Umuti wa Kuposha Ubulwele bwa Aids Ulefwaikwa Bwangu Bwangu!

Grace ashitisha insapato sha mutengo nga nshi pa mushiika Ukalamba mu Lilongwe ku Malawi. Amoneka uwa nsansa kabili uwa bumi busuma. Lelo nangu ca kuti amoneka uwa nsansa, ifyamucitikila tafyawama.

Mu 1993, Grace no mwina mwakwe batemenwe icine cine ilyo umwana wabo umukashana, Tiyajane, afyelwe. Uyu mwana nga mwamumona, alemoneka no bumi busuma. Lelo, tapakokwele alekele ukwina kabili atendeke ukulwalilila. Ilyo ali ne myaka itatu, Tiyajane afwile ku bulwele bwa AIDS (amashiwi ya kuti AIDS yalola mu kuti acquired immuno deficiency syndrome).

Ilyo papitile imyaka inono, umulume wa kwa Grace na o atendeke ukulwala. Bushiku bumo afwile icipuupu kabili bamutwele ku cipatala. Badokota bafililwe ukumundapa. Umulume wa kwa Grace, uo baikele nankwe mu cupo imyaka 8, afwile ku malwele yalengwa no bulwele bwa AIDS.

Grace nomba ekala e ka mu ng’anda ya muputule fye umo mu mushi wa mu Lilongwe. Bamo nalimo kuti batila ifi Grace nomba ali ne myaka 30, kuti atendeka ukuwamyako imikalile yakwe. Lelo, umwine alondolola ukuti: “Nalikwata kale akashishi ka HIV, kanshi nshakopwe nangu ukufyala abana na bambi.”a

ICA BULANDA ca kuti amalyashi ya musango uyu yaliseeka mu Malawi, umo batunganya ukuti abantu nalimo 1,500,000 pa bantu 11,200,000 ababamo balikwata akashishi ka HIV. Inyushipepala ya Globe and Mail yatile pa cipatala cimo icabela mu mushi, “abalwele bateka mu cipatala balifula ukucila abo bafwile ukuteka, kabili ukucila pali citika wa babomfi balifwa” kuli AIDS. Mu fyalo fimbi ifyabela ku kapinda ka ku kulyo aka Afrika mwena abakwata akashishi ka HIV balifula nga nshi. Mu 2002 akabungwe kabebeta ifya bulwele bwa AIDS aketwa Joint United Nations Programme on HIV/AIDS (UNAIDS) katile: “Imyaka abantu baba ku kapinda ka ku kulyo aka Afrika benekelwa ukwikala pali ino nshita ni 47. Nga te bulwele bwa AIDS, mukwai abantu nga balafisha ne myaka 62.”

Lelo icikuko ca HIV na AIDS caba fye icalo conse, te mu Afrika mweka iyo. Akabungwe ka UNAIDS katile nalimo abakalamba amamilioni yane mu India balikwata akashishi ka HIV. Aka kabungwe kasosele no kuti: “Nga twamona impendwa ya bantu abalwala ubulwele bwa AIDS pali nomba, kuti twatila ubu bulwele e bukepaya sana abakalamba muli ino nkulo.” Ubu bulwele bulesalangana bwangu nga nshi mu fyalo ifyapanga akabungwe ka Commonwealth of Independent States, ifyalo ifyali kale mu Soviet Union. Mu lyashi limo, batile mu Uzbekistan, “abakwete akashishi ka HIV mu 2002 balifulile ukucila bonse abakwete aka kashishi mu myaka 10 iyapitilepo.” Akashishi ka HIV e kaleipaya abena America abengi mu United State abali pa kati ka myaka 25 na 44.

Magazini ya Loleni! yasabankenye ifipande fyalelanda pali AIDS umuku wa kubalilapo mu 1986. Muli ulya mwaka Dokota Mahler, uwali umukalamba wa kabungwe ka World Health Organization ilya nshita, asokele ukuti abantu amamilioni nalimo 10 balikwete akashishi ka HIV. Mupepi ne myaka 20 pa numa, impendwa ya bakwata HIV mu calo conse yalikula ukufika ku mamilioni nalimo 42. Impendwa ya balelwala ubu bulwele ilefula ukucila impendwa ya balefyalwa! Badokota baleti ifintu ku ntanshi fikabipilako. Akabungwe ka UNAIDS katile: “Mu fyalo 45 umwaba sana abalwala ubu bulwele, baleti pa kati ka mwaka wa 2000 e lyo no wa 2020, abantu amamilioni 68 bakafwa bwaice bwaice pa mulandu wa AIDS.”

Umuti wa kundapa ubulwele bwa AIDS ulefwaikwa bwangu bwangu pantu abalelwala ubu bulwele nabafula. E ico, abafwailisha pa fya miti balabombesha ukusanga umuti wa HIV. Bushe bafikile pi mu kusanga umuti wa ici cikuko cabipisha? Bushe cili fye bwino ukwenekela ukuti AIDS ikapwa?

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 4]

Mu calo conse, batunganya ukuti abalwala HIV na AIDS balifika amamilioni 42; pali aba, 2,500,000 bana abanono

[Icikope pe bula 4]

INDIA—Abaipeelesha ukwafwa abalwele balesambilila pali AIDS

[Credi Line]

© Peter Barker/Panos Pictures

[Icikope pe bula 4]

BRAZIL—Uwafwilisha abantu alekoselesha umwanakashi uwalwala AIDS

[Abatusuminishe]

© Sean Sprague/Panos Pictures

[Icikope pe bula 4]

THAILAND—Uwaipeelesha ukwafwa abantu alesakamana umwana uwafyalwa na kashishi ka HIV

[Abatusuminishe]

© Ian Teh/Panos Pictures

Apo Badokota Bafika mu Kufwaya Umuti wa Aids

Dokota Gerald J. Stine alembele mu citabo cakwe icitila AIDS Update 2003 ati: “Takwatala akuba ubulwele bwayafya ifi ubo abantu basambililapo ifyafula nge fi.” Asosa ukuti ukusambilila pali ubu bulwele “ni cimo icikalamba ico abasambilila ifya sayansi bacita.” Bushe finshi fimo ifyo bacita?

IFYO abantu basambilila no kwishiba pa fya miti kwalenga badokota ukupanga imiti imo iyalenga abakwata akashishi ka HIV ukuba ne subilo lya kuti nalimo bushiku bumo bakapola. Kabili, mu masambililo ya kusambilisha abantu pali AIDS mwalifuma ifisuma mu fyalo ifingi. Lelo bushe ukutunguluka kwabo kulanga ukuti ubu bulwele buli no kupwa? Bushe ifyo basayantisti balecita e lyo no kwesha ukusambilisha abantu pali AIDS kuti fyapwisha ubu bulwele? Moneni fyebo fyakonkapo.

Umuti Wakuposha

Umutwe ukalamba uwali muli magazini ya Time iya pa September 29, 1986 waleti: “Nalimo Umuti Wa Aids Kuti Wasangwa.” Batendeke ukukwata isubilo ilyo bamwene ifyo umuti bapangile uwa kundapa akashishi ka HIV, uo beta ukuti azidothymidine, wabombele. Awe na cine abakwata akashishi ka HIV baletantalilako nga banwa umuti wa azidothymidine. Ukutula lilya, imiti ya AIDS iyo beta abati ama antiretroviral drugs yalenga abantu abengi ukwikala imyaka iingiko. (Moneni umukululo uleti “Bushe Umuti wa Antiretroviral Drugs Finshi?” pe buula 7.) Bushe iyi miti ya-afwa shani mu kundapa abakwata akashishi ka HIV?

Nangu ca kuti abantu batemenwe nga nshi ilyo umuti wa azidothymidine wapangilwe, magazini ya Time yatile abafwailisha pali AIDS “balishibe bwino ukuti ama azidothymidine te yali no kundapa ubulwele bwa AIDS.” Balilungike. Ama azidothymidine tayalebomba ku balwele bamo, kanshi bapangile umusango umbi uwa muti uo baleita ati ama antiretroviral drugs. Ilyo papitile inshita ababa mu kabungwe ka United States Food and Drug Administration basuminishe ukuti kuleba ukunwa ama antiretroviral drugs ayalekanalekana nga ca kuti akashishi ka HIV kalifika mu nama nkati. Ababomfi ba mu fipatala ababomba umulimo wa kusakamana abalwala AIDS balitemenwe sana iyi nshila ya kunwa imisango itatu nelyo ukucilapo iya ma antiretroviral drugs. Na kuba, pa kulongana kukalamba ukwaliko mu 1996 ukwasangilwe aba ku fyalo fyalekanalekana uko balelanda pali AIDS, dokota umo abilishe fye no kuti iyi miti kuti yapwisha utushishi tonse utwa HIV mu mubili!

Ica bulanda ca kuti ilyo no mwaka ushilapwa, basangile ukuti ukulanwa imisango itatu iya uyu muti te kuti kupwishe akashishi ka HIV. Lelo, akabungwe ka UNAIDS katile “ukunwa imisango yalekanalekana iya ma antiretroviral kwalilenga abantu abengi abakwata akashishi ka HIV ukwikala imyaka iingiko, ukuba no bumi busuma, no kubomba bwino.” Ifi e fyo basangile ku United States na ku Europe, uko ukubomfya ama antiretroviral drugs kwalenga abalefwa ku bulwele bwa AIDS ukucepa. Kabili fimbi ifyo basambilila filanga ukuti ukunwa umusango umo uwa ma antiretroviral drugs kuti kwacefyako nga nshi ubwafya bwa kuti nyina uuli pa bukulu ayambukisha umwana wakwe ubu bulwele.

Lelo, abantu abengi nga nshi abakwata akashishi ka HIV tabakwata ama antiretroviral drugs. Cinshi cilenga?

“Ubulwele bwa Bapiina”

Ama antiretroviral drugs yalasangwa mu fyalo ifikankaala. Lelo, akabungwe ka World Health Organization (WHO) katila mu fyalo fimo ifipiina, abantu abanono sana pa bafwile ukunwa ama antiretroviral drugs e bakumanisha ukushita uyu muti. Inkombe sha ba United Nations shitila ulu “lufyengo icine cine” kabili “kulufyanya kwabipisha muli cino calo.”

Ulu lufyengo lwa kuti bamo fye e balekwata uyu muti lulacitika na pali balya abekala mu calo cimo cine. Ulupapulo lwa The Globe and Mail lutila abantu bamo abafwa ku bulwele bwa AIDS mu Canada tababala abanwapo ama antiretroviral drugs. Nangu ca kuti mu Canada abalwele balapeelwa uyu muti ukwabula ukulipilishiwa, abantu bamo tababapako. Ulupapulo lwa The Globe lwatila: “Abo bashipako umuti ni balya bene abaukabila sana: e kuti abekashi ba mu mishi, abanakashi e lyo na bapiina.” Ulupapulo lwa The Guardian lwatile umwanakashi umo umwina Afrika uwakwata akashishi ka HIV atile: “Kwena nalifilwa ukumfwa umo ici calola. Bushe cinshi abasungu abaume abasendama na baume banabo babapeelela imiti ya kuti bekaleko imyaka iingi e lyo ine ndefwa fye ifi fine?” Kwena pa kwasuka icipusho ca uyu mwanakashi kano twaishiba indalama shipooswapo pa kupanga no kusalanganya umuti.

Nga ca kuti umuntu alefwaya ukushita ama antiretroviral drugs mu United State na mu Europe ayapangwa ne miti itatu, afwile ukupoosa indalama K47,200,000.00 ukufika kuli K70,800,000.00 pa mwaka. Nangu ca kuti imiti iyapala kuli iyi ilasangwa nomba mu fyalo fimo ifipiina apo umuntu engapoosa indalama ukukanacila pali K1,416,000.00 pa mwaka, banono sana pa bakwata akashishi ka HIV kabili abekala umo ama antiretroviral drugs yakabilwa sana abengashita. Dokota Stine wene atila fye: “AIDS bulwele bwa bapiina.”

Ukupanga Imiti

Ukupanga imiti yapala kuli ilya iya mutengo no kwesha ukushitisha pa mutengo unono takwayanguka. Amafunde ya mu fyalo ifingi yalilesha ukupanga imiti imo ukwabula ukulomba insambu ku bene. Umukalamba pa kampani kamo akakalamba akapanga umuti atile, “uku kulwishanya pa mulandu wa ndalama.” Atile ukupanga imiti no kushitisha ku fyalo ifipiina pa kufwaya ukupanga indalama “kufyenga abapangile iyo miti.” Abapanga imiti kabili batila nga ca kuti tabalepanga indalama, ninshi te kuti balekwata indalama sha kubomfya pa kufwaya inshila sha kuwamishamo imiti nelyo ukupanga iipya. Bambi balatiina ukuti ama antiretroviral drugs aya mutengo unono ayo batila ya kutwala ku fyalo ifipiina nalimo kuti yalashitishiwa mulya mwine mu fyalo ifikankaala.

Abatila ukupanga ama antiretroviral drugs ayashakosa umutengo kwaba fye bwino bene batila imiti ipya kuti yapangwa ukubomfya fye indalama ishinono sana ukucila shilya abapanga imiti batila e shingapooswapo. Kabili batila utwampani utupanga imiti tatupoosa amano ku kufwaya inshila sha kupangilamo imiti imbi nelyo ukuwamya iyapangwa kale pa kuti bondape amalwele yaba mu fyalo ifipiina. E ico, Daniel Berman, umukalamba mu kabungwe beta Access to Essential Medicines atile: “Ilyo imiti ipya ilepangwa, kufwile kwaba akampani kafwilishiwa ne fyalo ifingi aka kuti kalecefyako imitengo ya miti pa kuti abantu ba mu fyalo fipiina baleshitako iyi miti.”

Apo abantu abengi nga nshi balekabila ama antiretroviral drugs, akabungwe ka World Health Organization kalepanga ukuteyanishisha abantu amamilioni yatatu abalwala HIV na AIDS umuti ilyo umwaka wa 2005 ushilapwa. Uubomba mu kabungwe ka Médecins Sans Frontières, Nathan Ford asokele ukuti uku kupanga kwa ba United Nations na ko takufwile ukupelela fye pa kati, filya caba kuli fimbi ifyo balefwaya ukucita. Iyi mpendwa ya bantu amamilioni yatatu ni hafu fye wa bantu balwala HIV na AIDS abalekabila ukundapwa kabili iyi mpendwa ikakula nga nshi mu 2005.

Amafya Yambi

Kwena ubwafya bwa kukanatuma ama antiretroviral drugs ku fyalo ifipiina te bwafya bweka ubuliko. Kuli amafya na yambi. Pa kunwa umuti umo umuntu afwile ukulya ifya kulya no kunwa amenshi yasuma, lelo abantu abengi nga nshi mu fyalo fimo balya fye umuku umo mu nshiku shibili. Umuntu afwile ukunwa utubulungwa twa ma antiretroviral drugs 20 nelyo ukucilapo cila bushiku pali ilya ine nshita bamweba ukunwa uyu muti, lelo abalwele abengi tabakwata inkoloko. Nga ca kuti umulwele alekabila ukucila pa musango umo uwa muti, badokota bafwile ukumona apo ubulwele bufikile no kumweba umuti afwile ukunwa. Lelo mu fyalo ifingi badokota tabafula nakalya. Kanshi ukuteyanishisha ifyalo ifipiina ama antiretroviral drugs bwafya ubukalamba nga nshi.

Nangu fye balwele ba mu fyalo ifikankaala balacula pa kunwa ukucila pa musango umo uwa muti. Basanga ukuti abantu abengi nga nshi tabanwa umuti pa nshita bafwile ukunwenapo. Ici kuti calenga umuti waleka ukubomba. Kabili kuti kwaba ukwambukishako bambi ica kuti na bo umuti waleka ukubomba kuli bene.

Dokota Stine alondolola ubwafya bumbi abakwata akashishi ka HIV bakwata. Atila: “Cimo icipapusha pa lwa kuundapa ubu bulwele ca kuti umulwele alacula sana ilyo alenwa umuti ukucila ifyo acula ku bulwele, maka maka nga atendeka ukunwa umuti ilyo kushilaba ifishibilo fya kuti nakwata akashishi ka HIV.” Abakwata akashishi ka HIV abanwa ama antiretroviral drugs limo balalwala amalwele yambi pa mulandu wa kunwa uyu muti. Pali aya malwele paba ubulwele bwa shuga, amafuta ukufulisha, ubulwele bwa mu mafupa na malwele yambi. Amalwele yamo yalepaya no kwipaya.

Ukwesha Ukucilikila Ubulwele

Bushe ukwesha ukucilikila ubulwele bwa AIDS kwayafwa shani mu kucefyanyako ukusalangana kwa ubu bulwele e lyo no kwafwa abantu ukuleka ukuipoosa mu misango ileta ubu bulwele? Ukusambilisha abantu pali AIDS mu Uganda muli ba 1990 kwalengele ubu bulwele ukucepako mu mwaka wa 2000. E fyo caba na mu Senegal. Balyesha nga nshi ukusambilisha abantu pa kashishi ka HIV kabili ici calyafwa nga nshi ukuti abantu abengi bela-ambula ubu bulwele. Kwena amalyashi ya musango yo yalomfwika bwino nga nshi.

Lelo, ukusambilisha abantu pali AIDS takwayafwa sana abantu mu fyalo fimbi. Mu kufwailisha kumo ukwacitilwe mu 2002 umo baipwishe imisepela 11,000 iya ku Canada, basangile ukuti citika pa misepela iili mu gredi 9 yaishiba ukuti ubulwele bwa AIDS kuti bwapola. Kabili mu kufwailisha kwacitilwe ku Britain mu mwaka umo wine, basangile ukuti abalumendo nalimo hafu abali ne myaka 10 na 11 tababala abomfwapo pa lwa kashishi ka HIV nelyo pa lwa bulwele bwa AIDS. Lelo, nangu fye misepela abaishiba ukuti kwaliba ubulwele bwa HIV na AIDS kabili abaishiba kuti aya malwele tayapola tababikako amano iyo. Dokota umo atile: “Abaice abengi bamona kwati HIV bwafya fye na bumbi ubuponena abantu. Bamona kwati bwaba fye nga mafya yambi pamo ngo bwafya bwa kukanakwata ifya kulya fisuma, bantu ba musango nshi bakalaikala nabo, nelyo ukukanaya ku sukulu.”

Kanshi te kuti tupape ukuti akabungwe ka World Health Organization katila “ukusambilisha abaice e nshila yawamisha iya kucefyanyako ubu bulwele, maka maka mu fyalo umo ubu bulwele bwabipisha.” Bushe imisepela kuti yaafwiwa shani ukumfwila ukusoka basokwa pali AIDS? Bushe cili bwino ukwenekela ukuti ubu bulwele bukapwa?

[Amashiwi pe bula 6]

Uyu mwaka wapwile banono sana mu Afrika abalekabila ama antiretroviral drugs abayapokelele, lelo ku America kwena bengi sana bapeelwe.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 7]

Bushe Umuti wa Kuti Antiretroviral Drugs Finshi?a

Umuntu uwaba no bumi busuma alakwata insandesande ishafwilisha umubili ukulwisha utushishi tuleta amalwele kabili ishicilikila amalwele. Utushishi twa HIV tufwaya ukonaula ishi shine insandensande. Tulanasha no konaula ishi nsandensande mpaka umubili wa muntu walafilwa ukulwisha amalwele. Ama antiretroviral drugs yalaafwako ukuti kwiba uku konaula no kunasha insandensande.

Pali nomba kwaba imisango ine iya ma antiretroviral drugs. Imiti iyo beta ati Nucleoside analogues e lyo no yo beta abati non-nucleoside analogues ilacilikila utushishi twa HIV ukukanafula mu mubili wa muntu. E lyo uo beta ati Protease inhibitors wena ulacilikila utushishi twa HIV ukuti twifula mu mubili. Umuti we shina lya kuti Fusion inhibitors wena baupangile ukucilikila utushishi twa HIV ukwingila mu nsandensande. Apo ama antiretroviral drugs yalacefya amaka ya tushishi twa HIV, iyi miti kuti yaafwako ukuti akashishi ka HIV keleta bwangu ubulwele bwa AIDS, ubo batila umuntu nga abukwata ninshi akashishi ka HIV nomba kafika mu nama nkati.

[Amafutunoti]

[Icikope]

KENYA—Dokota alesambilisha umulwele wa AIDS ifya kunwa ama antiretroviral drugs

[Abatusuminishe]

© Sven Torfinn/Panos Pictures

[Icikope]

KENYA—Umulwele wa AIDS alepokelela ama antiretroviral drugs pa cipatala

[Abatusuminishe]

© Sven Torfinn/Panos Pictures

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 8]

Ifyo Abanakashi Bacula ku Bulwele bwa AIDS

Hafu wa bakalamba abakwata akashishi ka HIV nelyo ubulwele bwa AIDS banakashi

Mu 1982, ilyo basangile abanakashi no bulwele bwa AIDS, baleti bafwile bayambwile ubu bulwele pa mulandu wa kuilasa inshindano sha miti ikola. Lelo, baishileiluka ukuti abanakashi kuti bayambula ubu bulwele mu kupanga icupo no kuti e bo cayanguka nga nshi ukwambula akashishi ka HIV. Mu calo conse, hafu pa bakalamba abalwala HIV na AIDS banakashi. Akabungwe ka UNAIDS katile: “Abanakashi abengi na bakashana balalwala sana ubu bulwele pa mulandu wa uko bekala, intambi, ifyo bapangwa e lyo no kubulwa indalama, kabili e basakamana abalwele na baleshikila.”

Bushe mulandu nshi ukulwala kwa banakashi kulesakamikila abalwisha ukucimfya AIDS? Abanakashi abakwata akashishi ka HIV ilingi balabakankamba sana ukucila ifyo bakankamba abaume, maka maka mu fyalo ifipiina. Nga ca kuti umwanakashi ali pa bukulu, umwana nalimo kuti ayambula ubulwele. Nga alikwata abana, cilafya ukubasakamana, sana sana nga taupwa. Kabili, finono fyaishibikwa pali fimo ifyaibela ifyo abanakashi abakwata akashishi ka HIV bapitamo e lyo ne fya kubasakamana.

Intambi shimo shilenga ifintu ukwafya nga nshi ku banakashi. Mu fyalo ifingi, abanakashi tabasuminishiwa ukulanda pa fya kupanga icupo, kabili kuti balapumwa nga bakaana ukulala no mwaume. Ilingi line abaume balenda na banakashi abengi kabili ilingi balambukisha abanakashi akashishi ka HIV ukwabula ukwishiba. Abaume bamo aba mu Afrika balaala no tukashana pa kuti beyambula ubulwele bwa HIV nelyo pa mulandu wa kusumina ukuti ukulaala no tukashana tunacisungu kuti kwaundapa ubulwele bwa AIDS. E mulandu wine akabungwe ka World Health Organization kasosela akati: “Pa kucilikila ubu bulwele kufwile kwaba ukusambilisha abaume (na banakashi) nga tulefwaya abanakashi ukucingililwa.”

[Icikope]

PERU—Banyina abakwata akashishi ka HIV no mwana wabo uushakwata aka kashishi

[Abatusuminishe]

© Annie Bungeroth/Panos Pictures

[Icikope]

THAILAND—Abasambi batandalila umulwele wa AIDS. Ulu lubali lwa masomo yabo

[Abatusuminishe]

© Ian Teh/Panos Pictures

[Icikope]

KENYA—Ukulongana kwa baba mu kabungwe ka Women Living With AIDS

[Abatusuminishe]

© Sven Torfinn/Panos Pictures

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 9]

Ifya Bufi Fimo Abantu Basumina Pali AIDS

◼ Abantu abakwata akashishi ka HIV bamoneka abalwala. Dokota Gerald J. Stine atile: “Ilingi line cisenda imyaka 10 ukufika kuli 12 pa kuti umuntu uwakwata akashishi ka HIV alwale AIDS. Pali iyi nshita, uwakwata akashishi ka HIV takalemoneka no kumoneka ukuti alilwala, lelo kuti ayambukisha bambi aka kashishi.”

◼ Abalwala AIDS ni balya abasendama na baume banabo nangu abasendama na banakashi banabo. Ku kutendeka kwa ba 1980, AIDS pa kubala yaishibikwe ngo bulwele bwalelwala abaume abalesendama na baume banabo e lyo na banakashi abalesendama na banakashi banabo. Lelo, muno nshiku, ukupanga icupo e nshila ikalamba abantu bambwilamo ubulwele bwa AIDS mu calo.

◼ Ukufyompa ifya mfwalo fya muntu umbi kwena takuleta ubu bulwele. Akabungwe ka Centers for Disease Control and Prevention, katile “ifingi ifyo basambilila filanga ukuti umuntu nga alefyompa ifya mfwalo fya muntu umbi kuti ayambula akashishi ka HIV na malwele yambi ayo bambula mu bulalelale.” Kwena tacayanguka sana ukwambula akashishi ka HIV mu kufyompa ifya mfwalo fya muntu umbi nga filya caba mu kusendama no muntu umbi. Lelo, ici cimusango naciseeka sana ica kuti badokota baleti cikaba ni nshila imo abantu bakalayambwilamo akashishi ka HIV.

◼ Ubulwele bwa AIDS kuti bwaundapwa. Nangu ca kuti imiti bapanga kuti yalenga HIV na AIDS ukukanasalangana bwangu mu mubili, pali ino nshita takwaba umuti wa kucingilila nelyo ukuundapa aya malwele.

[Icikope]

CZECH REPUBLIC—Balepima umulopa ukumona nga muli AIDS, ubulwele ubwakwata umuti lelo ubushingondapwa

[Abatusuminishe]

© Liba Taylor/Panos Pictures

[Icikope pe bula 6]

ZAMBIA—Utukashana tubili utwakwata akashishi ka HIV tulelolela umuti

[Abatusuminishe]

© Pep Bonet/Panos Pictures