AIDS Yaingilila Afrika

Ifyalo fyabela kuno lubali lwa Afrika, e ko abengi sana bayambukilwa ne ci cikuko ca kwipaya pantu catunganishiwa ukuti abayambula nomba bafika ku mamilioni 25.3. Muli ifi fyalo mweka, abantu amamilioni 2.4 balifwile kuli AIDS mu mwaka wa 2000, e kutila pa bafwile mwi sonde lyonse, ku fyalo fyabela kuno lubali lwa Afrika e kwafwile abengi sana. AIDS e ipaya abantu abengi sana muli fi fyalo.b

Icalo ca South Africa e cakwata impendwa ikalamba iya bayambula ubu bulwele mwi sonde lyonse, catunganishiwa ukuti bafika ku mpendwa ya mamilioni 4.7. Muli ci calo utunya 5,000 cila mweshi tufyalwa na kashishi ka HIV. Ilyo Nelson Mandela, uwali kale Kateka wa South Africa alelanda ku balongene pa kukumana kumo ukwalenga 13, ukwalelanda pali AIDS ukwabelele mu Durban mu July 2000, atile: “Nacitutulumusha ukwishiba ukuti mu South Africa mweka umo pa bantu babili, e kutila hafu wa bacaice besu bali no kufwa kuli AIDS. Iciletiinya sana ca kuti uku kwambula konse uko ifipendo filelandapo, e lyo no kucula kwa bantu ukufumamo . . . nga kwalicilikilwe, kabili kuti kwacilikilwa.”

AIDS Ya-anana mu Afrika

“Tuleshomboka no busanso bwakulisha nga nshi.”

AYO mashiwi ya kwa Stephen Lewis, intumi yaibela iya ba United Nations pa fya HIV/AIDS mu Afrika, yalangilila ukusakamikwa kwa bengi pa fyo AIDS ili ku fyalo fyabela kuli luno lubali lwa Afrika.

Fingi filenga ukwanana kwa HIV. E lyo, AIDS na yo yalilenga amafya yambi ukubipilako. Imibele yaba mu fyalo fya mu Afrika fimo na mu fyalo fimbi umo AIDS ilesalangana ilingi line yaampana ne fyakonkapo.

Imisango. Inshila ikalamba abantu bambwilamo HIV kupitila muli bucilalelale, e calenga ubu bulwele ukusalangana sana kukanaba ne misango isuma. Lelo, bamo batila teti cibombe ukweba abashimbe ukutaluka ku kulaalana kwa bwaume no bwanakashi. Francois Dufour alembele mu nyunshipepala ya ku Johannesburg, ku South Africa iitwa The Star ati, “ukusoka fye abacaice ukutaluka kuli bucilalelale tacakabombe. Pe fye balamona ifikope ne fintu ifyakuma ku fya bwaume no bwanakashi ifibalanga ifyo bafwile ukumoneka ne fyo bafwile ukulacita.”

Uku kulingulula kulemoneka ukuba ukwa cine ilyo twalolesha pa myendele ya bacaice. Ku ca kumwenako, ukufwailisha mu calo cimo kwalangilile ukuti imisepela iingi pa kati ka myaka 12 na 17 kale kale balilaalapo no muntu.

Casoswo kuti ukulaala no muntu ukwa kupatikisha kuli kayofi mu South Africa. Ilyashi lyali mu nyunshipepala ya Citizen iya ku Johannesburg lyatile “uyu musango waliseeka sana ica kuti e nshila ikalamba iicilile inshila shonse isho abanakashi ba muli cino calo, na bana, bengambwilamo amalwele.” Ici cipande cimo cine casosele no kuti: “Ukucenda abana banono kwalifulilako sana muno nshiku . . . Cimoneka kwati ifi fintu ficitwa pa mulandu wa kucetekela ukuti uwakwata akashishi ka HIV nga aikata no kucenda umwanakashi uushatala alaalapo no mwaume, ninshi kuti apola.”

Amalwele yambukila muli bucilalelale. Amalwele yapishiwa mu kulaalana yalifulisha muli fi fyalo. Icitabo ca South African Medical Journal casosele ati: “Nga kuli amalwele yapishiwa mu kulaalana ninshi abengambula HIV-1 kuti bafulisha nga nshi.”

Ubupiina. Ifyalo ifingi mu Afrika fishomboka no bupiina, ne ci cilenga ubulwele bwa AIDS busange apasuma apa kusandulukila. Fimo ifyo aba mu fyalo fikankaala bamona fye ngo tuntu tunono utwacindama tamwaba mu fyalo fipiina ifingi. Mu mekashi ayakalamba tamwaba malaiti nelyo amenshi yasuma aya kunwa. Mu ncende sha mu mishi imisebo tayakumanina limo taiba na mo. Abengi tabakwata ifya kulya fyakumanina, kabili ifipatala ne miti finono nga nshi.

AIDS ilonaula imibombele ya fya makwebo na maindastri. Ilyo ababomfi abengi baleambula AIDS, icibwesha mu twampani twa mikoti cilabwelela pa nshi. Utwampani tumo tuletontonkanya pa kulabomfya sana bamashini pa mulandu wa kuti ababomfi balecepa. Catunganishiwe ukuti pa mukoti umo uwa platinum mu mwaka wa 2000, impendwa ya babomfi bali na AIDS yalifulileko imiku ibili, kabili ababomfi napamo amapesenti 26 balyambwile.

Icabipisha icifuma muli AIDS caba ni mpendwa ikalamba iya bana abashala aba nshiwa ilyo abafyashi babo bafwa kuli ubu bulwele. Ukulunda pa kulufya abafyashi no bwikalo bwabo, aba bana balacula ku museebanya uletwa na AIDS. Balupwa bambi nelyo aba mu bwikashi ilingi line baba abapiina ica kuti te kuti bafwilisheko e lyo bambi tabaitemenwa no kwafwa. Abana ba nshiwa abengi balaleka amasukulu. Bambi basanguka bacilende ne co cilenga ubu bulwele ukutwalilila ukusalangana. Ifyalo ifingi fyalipekanyako inshila sha buteko nelyo ishishili sha buteko isha kwafwilamo ishi nshiwa.

Ubumbuulu. Abengi sana abayambula akashishi ka HIV tabaishiba no kwishiba. Abengi tabafwaya ukuyapimwa pa mulandu wa museebanya wakuma ubu bulwele. Ilyashi limo ilyo akabungwe ka pa fya ubu bulwele aka Joint United Nations Programme on HIV/AIDS (UNAIDS) kapeele bakalemba ba malyashi lyatile: “Abantu bakwata, nelyo abatunganishiwa ukukwata HIV kuti babakaanina ukundapwa ku fipatala, ukubatana amayanda, incito, balabakankamba ku fibusa, ukubakaanina inshuwalansi nelyo ukubakaanya ukwingila mu fyalo fimbi.” Bamo balipaiwa no kwipaiwa ilyo caishibikwa ati balikwata HIV.

Intambi. Mu fyalo fya mu Afrika ifingi, ilingi line abanakashi tabakwata amaka ya kwipukishisha abalume pa lwa bucilalelale bwabo, tabakwata amaka ya kukaana ukwampana kwa mu cupo, nelyo ukutubulula ukuti babomfyeko ifya kubacingilila pa kwampana. Ukulingana ne ntambi shimo tabaishiba kabili balakaana abati AIDS takwaba. Ku ca kumwenako, umuntu nga alwala kuti batila bamulowele fye, kabili kuti baya no kufwaya umuti ku ng’anga.

Ukubulwa ifipatala ne miti. Ifipatala ne miti kale kale fyalicepa, lelo nomba nacicila mu cipimo pa mulandu wa AIDS. Ifipatala fikalamba fibili ficita lipoti ukuti ukucila pali hafu wa balwele batekwa mu cipatala balikwata HIV. Umukalamba wa pa cipatala cimo mu citungu ca KwaZulu-Natal atile imiputule yakwe iya kutenseshamo abalwele yalisula ukucisha mu cipimo. Inshita shimo, abalwele babili bapeelwa ubusanshi bumo, uwa butatu ninshi kusendama pa nshi!—South African Medical Journal.

Nangula ifintu mu Afrika nafibipa, cilemoneka kwati kuti fyacilamo. Peter Piot uwa mu kabungwe ka UNAIDS atile, “ici cikuko ca kwipaya cili fye pa mubalo.”

Ukwabula no kutwishika mu fyalo fimo balebombesha ukucincintila ubu bulwele. Kabili pa muku wa kubalilapo, mu June 2001, aba mu cisaka cikalamba ica United Nations iciitwa General Assembly balikumene ku kulanda pali HIV/AIDS. Bushe ukweshaesha kwa muntu kukacincintila ici cikuko? Ni lilali ukwanana kwa bulwele bwipaya ubwa AIDS kukasuka kukacincintilwe?

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 5]

UMUTI WA KUCINCINTILA AIDS UWA NEVIRAPINE NO BWAFYA BULI MU SOUTH AFRICA

Bushe nevirapine cinshi? Ukulingana na kalemba wa lyashi Nicole Itano, waba “muti ucilikila akashishi ka HIV ukusanduluka uyo ukulingana no kupima cimonwa kwati kuti wacefyanyako AIDS ukwambukila umwana [uli muli nyina].” Akampani ka miti aka ku Germany kaliitemenwe ukupeelako icalo ca South Africa uyu muti ukwabula ukulipilisha pa myaka ili no kukonkapo isano. Lelo ilyo calefika mu August 2001, ubuteko bwali tabulasumina ukupokelela uyu muti. Bwafya nshi bulipo?

Icalo ca South Africa cakwata ababa na HIV amamilioni 4.7, e cacila ifyalo fyonse pano isonde. Ulupapulo lwa ku London ulwa The Economist lwashimike mu February 2002 ukuti kateka wa ku South Africa Thabo Mbeki “alatwishika ico bonse basumina ukuti HIV e ilenga ubulwele bwa AIDS” kabili “alatwishika ulwa mutengo wa iyi miti ya kucincintila AIDS, alatwishika nga yaliba fye bwino kabili nampo nga ilakabilwa. Taibinda, lelo badokota ba mu South Africa tababakoselesha ukubomfya iyi miti.” Mulandu nshi ici cisakamikile sana abantu? Pantu amakana ya bana mu South Africa cila mwaka bafyalwa na kashishi ka HIV kabili amapesenti 25 aya banakashi bali pa bukulu balikwata aka kashishi.

Pa mulandu wa uku kupusana, umulandu watwelwe ku filye ukuti bapatikishe ubuteko ukulapeela uyu muti wa nevirapine. Icilye ca mu South Africa calandile ifyo calemone fintu mu April 2002. Ukulingana na Ravi Nessman, uwalembele mu nyunshipepala ya The Washington Post, icilye capingwile ukuti “ubuteko bufwile ukuleka uyu muti ulesangwa mu fipatala fingakumamo ukupeela abaukabila.” Ilintu ubuteko bwa South Africa bwalituma uyu muti ku fifulo 18 muli cilya calo uko baleeshaesha, casoswa ukuti uku kupingula kupya ukwa cilye kwalipeela isubilo ku banakashi ba muli cilya calo abali pa bukulu abakwata HIV.