga abengi mu Italy ukufwaya na kabili ukwishiba Baibolo. Mu 1963 baNte basabankenye Baibolo wa New World Translation of the Christian Greek Scriptures mu ciItalian. Mu 1967 Baibolo yonse yalipilibwilwe. Ukucila pa maBaibolo 4,000,000 yalisabankanishiwa mu Italy mweka fye. Baibolo ya New World Translation, yalibweseshamo ishina lya kwa Lesa, Yehova, no kukonka sana ifyo amalembo ya ciHebere ne ciGriki yalembwa.

Inte sha kwa Yehova shilashimikila ku ng’anda ne ng’anda, ukubelenga no kulondolola Amalembo umwaba ubukombe bwe subilo kuli bonse abengomfwa. (Imilimo 20:20) Ilyo mukakumanya Inte sha kwa Yehova, mukabepushe bakamulange muli Baibolo wenu amalayo ya kwa Lesa ayasuma ayo alaya ukuti nomba line kukaba “imyulu ipya ne calo cipya” “umukaba ubulungami”!—2 Petro 3:13.

[Mapu pe bula 13]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

Venice

ROME

[Icikope pe bula 15]

Baibolo ya kwa Brucioli yalibomfya ishina Ieova

[Icikope pe bula 15]

Icisontelelo umwalembelwe amabuuku ayo bakeenye, catantawilile amaBaibolo ya mu ndimi sha cikaya ayo batile yalibipa

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 13]

Bible title page: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma

[Abatumtuminishe Ukubomfya Ifikope Fili pe bula 15]

Brucioli’s translation: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma; Index: Su concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali