Icikomeneno ‘ca kwa Yukali’

MU MWANDA wa myaka uwalenga 7 B.C.E., Nebukadnesari imfumu ya bena Kaldi acimfishe Yerusalemu, no koca umusumba, kabili abongolwele ne fibumba. Aikete Sedekia imfumu ya baYuda no kumutonkola amenso. Na kabili imfumu ya Babiloni yaipeye na “bakankaala bonse mu Yuda.”—Yeremia 39:1-8, NW.

Umukankaala umo nelyo cilolo umu Yuda, pali balya abena Babiloni baipeye ali ni Yukali, umwana mwaume wa kwa Shelemia. Kwalisangwa ifyebo nomba line ifilanda pali Yukali. Ilyo tushilalanda pali ifi fyebo, intanshi lekeni tumone ifyo Amalembo yalanda pali Yukali na pa fyalecitika pa nshita ali umumi.

“Bakakufilwa”

Yehova aebele kasesema Yeremia ukuyabila ubukombe bwa bupingushi pali Yuda na Yerusalemu. Lesa aebele Yeremia ukuti imfumu sha mu Yuda, bacilolo, bashimapepo na bantu ‘bakalwa’ nankwe. Lyena Yehova asosele ukuti: “Lelo bakakufilwa, pantu ine ndi na iwe ku kukupokolola.”—Yeremia 1:17-19.

Ilyo abena Babiloni bashingile Yerusalemu, Imfumu Sedekia yatumine inkombe imiku ibili ku kwipusha Yeremia nga ca kuti Nebukadnesari ali no kubwelelamo ukwabula ukusansa umusumba kabili aebele kasesema ukuti alepepa pa kuti bekasansa umusumba. Umo pali balya imfumu yatumine ali ni Yukali, uwitwa no kuti Yeukali. Ubukombe Lesa apeele Yeremia bwa kuti abena Babiloni, nelyo abena Kaldi, baali no konaula umusumba. Umwikashi onse uwa mu Yerusalemu uushakafumemo akafwa ku cipowe, ku cikuko, na ku lupanga. Lelo uukafumamo no kuwila ku bena Kaldi akaba no mweo. Ala aya mashiwi Yeremia alandile yalikalifye bacilolo ba mu Yuda!—Yeremia 21:1-10; 37:3-10; 38:1-3.

Yukali ali pali bacilolo abatunkile Sedekia ukuti: “Shi lekeni epaiwe uyu muntu [Yeremia]; . . . aletompwela amaboko ya bantu ba bulwi.” Na kabili Yukali umubifi ali pali balya bapoosele Yeremia mu cilindi ca matipa, umo pa numa baishilemwabula. (Yeremia 37:15; 38:4-6) Pa mulandu wa kuti aleumfwila Yehova, Yeremia alipuswike ilyo Yerusalemu yaonawilwe, lelo Yukali ena alifwile ilyo baonawile ubuteko acetekelemo.

Ifyebo Ifisuma Fyasangwa

Bambi kuti balanda ukuti ifyebo ifyasangilwe ifipya ifyalanda pali Yukali “fyalembelwe” mu Yerusalemu nomba line mu 2005. Abashula ifya kushulashula baleimba pa ncende apo baletunganya ukuti e pali isano lya Mfumu Davidi. Ifyo basangilepo fyalangile ukuti pali cikuulwa icikalamba ico bakuulile na mabwe ayengi nga nshi kabili batontonkenye ukuti baconawile ilyo abena Babiloni bacimfishe Yerusalemu mu nshita ya kwa Yeremia.

Tacaishibikwa bwino bwino nampo nga ili e lyali isano lya kwa Davidi nelyo iyo. Nangu cibe fyo, abashula ifya kushula balishibepo icintu cimo pa fyo bashulile, e kutila icikomeneno ce loba icali sentimita umo mu bufumo apalembelwe ifyebo icili pe bula 14. Ici cikomeneno bacikakatike pa calembwa icabolele kale sana. Ifyebo balembapo fitila: “Ca kwa Yeukali umwana wa kwa Shelemiyahu umwana wa kwa Shovi.” Ukwabula ukutwishika ifi filembo fyalembelwe pa cikomeneno ca kwa Yeukali, nelyo Yukali, mwana Shelemia umulwani wa kwa Yeremia.

Uushula ifya kushulashula Eilat Mazar, uwa belengele no kwilula ifilembo fyali pa cikomeneno, alemba ukuti Yeukali e “cilolo wa mfumu” na umbi uwaishibikwa pa mbali ya kwa Gemaria, mwana Shafani, uo ishina lyakwe lyalembelwe pa cikomeneno icasangilwe mu Musumba wa kwa Davidi.a

Pa kutetekela mu Cebo ca kwa Lesa tatukabila ne fya kushula ifili fyonse; lelo ukufikilishiwa kwa kusesema ukwapuutwamo e kulingile ukutulenga ukucetekela Baibolo. Ifishinka fya mu lyashi lya kale fishininkisha ukuti ifyo Yeremia asobele pa konaulwa kwa Yerusalemu fyalifikilishiwe. Imfwa sha museebanya isha balwani ba kwa Yeremia shilingile ukukosha isubilo lyesu ilya kuti nga twatwalilila aba busumino nga Yeremia, abalwani besu ‘bakatufilwa pantu Yehova ali na ifwe.’

[Futunoti]

[Icikope pe bula 15]

Yeremia asosele filya fine Lesa amwebele te mulandu ne cintiinya

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 14]

Gabi Laron/Institute of Archaeology/ Hebrew University ©Eilat Mazar