Umuti Wakuposha

Umutwe ukalamba uwali muli magazini ya Time iya pa September 29, 1986 waleti: “Nalimo Umuti Wa Aids Kuti Wasangwa.” Batendeke ukukwata isubilo ilyo bamwene ifyo umuti bapangile uwa kundapa akashishi ka HIV, uo beta ukuti azidothymidine, wabombele. Awe na cine abakwata akashishi ka HIV baletantalilako nga banwa umuti wa azidothymidine. Ukutula lilya, imiti ya AIDS iyo beta abati ama antiretroviral drugs yalenga abantu abengi ukwikala imyaka iingiko. (Moneni umukululo uleti “Bushe Umuti wa Antiretroviral Drugs Finshi?” pe buula 7.) Bushe iyi miti ya-afwa shani mu kundapa abakwata akashishi ka HIV?

Nangu ca kuti abantu batemenwe nga nshi ilyo umuti wa azidothymidine wapangilwe, magazini ya Time yatile abafwailisha pali AIDS “balishibe bwino ukuti ama azidothymidine te yali no kundapa ubulwele bwa AIDS.” Balilungike. Ama azidothymidine tayalebomba ku balwele bamo, kanshi bapangile umusango umbi uwa muti uo baleita ati ama antiretroviral drugs. Ilyo papitile inshita ababa mu kabungwe ka United States Food and Drug Administration basuminishe ukuti kuleba ukunwa ama antiretroviral drugs ayalekanalekana nga ca kuti akashishi ka HIV kalifika mu nama nkati. Ababomfi ba mu fipatala ababomba umulimo wa kusakamana abalwala AIDS balitemenwe sana iyi nshila ya kunwa imisango itatu nelyo ukucilapo iya ma antiretroviral drugs. Na kuba, pa kulongana kukalamba ukwaliko mu 1996 ukwasangilwe aba ku fyalo fyalekanalekana uko balelanda pali AIDS, dokota umo abilishe fye no kuti iyi miti kuti yapwisha utushishi tonse utwa HIV mu mubili!

Ica bulanda ca kuti ilyo no mwaka ushilapwa, basangile ukuti ukulanwa imisango itatu iya uyu muti te kuti kupwishe akashishi ka HIV. Lelo, akabungwe ka UNAIDS katile “ukunwa imisango yalekanalekana iya ma antiretroviral kwalilenga abantu abengi abakwata akashishi ka HIV ukwikala imyaka iingiko, ukuba no bumi busuma, no kubomba bwino.” Ifi e fyo basangile ku United States na ku Europe, uko ukubomfya ama antiretroviral drugs kwalenga abalefwa ku bulwele bwa AIDS ukucepa. Kabili fimbi ifyo basambilila filanga ukuti ukunwa umusango umo uwa ma antiretroviral drugs kuti kwacefyako nga nshi ubwafya bwa kuti nyina uuli pa bukulu ayambukisha umwana wakwe ubu bulwele.

Lelo, abantu abengi nga nshi abakwata akashishi ka HIV tabakwata ama antiretroviral drugs. Cinshi cilenga?

“Ubulwele bwa Bapiina”

Ama antiretroviral drugs yalasangwa mu fyalo ifikankaala. Lelo, akabungwe ka World Health Organization (WHO) katila mu fyalo fimo ifipiina, abantu abanono sana pa bafwile ukunwa ama antiretroviral drugs e bakumanisha ukushita uyu muti. Inkombe sha ba United Nations shitila ulu “lufyengo icine cine” kabili “kulufyanya kwabipisha muli cino calo.”

Ulu lufyengo lwa kuti bamo fye e balekwata uyu muti lulacitika na pali balya abekala mu calo cimo cine. Ulupapulo lwa The Globe and Mail lutila abantu bamo abafwa ku bulwele bwa AIDS mu Canada tababala abanwapo ama antiretroviral drugs. Nangu ca kuti mu Canada abalwele balapeelwa uyu muti ukwabula ukulipilishiwa, abantu bamo tababapako. Ulupapulo lwa The Globe lwatila: “Abo bashipako umuti ni balya bene abaukabila sana: e kuti abekashi ba mu mishi, abanakashi e lyo na bapiina.” Ulupapulo lwa The Guardian lwatile umwanakashi umo umwina Afrika uwakwata akashishi ka HIV atile: “Kwena nalifilwa ukumfwa umo ici calola. Bushe cinshi abasungu abaume abasendama na baume banabo babapeelela imiti ya kuti bekaleko imyaka iingi e lyo ine ndefwa fye ifi fine?” Kwena pa kwasuka icipusho ca uyu mwanakashi kano twaishiba indalama shipooswapo pa kupanga no kusalanganya umuti.

Nga ca kuti umuntu alefwaya ukushita ama antiretroviral drugs mu United State na mu Europe ayapangwa ne miti itatu, afwile ukupoosa indalama K47,200,000.00 ukufika kuli K70,800,000.00 pa mwaka. Nangu ca kuti imiti iyapala kuli iyi ilasangwa nomba mu fyalo fimo ifipiina apo umuntu engapoosa indalama ukukanacila pali K1,416,000.00 pa mwaka, banono sana pa bakwata akashishi ka HIV kabili abekala umo ama antiretroviral drugs yakabilwa sana abengashita. Dokota Stine wene atila fye: “AIDS bulwele bwa bapiina.”

Ukupanga Imiti

Ukupanga imiti yapala kuli ilya iya mutengo no kwesha ukushitisha pa mutengo unono takwayanguka. Amafunde ya mu fyalo ifingi yalilesha ukupanga imiti imo ukwabula ukulomba insambu ku bene. Umukalamba pa kampani kamo akakalamba akapanga umuti atile, “uku kulwishanya pa mulandu wa ndalama.” Atile ukupanga imiti no kushitisha ku fyalo ifipiina pa kufwaya ukupanga indalama “kufyenga abapangile iyo miti.” Abapanga imiti kabili batila nga ca kuti tabalepanga indalama, ninshi te kuti balekwata indalama sha kubomfya pa kufwaya inshila sha kuwamishamo imiti nelyo ukupanga iipya. Bambi balatiina ukuti ama antiretroviral drugs aya mutengo unono ayo batila ya kutwala ku fyalo ifipiina nalimo kuti yalashitishiwa mulya mwine mu fyalo ifikankaala.

Abatila ukupanga ama antiretroviral drugs ayashakosa umutengo kwaba fye bwino bene batila imiti ipya kuti yapangwa ukubomfya fye indalama ishinono sana ukucila shilya abapanga imiti batila e shingapooswapo. Kabili batila utwampani utupanga imiti tatupoosa amano ku kufwaya inshila sha kupangilamo imiti imbi nelyo ukuwamya iyapangwa kale pa kuti bondape amalwele yaba mu fyalo ifipiina. E ico, Daniel Berman, umukalamba mu kabungwe beta Access to Essential Medicines atile: “Ilyo imiti ipya ilepangwa, kufwile kwaba akampani kafwilishiwa ne fyalo ifingi aka kuti kalecefyako imitengo ya miti pa kuti abantu ba mu fyalo fipiina baleshitako iyi miti.”

Apo abantu abengi nga nshi balekabila ama antiretroviral drugs, akabungwe ka World Health Organization kalepanga ukuteyanishisha abantu amamilioni yatatu abalwala HIV na AIDS umuti ilyo umwaka wa 2005 ushilapwa. Uubomba mu kabungwe ka Médecins Sans Frontières, Nathan Ford asokele ukuti uku kupanga kwa ba United Nations na ko takufwile ukupelela fye pa kati, filya caba kuli fimbi ifyo balefwaya ukucita. Iyi mpendwa ya bantu amamilioni yatatu ni hafu fye wa bantu balwala HIV na AIDS abalekabila ukundapwa kabili iyi mpendwa ikakula nga nshi mu 2005.

Amafya Yambi

Kwena ubwafya bwa kukanatuma ama antiretroviral drugs ku fyalo ifipiina te bwafya bweka ubuliko. Kuli amafya na yambi. Pa kunwa umuti umo umuntu afwile ukulya ifya kulya no kunwa amenshi yasuma, lelo abantu abengi nga nshi mu fyalo fimo balya fye umuku umo mu nshiku shibili. Umuntu afwile ukunwa utubulungwa twa ma antiretroviral drugs 20 nelyo ukucilapo cila bushiku pali ilya ine nshita bamweba ukunwa uyu muti, lelo abalwele abengi tabakwata inkoloko. Nga ca kuti umulwele alekabila ukucila pa musango umo uwa muti, badokota bafwile ukumona apo ubulwele bufikile no kumweba umuti afwile ukunwa. Lelo mu fyalo ifingi badokota tabafula nakalya. Kanshi ukuteyanishisha ifyalo ifipiina ama antiretroviral drugs bwafya ubukalamba nga nshi.

Nangu fye balwele ba mu fyalo ifikankaala balacula pa kunwa ukucila pa musango umo uwa muti. Basanga ukuti abantu abengi nga nshi tabanwa umuti pa nshita bafwile ukunwenapo. Ici kuti calenga umuti waleka ukubomba. Kabili kuti kwaba ukwambukishako bambi ica kuti na bo umuti waleka ukubomba kuli bene.

Dokota Stine alondolola ubwafya bumbi abakwata akashishi ka HIV bakwata. Atila: “Cimo icipapusha pa lwa kuundapa ubu bulwele ca kuti umulwele alacula sana ilyo alenwa umuti ukucila ifyo acula ku bulwele, maka maka nga atendeka ukunwa umuti ilyo kushilaba ifishibilo fya kuti nakwata akashishi ka HIV.” Abakwata akashishi ka HIV abanwa ama antiretroviral drugs limo balalwala amalwele yambi pa mulandu wa kunwa uyu muti. Pali aya malwele paba ubulwele bwa shuga, amafuta ukufulisha, ubulwele bwa mu mafupa na malwele yambi. Amalwele yamo yalepaya no kwipaya.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 7]

Bushe Umuti wa Kuti Antiretroviral Drugs Finshi?a

Umuntu uwaba no bumi busuma alakwata insandesande ishafwilisha umubili ukulwisha utushishi tuleta amalwele kabili ishicilikila amalwele. Utushishi twa HIV tufwaya ukonaula ishi shine insandensande. Tulanasha no konaula ishi nsandensande mpaka umubili wa muntu walafilwa ukulwisha amalwele. Ama antiretroviral drugs yalaafwako ukuti kwiba uku konaula no kunasha insandensande.

Pali nomba kwaba imisango ine iya ma antiretroviral drugs. Imiti iyo beta ati Nucleoside analogues e lyo no yo beta abati non-nucleoside analogues ilacilikila utushishi twa HIV ukukanafula mu mubili wa muntu. E lyo uo beta ati Protease inhibitors wena ulacilikila utushishi twa HIV ukuti twifula mu mubili. Umuti we shina lya kuti Fusion inhibitors wena baupangile ukucilikila utushishi twa HIV ukwingila mu nsandensande. Apo ama antiretroviral drugs yalacefya amaka ya tushishi twa HIV, iyi miti kuti yaafwako ukuti akashishi ka HIV keleta bwangu ubulwele bwa AIDS, ubo batila umuntu nga abukwata ninshi akashishi ka HIV nomba kafika mu nama nkati.

[Amafutunoti]

[Icikope]

KENYA—Dokota alesambilisha umulwele wa AIDS ifya kunwa ama antiretroviral drugs

[Abatusuminishe]

© Sven Torfinn/Panos Pictures

[Icikope]

KENYA—Umulwele wa AIDS alepokelela ama antiretroviral drugs pa cipatala

[Abatusuminishe]

© Sven Torfinn/Panos Pictures