Imisebo Yapangile Abena Roma Fishibilo fya Kuti Akale Sana Kwali Bainjiniya

FINTU nshi ifyacindama pa fyo abena Roma bapangile? Bushe kuti mwatila cibansa cikalamba ica Colosseum ico ifitantala fya ciko ficili filasangwa mu Roma? Nga tulefwaya ukwishiba ifyo abena Roma bakuulile nelyo ukupanga ifyakokwesha nga nshi, kabili ifyalumbwike sana mu nshita ya ku kale, tulingile no kutontonkanya pa misebo bapangile.

Imisebo ya bena Roma tabaleibomfya fye ku makwebo lelo abashilika nabo e mo balepita. Uwasambilila ifya kulembalemba Romolo A. Staccioli alanda ukuti iyi misebo e yalengele abantu “ukwishiba ifintu ifyalekanalekana, ukucenjela mu imilimo yapusanapusana, ukusambilila amano ya buntunse, ne fya mapepo,” ukubikapo fye na masambilisho ya buKristu.

Mu nshita sha ku kale, iyi misebo yali cishibilo ca kuti abena Roma balishibe sana amakuule. Casendele imyaka iingi sana pa kuti abena Roma bapange imisebo yabo iisuma nga nshi. Iyi misebo yalepele amakilomita 80,000 kabili ino nshita yapita mu fyalo ukucila pali 30.

Umusebo uwacindeme nga nshi uo babalilepo ukupanga kabili umwalepita sana abantu Musebo wa Api. Baletila e wacilile imisebo yonse pantu wafumine ku Roma ukuyafika ku Brundisium (iyo beta nomba ukuti Brindisi), icabu ico abantu baleninina amato nga baleya ku fyalo fyabela ku kabanga. Ishina bainike uyu musebo balifumishe kwi shina lya kwa mushika wa bena Roma Appius Claudius Caecus. E watendeke ukupanga uyu wine umusebo mu 312 B.C.E. Imisebo imbi iyali mu Roma Musebo wa Salaria no Musebo wa Flaminia, yonse yi yalolele ku kabanga ukuyafika kuli Bemba wa Adriatic. Kabili yailefika na ku fitungu fya Balkans, Rhine, na Danube. Umusebo wa Aurelia walolele ku kapinda ka ku kuso ukulungama ku Gaul na ku cofi ca Iberian, kabili Umusebo wa Ostiensis walolele ku Ostia, icabu ca mu Roma apo baleninina sana amato ayaleya no kufuma ku Afrika.

Ubukuule Ubukalamba mu Roma

Imisebo yalicindeme sana ku bekashi ba mu Roma nangu fye ni lintu bashilatendeka ukupanga imisebo iipya. Umusumba wa Roma baukuulile apo imisebo kale yakumanine, apa pene e po no mumana wa Tiber ushashikile sana. Ukulingana ne fyalembwa fya kale, pa kuwamya imisebo basangile yalipangwa kale, abena Roma balekonka ifyo abena Carthage balecita. Lelo abo abena Carthage basambilileko ukupanga imisebo limbi bali bena Etrusca. Ifitantala fya misebo bapangile filasangwa na nomba. Na kabili, ilyo abena Roma bashilatendeka ukupanga imisebo, abantu balebomfya inshila shaliko kale. Muli utu tushila limbi e mo balepisha inama ukushifumya uko shaleliila umulemfwe ukushitwala ku ncende imbi. Calyafishe ukwenda mu misebo iyi pantu mu lusuba mwaleba ulukungu lyena mu mainsa mwaleba amatipa. Kanshi ilingi line abena Roma balepanga imisebo yabo pa muulu wa uto tushila.

Imisebo ya bena Roma baleipanga bwino sana, yaleba iyakosa, yalemoneka bwino kabili baleibomfya sana. Abena Roma pa kupanga imisebo balesupula fye tabaleshoka, ne ci e calengele ukuti imisebo ileba iyaololoka. Ilingi line, balepanga imisebo ukukonka ifyo impanga ilemoneka. Limo limo bakalapashi mu fya misebo balepanga imisebo ukuipisha mu mbali ya lupili pa muuluko ukubalikila akasuba. Ukupanga ifyo imisebo kwalelenga abalepitamo ukukanakwata amafya nangu ilyo imiceele taili bwino.

Nomba bushe abena Roma balepanga shani imisebo? Baleipanga mu nshila ishapusanapusana, lelo muli cino cipande muli ifyo abashula ifya kushulashula balanda ukuti e fyo balecita.

Intanshi balebalilapo ukwishiba umo umusebo ukapita. Uyu mulimo balepeela abaishiba ifya kupimapima abaliko pali ilya nshita. Lyene, umulimo wakosa uwa kwimba balepeela abashilika, abalebomba incito ya bucibombebombe, nelyo abasha. Baleimba imifolo ibili iyalepalamana. Baleshapo incende pa kati ukucila amamita yabili, lelo iyi mifolo yaleba amamita yane ubutali, kabili yalekula ponse apalebela icifutu. Nga bapwisha ukupanga umusebo, mu bufumo walelepa amamita ukufika kuli 10, ukusanshako no mwalepita abaleenda pa makasa. Iloba ilyaleshala pa kati ka mifolo balelifumyapo, no kusha fye icilindi. Nga baimba basanga umushili uwakosa, baletendeka ukupanga umusebo, balebika imitika itatu nelyo ine iya fintu fyalekanalekana. Uwa kubalilapo waleba wa mabwe ayakulu nelyo ifibungulubwe. Kabili balekonkeshapo amabwe ayanono nelyo ayapapatala ayo nalimo baleitilapo konkili. Lyena pa muulu balebika umutika wa nsakalabwe nelyo amabwe ayatobaulwa e lyo pa numa baleshindaila.

Pa muulu wa misebo imo iya bena Roma paleba fye insakalabwe isho bashindaile. Lelo, imisebo iyo babikilepo konkili iyalemonka bwino e yo abantu ba ku kale balekumbwa. Pa muulu wa iyi misebo babikilepo amabwe ayapapatala ayalesangwa fye mulya mwine mu Roma. Imisebo yaleba iyalundumana pa muulu e lyo mumbali yalesululuka, emo amenshi yalekonkolokela ne ci calelenga amenshi ukukanaikalila pa misebo nelyo mumbali. Imipangile ya musango yu yalenga imisebo ukukosa ica kuti na pali ino nshita e po yaba.

Pa numa ya myaka 900 ukutula apo Umusebo wa Api wapangilwe, kalemba wa lyashi lya kale uwa ku Byzantine Procopius, alondolola umusebo ukuti “wali uusuma sana.” Ilyo alandile pa mutika balebika pa muulu wa misebo, alembele ukuti: “Nangu ca kuti napakokola nga nshi apo bapangile imisebo kabili mwalipita ne myotoka iingi nga nshi, ubusuma no kukosa kwa misebo ficili filamoneka, kabili na pa muulu pa cili apatelela bwino.”

Bushe iyi misebo baleipanga shani umo balesanga impili ne mimana? Ilingi line balepanga amalalo. Yamo pali ayo e po yaba kabili yalanga ukuti abena Roma bali ni bakalapashi mu fya makuule. Imisebo ya mutunta pa nshi iyo abena Roma balepanga limbi tayaishibikwa sana, lelo nga twatontonkanya pa fyo baleipanga kuti twamona ukuti tacayangwike ukubomba iyi milimo, pantu ilya nshita tabaishibe ifingi pa fya kupanga imisebo, kabili takwali fimashini fya kubomfya. Ulupapulo lumo lutila: “Pa myaka iingi takwali abali no kufika ku fyo abena Roma . . . bapangile imisebo.” Ica kumwenako fye, Umusebo wa Flaminia walikwata umutunta pa nshi uo beta ukuti Furlo. Mu 78 C.E. cibe pa numa abaishibisha ifya makuule na bapekanya bwino fyonse, baimbile umusebo wa mutunta pa nshi mu cilibwe icikalamba icakosa. Uyu musebo walepele amamita 40 e lyo mu bufumo wali amamita yasano kabili ukulola mu muulu wali amamita yasano. Ukupanga imisebo ya musango yu kwali mulimo uwakosa nga nshi.

Abalendo ne fyo Ifisumino Fyalesalangana

Abashilika, abasulu, bakashimikila, abatandashi, aba fyangalo, na balelwa imbuli sha kucimfyanya na bantu ne finama bonse balepita muli iyi misebo. Abaleenda pa makasa limo baleenda amakilomita 25 ukufika kuli 30 cila bushiku. Abalendo balebomfya iyi misebo baleishiba amakilomita baleenda nga balolesha pa mabwe ayo baimike mu mbali ya misebo apo balembele amakilomita. Aya mabwe yaleba ayapusanapusana, ilingi line baleyapanga ayatali kabili aya bulungana, kabili baleyemika apaleba lyonse intamfu amamita 1,480. Kwaliko ne ncende apaletubilisha abeni, apo balesanga bakabalwe bambi abalebatwala uko baleya, apo baleshita ifya kulya nelyo ukulaala nga bwaila. Ishi ncende shimo shaishileba imisumba iinono.

Pa numa fye ya kufyalwa kwa kwa Kristu, Kaisare Augusti aimishe lulu wa kuwamya imisebo. Asontele bacilolo aba kwangalila uyu mulimo ukulasakamana musebo umo nelyo ibili. Apangile ico baleita ukuti miliarium aureum, e mu kutila icilibwe apalembelwe fyebo, kabili aciimike pa cifulo apo abena Roma baleisa mu kulemba ifyebo ifyacindeme ifyalekuma icintubwingi. Ici cilibwe ico balembelepo amashiwi ukubomfya ilibwe lya bronze baciimike apo imisebo yonse iya abena Roma mu Italy yalekumanina. Ici e calenga kube ipinda lya kuti: “Imisebo yonse yafika ku Roma.” Augusti na o abikile imisebo yonse iya mu bufumu bwakwe pa mapu pa kuti abantu bonse baleimona. Cimoneka kwati imisebo bapangile yali iisuma sana ukulingana fye ne fyo imikalile yali pali ilya nshita.

Kale abalendo bamo balebomfya ba mapu pa kuti beshibe uko baleya. Aba ba mapu e balelanga abantu ubutali bwaleba ukufuma pa cifulo cimo ica kwimininapo ukufika pali cimbi e lyo ne milimo yalecitwa pali ifyo fifulo. Nangu cali ifyo, aba ba mapu balikosele umutengo kabili abantu abengi balefilwa ukubashita.

Na lyo line, Abena Kristu abalebila imbila nsuma balepekanya bwino inyendo shabo kabili balefika ku fifulo fya kutali ifingi sana. Umutumwa Paulo, nga fintu fye Abena Kristu bambi bacitile, atemenwe ukuya mu bwato ilyo aleya mu kushimikila ku misumba yabelele ku kabanga pantu umwela uwalepuupa walelola ku kabanga kabili walelenga ubwato ukwendesha. (Imilimo 14:25, 26; 20:3; 21:1-3) Mu Mediterranean, uyu mwela ufumina ku masamba mu nshita ya lusuba. Ilyo Paulo aleya ku misumba ya ku masamba, ilingi line alebomfya imisebo abena Roma bapangile. Ici calengele Paulo ukuteyanya bwino ulwendo lwa bubili na butatu muli bumishonari bwakwe. (Imilimo 15:36-41; 16:6-8; 17:1, 10; 18:22, 23; 19:1)a Mu 59 C.E., Paulo abomfeshe Umusebo wa Api pa kuya ku Roma kabili akumenye abasumina banankwe pa Mushiika wa Api, uwabelele ku kupinda ku kulyo na kabanga ka Roma apali bakilomita 74. Bambi balemulolela pa ncende yali mupepi na Roma apali bakilomita 14 pa Ng’anda sha Beni Shitatu isha kutushishapo. (Imilimo 28:13-15) Mupepi na 60 C.E., umutumwa Paulo atile imbila nsuma yalibililwe “mu calo conse” nga fintu fye caishibikwe pali ilya nshita. (Kolose 1:6, 23) Imisebo abena Roma bapangile yalengele ukuti canguke ukushimikila imbila nsuma.

Kanshi imisebo abena Roma yali iyaibela fye ku busuma kabili yaba cishibilo ca kuti kale kwali abaishibe sana ukukuula. Kabili yalisangwilako na ku kwananya kwa mbila nsuma iya Bufumu bwa kwa Lesa.—Mateo 24:14.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 14]

Ifipumpu abena Roma balebika mu misebo

[Icikope pe bula 15]

Umusebo wa kale mu Ostia, mu Italy

[Icikope pe bula 15]

Imipelwa yapangilwe ne mipeto ya maceleta, mu Austria

[Icikope pe bula 15]

Umusebo abena Roma bapangile mu Yordani babikapo ne cipumpu,

[Icikope pe bula 15]

Umusebo wa Api ku mpela ya Roma

[Icikope pe bula 16]

Ifitantala fya nshiishi mu mbali ya Musebo wa Api ku nse ya Roma

[Icikope pe bula 16]

Icilindi ca mutunta pa nshi ica Furlo pa musebo wa Flaminia, mu Marche

[Icikope pe bula 16, 17]

Ubulalo bwa Tiberius pa musebo wa Emilia pa Rimini mu Italy

[Icikope pe bula 17]

Paul akumenye abasumina banankwe pa Mushiika wa Api

[Abatumtuminishe Ukubofya Ifikope Fili pe bula 15]

Ku kuso, Ostia: ©danilo donadoni/Marka/age fotostock; ku kulyo, umusebo ne cipumpu: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.