ICIPANDE ICIKALAMBA | BUSHE TULINGILE UKUCETEKELA SAYANSI UKUCILA UKUCETEKELA BAIBOLO?

Bushe Basayantisti Balishiba Fyonse?

Muno nshiku, kwaliba amabuuku ayengi ayalanda pa fyo bamukaana Lesa balandapo pa fintu fimo. Abantu abengi balitemwa aya amabuuku kabili ifyo babelenga fyalilenga balalanda ifyalekanalekana. Sayantisti umo, David Eagleman, alembele ati: “Bamo ababelenga aya amabuuku . . . batontonkanya ukuti basayantisti balishiba ifintu ifingi sana.” Alandile no kuti, “Basayantisti abasuma tabapampamina fye pa fyo baishiba, lelo balafwaya ukwishibilapo na fimbi kabili fimo ifyo beshiba filabapapusha.”

Uwasambilila sana pa fyaba mu muulu alemona muli teleskopu

Pa myaka iingi, basayantisti abaishiba sana ifintu, balifwailishapo sana pa bubumbo kabili balishiba ifintu ifingi ifyo bashaleenekela. Na lyo line, basayantisti bamo balafilwa ukusanga ifishinka pa fintu fimo ifyo bafwailishapo. Isaac Newton, ali ni sayantisti uwaishibe sana ifintu. Alilondolwele ifyo amaka yatinta yaikatanya amaplaneti, intanda ne fipinda bushiku ifyaba mu muulu. E wabalilepo no kwishiba insamushi isho babomfya pa kupanga kompyuta, pa kwishiba ifyo ifya mulwelele fyenda, e lyo ne fyo bacita pa kupanga amabomba. Isaac Newton, alefwaya fye no kwishiba ifyo abantu bacita nga balebuka pantu alefwaya ukulaalula umutofwe ne fyela fimbi ukuba golde.

Ptolemy, sayantisti umuGriki uwaliko imyaka ukucila pali 1,500 ilyo Isaac Newton ashilabako, alisambilile pa fyo ifya mu muulu fyaikala nga alelolekesha fye na menso. Alelolekesha ifyo amaplaneti yaikala kabili alishibe sana ukupanga ama mapu. Na lyo line, asumiine ukuti icalo e caba pa kati ka maplaneti. Uwasambilila sayansi, Carl Sagan alandile pali Ptolemy ati: “Ifyo aishibe pa fyo icalo caba pa myaka 1,500 fitulanga fye ukuti limo ifyo umuntu wa mano engeshiba pa myaka iingi te kuti fibe ifya cine.”

Muno nshiku, basayantisti nabo balakwata amafya yamo yene ilyo balefwailisha pa fintu. Bushe bakatala abeshiba fyonse pa fyo imyulu yabumbwa? Nangu ca kuti tulatasha pa fyo basayantisti basanga kabili ifyo basanga filatwafwa, tufwile ukwishiba ukuti te fyonse ifyo bengeshiba. Uwasambilila ifya sayansi, Paul Davies, atile: “Takwaba uwingalondolola bwino bwino ifyo ifya mu muulu fyapangwa ica kuti fyaumfwana ne fyo bambi balandapo.” Ifyo alandile filanga fye ukuti: Abantu te kuti beshibe bwino fyonse pa fintu ifyabumbwa. Kanshi nangu ca kuti abantu bamo bamona ukuti sayansi kuti yalondolola fyonse, tatufwile ukucetekela fye fyonse ifyo yalanda.

Baibolo ilatusambilisha ifintu ifingi ifingatwafwa ifyo basayantisti bashingatusambilisha

Baibolo ilanda pa fyo Lesa abumba ati: “Mona! Utu nalanda tunono fye utwa micitile yakwe [Lesa], kabili tumfwa fye ukutepelesha kwakwe!” (Yobo 26:14) Kwaliba ifintu ifingi ifyo abantu bafilwa ukumfwikisha kabili ifyo bashingeshiba. Amashiwi ayo umutumwa Paulo alembele imyaka 2,000 iyapitapo ya cine, pantu yatila: “Iye amapaalo ubwingi ayafuma kuli Lesa! Yangu ifyo akwatisha amano! We fintu ubwingi ifyo aishibisha! Takuli nangu umo uwingeluka ubupingushi bwakwe ne mibele yakwe!”—Abena Roma 11:33.

Ifyo Basayantisti Bafilwa Ukucita

Nangu ca kuti basayantisti balatwebako pa fyabumbwa, Baibolo yena ilatwebako ne fyo tulingile ukulacita pa kuti tuleumfwana na banensu na pa kuti tuleba ne nsansa. Natulandeko pali fimo fimo ifyo Baibolo itusambilisha.

Ukupwisha Ulukaakala

Ukucindika ubumi

“Wilaipaya.”—Ukufuma 20:13.

“Onse uwapata munyina ni kepaya.”—1 Yohane 3:15.

Ukupanga no kuba aba mutende

“Taluka ku fyabipa, no kucita ifisuma; fwaya umutende, no ku-ukonkelela.”—Amalumbo 34:14.

“Uluseke lwa cisabo ca bulungami lubyalwa ilyo kuli umutende pa kutila abantu ba mutende bakalobololeko ubulungami.”—Yakobo 3:18.

Ukupata ubunkalwe

“Yehova aceeceeta umulungami no mubifi, na onse uwatemwa ubunkalwe alimupata.”—Amalumbo 11:5.

“Wilakumbwa umuntu wa bunkalwe, kabili wisalapo imibele yakwe yonse, pantu uwa bucenjeshi wa bunani kuli Yehova.”—Amapinda 3:31, 32.
Insansa mu Lupwa

Ukumfwila abafyashi

“Mwe bana, muleumfwila abafyashi benu ukulingana ne fyo Shikulu afwaya, pantu ici e calungama: ‘Ulecindika wiso na noko’ ilili e funde lya ntanshi ilyaba ne ci cilayo: ‘Pa kuti ifintu fikuwamine no kuti wikale nshiku ishingi pano isonde.’”—Abena Efese 6:1-3.

Ukufunda abana bwino

“Mwilakalifya abana benu, lelo mulebakusha ukulingana no kusalapula kwa kwa Yehova no kukonkomesha kwakwe.”—Abena Efese 6:4.

“Mwilakalifya abana benu, epali baba no bulanda.”—Abena Kolose 3:21.

Ukutemwa no kucindika abena mwenu

“Umo umo, onse atemwe umukashi wakwe ifyo aitemwa umwine; umukashi na o abe na katiina ku mulume wakwe.”—Abena Efese 5:33.
Ukucingilila ifyo Lesa apanga

Baibolo yalilanda pa balekowesha icalo mu nshita ya bena Israele. Yalanda ukuti: “Abekashi bakowesha icalo . . . Abaikalamo basangwa no mulandu.” (Esaya 24:5, 6) Lesa akapingula bonse abonaula ifyo apanga kabili akonaula “abaleonaula isonde.” (Ukusokolola 11:18) E ico Lesa takaleke abantu abonaula icalo.