Ubulwele bwa mu Mfyufyu Bulalemanika

SETSUKO, UWA KU JAPAN, ATILE: “NGA TAMWALWALAPO UBU BULWELE TE KUTI MWELENGANYE IFYO BUKALIPA. NATILE INSHILA FYE YEKA IYA KWILULULWAKO, KUFWA FYE.”

DARREN, UWA KU GREAT BRITAIN, ATILE: “UKUTULA APO NALWALILE UBU BULWELE ILYO NALI NE MYAKA 16, NJUMFWA UKUTI UBU BULWELE BWALIMPOKA AMAKA YA BULUMENDO.”

KATIA, UWA KU ITALY, ATILE: “PA MULANDU WA KULALILILA MU BUSANSHI PA MYAKA IBILI ICO NALELWALILILA, TAPALI NANGU CIMO ICO NACITILEPO MULI ILYA MYAKA.”

JOYCE UWA KU SOUTH AFRICA, ATILE: “ILYO NATAMPILE UKUMFWA UBUKALI MU MFYUFYU SHONSE, UMUBILI WANDI ONSE WALI FYE UWAKALIPWAKALIPWA.”

UKU e kulilishika kwa balwala ubulwele bwa mu mfyufyu ubo beta ati arthritis. Ubu bulwele bulenga abengi nga nshi aba bulwala ukuya kuli badokota cila mwaka ukufwayako umuti wa kubelululako ubukali, uwa kubalenga ukuti baleenda no wa kubalenga ukuti belemana.

Mu United States fye mweka, abalwala ubu bulwele balicila pa mamilioni 42, kabili umo pa bantu 6 abalwala ubu bulwele alalemana. Na kuba, ubu bulwele e bulemanika sana abantu muli cilya calo. Amafya ya ndalama ubu bulwele buleta “nalimo kuti yalingana fye ne fyo ciba ilyo ubunonshi bwabwelela pa nshi,” ukulingana ne fyalandile akabungwe ka National Centers for Disease Control and Prevention, pantu abena Amerika bapoosa ukucila pa madola amabilioni 64 cila mwaka ku cipatala e lyo na pa mulandu wa kubwelela pa nshi mu ndalama shali no kupangwa mu twampani pa mulandu wa kuti aba kubomba balwele. Ukulingana na kabungwe ka World Health Organization, ukufwailisha bafwailishe mu fyalo ifipiina pamo nga Brazil, Chile, China, India, Indonesia, Malaysia, Mexico, Pakistan, Philippines, na Thailand, kwalangile ukuti ubulwele bwa mu mfyufyu muli ifi fyalo napamo kuti “bwalingana no bwaba mu fyalo ifikankaala.”

Bufi ukusosa ati ubulwele bwa mu mfyufyu bukuma fye abakoloci. Ca cine, abantu balalwala sana ubu bulwele ilyo bakota. Lelo umusango umo uwaseeka uwa ubu bulwele, uo beta ati rheumatoid arthritis, bukuma maka maka abali ne myaka 25 ukufika ku myaka 50. Mu United States, nalimo abantu batatu pa bantu basano abalwala ubu bulwele tabakumanya ne myaka 65. Na ku Great Britain, pa bantu amamilioni 8 abalwala ubu bulwele, abantu 1,200,000 tabafisha ne myaka 45. Ukucila pali 14,500 bana.

Cila mwaka, abalelwala ubu bulwele balefulilako. Mu Canada, mu myaka 10 iileisa, baletunganya ukuti abakalwala ubu bulwele bakafulilako milioni umo. Nangu ca kuti ku Bulaya balwala sana ubu bulwele ukucila mu Afrika na Asia, na muli ifi fine fyalo fibili abalelwala ubu bulwele balefulilako. Ukufula kwa balelwala ubu bulwele kulengele akabungwe ka World Health Organization ukusosa ukuti imyaka 10 ukufuma mu 2000 ukufika mu 2010 ikaba myaka ya kuceeceeta ubulwele bukuma Amafupa ne Mfyufyu. Muli iyi myaka badokota e lyo na basoma sana pa bumi bwa bantu, ukufuma mu fyalo ifingi bakabombela pamo ukusanga inshila ya kuwamishamo ubumi bwa balwala ubu bulwele ubukuma imicincili na mafupa.

Cinshi baishiba pali ubu bulwele bulenga ubukali? Ni bani maka maka bengalwala ubu bulwele? Bushe abalwala ubu bulwele kuti bashipikisha shani ubulema buleta? Bushe bakasanga umuti wa kundapila ubu bulwele? Ifipande fikonkelepo fyalalanda pali iyi milandu.

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 3]

X ray: Yabomfiwe pa kusuminishiwa na ba Arthritis Research Campaign, aba ku United Kingdom (www.arc.org.uk)

Ukwishiba Bwino Ubulwele bwa mu Mfyufyu

NAKULU BANTU WA KU JAPAN, MIDORI, ATILE: “PA KUSENDAMA NDALILA ILYO NAMONA IFYO AMAKASA YANDI NE MINWE YALEMANA.”

UBULWELE bwa mu mfyufyu bwalilwalika abantu pa myaka iingi. Ifitumbi basunga bwino ifya bena Egypt filanga ukuti ubu bulwele e ko bwali na ku kale. Christopher Columbus uwasokwele ifyalo afwile na o alilweleko ubu bulwele. Kabili abantu abengi nga nshi lelo balilwala ubu bulwele. Bushe ubu bwine bulwele bulemanika, bwa musango nshi?

Ishiwi lya ciNgeleshi ilya ubu bulwele ilya “arthritis” lyafuma ku mashiwi ya ciGriki ayalola mu kuti “ukufimba kwa mfyufyu” kabili e libomfiwa pa kulanda pa malwele ya ku mafupa nelyo aya kufimba kwa mfyufyu ne mishipa ayacila pali 100.a Aya malwele yakuma imfyufyu, imicincili, amafupa, ne mishipashipa iyaikata imfyufyu. Imisango imo iya ubu bulwele kuti yaonaula inkanda yenu, ifilundwa fya mu kati, nangu fye amenso. Natulande fye pa misango ibili iyaseeka sana iya ubu bulwele—umusango umo bawita ati osteoarthritis (OA) no unankwe ati rheumatoid arthritis (RA).

Ifyo Imfyufyu Yapangwa

Imfyufyu ni palya pa kumanina amafupa yabili. Imfyufyu beta mu ciNgeleshi ati synovial joint yashingulukwa ne nkanda yakosa iicingilila no kutungilila iyi mfyufyu. (Moneni icikope pe bula 4.) Mu mbali ya iyi nkanda yakosa mwaba inkanda yanakilila iyo abasungu beta ati synovial membrane. Iyi nkanda ilafumya ifyatelela ifyaba nga menshi. Ku mpela ya mafupa yaba mu kati ka iyi mfyufyu kwafimbwa inkanda yatelela iyaba nga kamupila iyo beta ati cartilage. Iyi nkanda icilikila amafupa yenu ukuti yelakuusana no kushenkana. Kabili ilafumyapo ubukali, e po amafupa yekala, kabili ilafwa ukuti ukufina kwa mubili kwiba fye ku mafupa yamo lelo kusalangane ku mafupa yonse.

Ku ca kumwenako, ilyo muleenda, ukubutuka, nelyo ukutoloka, amaka yaba mu ntungu na mu makufi kuti yacila ifyo mwafina nalimo imiku ine ukufika ku miku 8! Nangu ca kuti ubukali ubwingi bufumishiwapo ne micincili e lyo ne mishipashipa iyashinguluka imfyufyu, iyi nkanda ilafwa amafupa ukucilikila uku kufina ilyo yatinikwa kwati mwepu.

Ukufimba kwa Mfyufyu (Rheumatoid Arthritis)

Ilyo umo alwala ukufimba kwa mfyufyu uko beta ati rheumatoid arthritis (RA), insandesande ishipaya utushishi tuleta amalwele mu mubili shitendeka ukusansa imfyufyu shonse. Tatwaishiba icilenga ukuti, insandesande sha mu mulopa ishingi nga nshi—ukubikako fye ne nsandesande beta T cells, ishibomba sana ku kwipaya utushishi ukuti umuntu elwala—shibutukila mu mfyufyu. E shilenga imfyufyu ukutendeka ukufimba. Insandesande sha mu nkanda yakonka pa nkanda yakosa iyaikasha imfyufyu shitendeka ukufula nga nshi, ica kuti calenga ne mfyufyu ukufimba no kulenga mwaba icapala mumena. Uku kufimba, kusuka kwafumamo insandesande ishonaula inkanda yatelela iiba ku mafupa. Ici nomba cilenga amafupa ukukuminkana, ica kuti calayafya ukwenda, no kuleta ubukali bwine bwine. Ubu bonaushi bulanasha ne mishipashipa, e lyo ne micincili, icilenga imfyufyu ukukanaikashiwa bwino na mafupa ukusela panono umo yaikala, kabili ilingi line ukulemanika umuntu. Ilingi RA ikuma imfyufyu mulya mwine shakonkanina, e kuti ukutendekela pa nkolokoso ya kuboko, pa makufi, no kufika ku makasa. Abantu abengi abo basanga na RA balakwata na fimo ifibatumba pa mubili. Bamo balalwala no kucepelwa umulopa kabili mu menso na pa mukoshi paba apauma kabili no kukalipa. Ukunaka no kumfwa kwati walalwala icifine, impepo no kukalipa kwa micincili, e fyo uulwele RA omfwa.

Ubulwele bwa RA tabukuma fye ifilundwa fimo fine, bulapusana ifyo butendeka, ne fyo bukokola. Umo kuti atendeka ukumfwa ubukali no kufilwa ukololoka panono panono pa milungu iingi nelyo fye pa myaka iingi. Umbi na o, lilya line fye ubulwele bwa mwikata, fyonse fyatendeka no kukalipa. Abantu bamo, balwala ubulwele bwa RA pa myeshi fye iinono no kupola bapola ukwabula ukulemana. Bambi bena cilafya kabili ubukali bomfwa buba kwati balepya ku mulilo, ukukonkwapo ne nshita ilyo ubukali bunashako no kutendeka ukumfwako bwino. Kumfwa bambi bena ubulwele bulatwalilila pa myaka iingi, no kubasha icilema.

Ni bani maka maka balwala RA? Dokota Michael Schiff atile: “Yaseeka sana ku banakashi ba myaka nalimo 40 ukufika ku 60.” Lelo, Schiff na kabili atile “kuti bwakuma fye onse ukusanshako na bana, e lyo na baume.” Abakwata balupwa balwalapo rheumatoid arthritis, e bo cingangukila ukulwala ubu bulwele. Ukusapika kwalekanalekana na ko kulangilila ukuti ukupeepa, ukwinisha, nelyo nga ca kuti umo alibikilwemo umulopa kale, fyonse kuti fyalenga umo ukulwala.

Osteoarthritis

Magazini wa Western Journal of Medicine, atile: “Ubulwele bwa osteoarthritis bwaba nga imicele—busangwa konse, ilingi tabwishibikwa no kwishibikwa, limo limo bulabipa sana.” Ukupusanako na RA, osteoarthritis (OA) te lingi bwambukila ifilundwa fimbi fya mubili lelo bonaula incende imo nelyo imfyufyu shinono. Ilyo inkanda yaba ku mpela ya mafupa ileliwa panono panono, amafupa yatendeka ukukuusana. Nga cabe fi kulaba utumafupa ututobeka uto beta ati osteophytes. Inkanda kuti yafimba, ne fupa lili mu kati ukututumuka e lyo no kulemana. Ifishibilo fimbi ni fi, ukufilwa ukufunga iminwe, icongo ca kukuusana kwa mfyufyu, no kutintika kwa micincili, pamo pene no kukalipwa, icanshi, no kufilwa ukwenda.

Kale, abantu balemona kwati OA bulwele bwisa pa mulandu wa bukote. Lelo, incenshi shalisanga ukuti te fyo caba. Magazini wa The American Journal of Medicine atile: “Takwaba ubushininkisho bwalanga ukuti imfyufyu iituntulu, nga ilekuusana ne ibiye, ikalenga umuntu ukulwala.” Ninshi cinshi cilenga ubulwele bwa osteoarthritis? Ukwesha kwa kusanga icilenga “kwaleta fye ifikansa,” ukulingana na magazini wa ku Britain uwa The Lancet. Abafwailisha bamo basosa ati napamo icibalilapo, konaika kwe fupa, e kutila nga lyaba no tumilale utunono sana. Ici, kuti calenga ifupa ukusolomoka no konaula inkanda yafimba ifupa. Bambi batontonkanya ukuti ubulwele bwa OA butendekela mu nkanda yakupa ifupa. Batontonkanya ukuti ilyo yatendeka ukonaika no kusheteka, ukukuusana kulacililako kwi fupa lipalemeko. Ukwaluka kwa mafupa kubako ilyo umubili ulefwaya ukulundanya inkanda ya ku mfyufyu iili no bwafya.

Ni bani maka maka bengalwala OA? Nangu line te bukote fye bulenga OA, ukonaulwa kwa nkanda ya mu mfyufyu kuba sana mu nshita ya bukote. Bambi nabo abengalwala ubu bulwele ni balya abo imfyufyu shishaikala bwino nelyo abakwata ukulu ukushakosa ne micincili ya ku lutungu iishakosa, abo amolu yapusana ubutali, nelyo abakwata umoongololo uushaikala bwino. Ubukali bumfwika mu mfyufyu pa mulandu wa kusangwa mu busanso nelyo imilimo iipinda umo ukucishamo ukubomfya imfyufyu na fyo kuti fyalenga umuntu ukulwala osteoarthritis. Cilya ubulwele bwatendeka, ukwinisha kuti kwalundulwilako ubu bulwele bwa OA.

Dokota Tim Spector atile: “Osteoarthritis bulwele bwayafya ubulengwa ne fintu fimo lelo ilingi line bupyanwa fye.” Maka maka abalwala sana OA banakashi ba mushinku wa pa kati na bakote abo pa lupwa pali uwalweleko ubu bulwele. Ubulwele bwa osteoporosis bwena, tabulengwa no kupepuka kwa mafupa lelo bulengwa no kufina kwa mafupa. Bakasapika bamo nabo batile ukonaika kwa maatomu ya oxygen no kucepa kwa mavitamini ya musango wa C na D e fimo ifilenga.

Ukundapa

Mu myundapile ya bulwele bwa mu mfyufyu mwaba no kunwa imiti, ukutukusha umubili, no kwalula imikalile. Dokota kuti amutantikila programu wa kutukusha umubili. Kuti muletukusha umubili mu misango yalekanalekana pamo ngo kubutuka, ukuya muleenda, nelyo ukwimya ifyafina. Calisangwa ukuti ukutukusha umubili mu nshila shapusanapusana kulacefyanyako ubukali, ukufimba, ukunaka, umubili ukusashila, no kubombomana. Ubusuma bwa kutukusha umubili bulamonwa na mu bakote. Ukutukusha umubili kuti kwacefyako ukupepuka kwa mafupa. Bamo batila ukundapa kwa kubomfya ifyakaba ne fyatalala e lyo no kushimpa inshindano apalekalipa kulacefyako ubukali.b

Apo ukonda kuti kwalenga ubukali ukucepa sana, imilile cintu icikalamba icafwa abalwala ubulwele bwa mu mfyufyu. Bamo batila nga umuntu alelyako ifya kulya fyakwata sana calcium pamo nge misalu iiteku, ifisabo, ne sabi lya mu menshi yatalala sana—no kukanalya sana ifya kulya fifuma ku fakitare ne fyakwatisha amafuta—kuti kwalenga umo ukonda no kunashako ubukali. Kuti caba shani fyo? Bamo batila imilile ya musango yo ilacincintila ukufimba kwa mfyufyu. Kabili batila ukukanalye nama, ifilyo fipangwa ku mukaka, ingano, tomato, ifyumbu, pepper, ne mpwa, na ko kulabomba bwino kuli bambi.

Limo limo ukundapa kwa kulepula uko beta ati arthroscopy e kwatashiwa. Muli uku kundapa balabika cimo mu mfyufyu, pa kutila dokota afumye inkanda beta ati synovial tissue iilepanga insandesande sha bonaushi. Lelo, iyi nshila tayafikapo sana, pantu ukufimba kwena takupwa. Kabili inshila yacilapo ukubipa ya kupyanikapo imfyufyu ya kupanga fye, (maka maka iya pa lutungu nangu pe kufi). Uku kundapa kusenda imyaka 10 ukufika ku myaka 15 kabili kwena kulafumyapo ubukali.

Muli ba nomba line, badokota balyesha inshila sha kundapilamo shimo isha kwingisha fimo mu nkanda, pamo nga viscosupplementation, umo umuti wa menshi menshi uwa hyaluronic wingishiwa mu mfyufyu ukubomfya inyeleti. Uyu muti ubomfiwa sana mu makufi. Ukwingisha imiti iilenga inkanda ya ku mfyufyu ukupola (imiti ya chondroprotective) nako kulabomba bwino, ukulingana no kufwailisha kumo ukwa bena Bulaya.

Nangu takwaba umuti uwasangwa uwingaposha ubulwele bwa mu mfyufyu, imiti iingi ilacefyako ubukali no kufimba, kabili imo ilalesha ubulwele ukulunduluka. Imiti ya kunasha ubukali, e lyo no muti wa corticosteroid, umuti ulesha ukufimba uwa nonsteroid anti-inflammatory drugs (NSAIDs), umuti wa kunashako ubulwele uwa disease-modifying antirheumatic drugs (DMARDs), umuti uucincintila amaka ya mubili aya kulwisha utushishi mu mubili, ne miti ya kuti pa kupanga batala baishiba ifyo insandesande sha umo shaba, ilabomfiwa ku kulesha umubili ukupanga sana insandesande sha bonaushi. Yonse iyi e myundapile ibomba kuli ubu bulwele bulemanika. Nalyo line, uyu muti taulenga fye umuntu ukumfwako bwino, lelo ulasha na yambi amalwele. Cilaafya sana umulwele na badokota ukwishiba bwino ubusuma bulimo e lyo no bubi bulimo.

Bushe abalemana bamo ku mulandu wa ubu bulwele bakumamo shani ukushipikisha ubukali bulengwa no bu bulwele?

[Amafutunoti]

[Amashiwi pe bula 6]

UKWINA, UKUPEEPA, KABILI NGA CA KUTI UMUNTU ALIBIKWAMO UMULOPA KUTI CAYANGUKA KU MUNTU WA MUSANGO YO UKULWALA RHEUMATOID ARTHRITIS

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 8]

IMYUNDAPILE IMBI

Inshila sha kundapilamo shimo batila shalibako bwino, tashileta sana amalwele yambi, nga filya caba ku miti ya cikaya. Pali iyi miti paba no muti wa oral type II collagen, uo bakasapika bamo batunga ukuti ulabomba bwino ukulesha ukufimba kwa mfyufyu no bukali ku balwala rheumatoid arthritis (RA). Ubomba shani? Pa kulesha ifilenga ukufimba ne nsandesande shonaula isho beta ati cytokines, e kutila interleukin-1 na tumor necrosis factor α. Bambi nabo batila ifilyo fimo fyalikwata amaka ya kulesha ishi nsandesande shileto bonaushi. Pali ifi fya kulya paba ifyakwata vitamini E, vitamini C (imisalu ne fisabo), niacinamide, amafuta ye sabi ayakwatisha eicosapentaenoic acid na gammalinolenic acid, amafuta ya mu nseke sha borage, na mafuta ya cimenwa ca evening primrose. Ku China balibomfya pa myaka iingi umuti wa cikaya uwa Tripterygium wilfordii Hook F. Cashimikwa ukuti kwena ulabomba bwino ukucefyako ifyo ubulwele bwa RA buleta.

[Icikope pe bula 4, 5]

(Nga mulefwaya ukumona icikope, moneni muli magazini)

IMFYUFYU IITUNTULU

BURSA

IMICINCILI

INKANDA YA KWI FUPA

UMUSHIPASHIPA

INKANDA YAKOSA IYA KU MFYUFYU

INKANDA YA NAKILILA

IFYABA NGA MENSHI IFYO BETA ATI SYNOVIAL FLUID

IFUPA

IMFYUFYU YABA NO BULWELE BWA RHEUMATOID ARTHRITIS

UKUPWA KWA NCENDE

UKONAULWA KWE FUPA NE NKANDA YA KWI FUPA

UKUFIMBA KWA NKANDA YANAKILILA

IMFYUFYU YABA NO BULWELE BWA OSTEOARTHRITIS

UKUNENUKA KWA NKANDA YANAKILILA

UKONAULWA KWA NKANDA YANAKILILA

PA LUTWE LWE FUPA

[Abatusuminishe]

Source: Arthritis Foundation

[Ifikope pe bula 7]

Umuntu wa mushinku onse kuti alwala ubulwele bwa mu mfyufyu

[Ifikope pe bula 8]

Ukutantika inshita ya kutukusha umubili no kulya bwino kuti kwalenga umulwele ukumfwako bwino

Isubilo ku Balwala Ubulwele bwa mu Mfyufyu

DOKOTA Fatima Mili alandile ati: “Ubulwele bwa mu mfyufyu tabwipaya sana nge fipaya ubulwele bwa ku mutima nelyo kansa, lelo bulakuma sana ubumi bwa muntu.” Ubu bulwele kuti bwayalula imikalile fye yonse iya muntu. Bushe mafya nshi yamo ayashingwana na balwala ubulwele bwa mu mfyufyu? Bushe kuti cacitika ukushipikisha ubu bulwele?

Katia,a uuli ne myaka 28, umwina Italy, atile: “Ukutula apo bansangile no bu bulwele ninshi nali ne myaka 20, ubumi bwandi bwalyaluka. Nalileka incito no butumikishi bwa nshita yonse pa mulandu wa bukali.” Ico bonse abalwala ubu bulwele bailishanyako, bukali. Alan, uuli ne myaka 63, umwina England, atile: “Lyonse kulabako apakalipa mu mubili, nangu ca kuti ubukali tabucililemo.” Ubwafya bumbi ubo bashingwana nabo, kunaka. Sarah, uwa myaka 21 atile: “Nangu wingashipikisha ubukali no kufimba, ukunaka kwena kulacilamo.”

Ukukalipwa mu Nkuntu

Ukulingana ne fyasosele Setsuko, umwina Japan uuli ne myaka 61, ukulacululuka cila bushiku no bukali bwa mutatakuya na ko kuti “kwakunasha mu nkuntu na mu muntontonkanya.” Nangu fye kwikata pensulo nelyo foni bwafya bweka bweka! Kazumi, uuli ne myaka 47, ailishanya ati: “Nangu fye fintu ifyo no mwana umunono engacita ine ndafilwa ukucita.” Ba Janice abali ne myaka 60, abashingeminina no kwenda inshita itali pali nomba, batile: “Ndafuupulwa pantu ndafilwa ukucita ifyo nalecita.”

Ukupelebela kwa musango yo kuti kwalenga ukukalifiwa no kulaimona ukuti taukwete incito pa calo. Gaku, uuli ne myaka 27, ni Nte ya kwa Yehova kabili atile: “Ukufilwa ukufishapo umulimo wa kushimikila nelyo ukufilwa ukufikilisha imilimo ya mu cilonganino kunenga ukuyumfwa ukuti tapaba ico naba.” Francesca, uwalwala ubu bulwele ukutula lintu ali ne myaka ibili, alanda ati ayumfwa uwapelelwa kwati muntu “uuletotobela muli tefwetefwe.” Ukupelelwa kwa musango yo kuti kwakuma bubi bubi bumupashi. Joyce, Inte ya kwa Yehova ku South Africa, asumina ukuti atendeke ukupuswa ku kulongana kwa Bwina Kristu. Atile: “Nshaleumfwa fye bwino ukumoneka ku muntu onse.”

Napamo umulwele kuti na kabili aba ne sakamika lya nshita ya ku ntanshi—ukutiina ukulemana no kushintilila fye pali bambi, umwenso wa kuti nalimo bakalansha fye neka apabula na wa kunsakamana, ukuba no mwenso wa kupona no kuifuna, umwenso wa kufilwa ukuteyanishisha aba mu ng’anda. Yoko, uuli ne myaka 52, asumine ati: “Ilyo nalemona uko ndelemana, naletiina ukuti nalalemana fye umubili onse.”

Aba mu lupwa na bo kuti cilebakalipila fye mu mutima, ukumona uko umutemwikwa wabo alecula fye umo shacela. Ku baupana bamo kuti caleta na mafya mu cupo cabo. Umwanakashi umo mu England, uwe shina lya Denise, atile: “Pa numa ya kuupana pa myaka 15, umulume wandi atile, ‘Natendwa no bu bulwele bobe!’ Alimbutwike ukunsha fye no mwana mwanakashi uwa myaka isano.”

Kanshi ubulwele bwa mu mfyufyu bulaleta amafya yakalamba ku babulwala na ku ndupwa shabo. Nalyo line, abengi balashipikisha ubu bulwele! Natulande nomba pa fyo bamo baleshipikisha ubu bulwele.

Ukusumina Ukuti Mwalipelebela

Ukutusha kwalinga kulakabilwa nga walilwala ubulwele bwa mu mfyufyu; kuti kwacefyanyako ukunakuka. Tatuletila nomba muleikala fye ukwabula ukucitapo nangu cimo. Timothy alondolola ati: “Ufwile ukulacitapo fimo pa kuti tautekelwe mfine kuli ubu bulwele pantu nga cabe fyo, kuti waikalila fye ukulaumfwa ubukali.” Uwasoma sana ubu bulwele William Ginsburg uwa pa cipatala ca Mayo Clinic atile: “Calyafya ukwishiba nga ulebombesha nelyo nga taulebombesha. Inshita shimo abantu bakabila ukucinkulwako ukunashako imilimo no kusakamana ubulwele bwabo.”

Ici napamo kuti cakabila no kwalula ifyo mumona ukupelebela kwenu. Daphne, umwina South Africa, ashimika ati: “Mfwile fye ukusumina ukuti ifintu fyalyaluka no kwishiba ukuti kwena nalishalako na maka ya kucitako fimo; ni co fye mfwile ukucita ifyo fintu panono panono. Ukucila ukuti nsakamikwe nelyo ukukalifiwa, ndateka umutima, ukucita icintu cimo pa nshita imo.”

Kabili cilaba bwino nga ca kuti namukwata ifibombelo fya kumwafwilishako, napamo kuti mwaipusha badokota bamwebako ifya kumwafwa ifyo mwingalabomfya. Keiko ashimika ati: “Twalipanga ka mashini akakunininapo amatabo. Ukushumba akakwiswilako icibi kwalenkalifya ukuboko, e calengele ukuti twalule utwa kwiswilako. Nomba kuti naisula ifiibi fyonse pa kusunkako fye no mutwe. Twalibika utwakwiswilako amenshi ukubikako utushimbi ututali ku mipompi yonse iya mu ng’anda pa kuti ndebombako incito shimo isha mu ng’anda.” Umulwele na umbi uwa bulwele bwa mu mfyufyu, Gail, atile: “Amaki ya kuli motoka na ya mu ng’anda yabikwa ku ca kwikatilako icitali, icilenga ukuti cilenjangukila ukuyabomfya. Icisakulo nsakwilako e lyo no muswaki nsukushilako fyalilepa kabili kuti nafibomfya ukulingana ne fyo ndefwaya ilyo ndesakula no kusukusa.”

Ukwafwa kwa mu Lupwa—“Ni Ntulo ya Bukose”

Carla, umwina Brazil, atile: “Umulume wandi alangafwa sana. Nalikoseleshiwe ukumona uko alenshindika kuli badokota. Twasangile ifyo ubu bulwele bukuma umubili wandi, ifishibilo fya buko, e lyo no kundapwa kwingakabilwa. Nalyumfwile bwino pantu aleumfwikisha ubwafya naleshingwana nabo.” Ca cine, abalume nelyo abakashi abasumina ukuti abena myabo te kuti bacite ifingi kabili abali abaitemenwa ukwishibilapo na fimbi pali ubu bulwele kuti baba ni ntulo ya kukoselesha kwine kwine no kutungilila.

Ku ca kumwenako, Bette atendeke imilimo ya kuwamya ilyo ubulwele bwa mulume wakwe ubwa mu mfyufyu bwamulengele ukukanakumanisha umulimo wa makuule. Umulume wa kwa Kazumi talemutensha fye lelo alebomba ne ncito sha pa ng’anda isho umukashi wakwe ashali na maka ya kubomba. Kabili, akanshishe abana ukucita apapela amaka yabo ku kwafwilishako. Kazumi ashimika ati: “Umulume wandi aba ni ntulo ya bukose bwandi. Ukwabula ukwafwa kwakwe ifintu nga fyalimbipila sana.”

Umwanakashi we shina lya Carol, uwa ku Australia, asoka ati: “Te kwesha ukufusha ifya kucita. Cilanguka ukuyumfwa ukuti tapali ico ndecita nga nafilwa ukucita ifilecita aba mu lupwa.” Nga ca kuti aba mu lupwa baleumfwikisha no kulangulukilako abalwala ubu bulwele, kuti baba e ntulo ya bukose kuli bene.

Ukwafwa kwa ku Mupashi

Katia atile: “Umuntu nga alwele ubulwele bwapala ubu, alashininwa ukuti tapali nangu umo uwishibe ifyo alecula. E mulandu wine cicindamine ukushintilila pali Yehova Lesa, pantu ena alomfwikisha ukukalipwa kwesu ne fyo tuleyumfwa mu mutima. (Amalumbo 31:7) Ukuba cibusa musuma na wene kwanenga ukukanasakamikwa ica kuti ng’umfwa fye kwati nshalwala no kulwala.” Ca cine sana ifi Baibolo ita Yehova ati “Lesa wa cisansamushi conse, uuletusansamusha pali conse ica bucushi icituponena.”—2 Abena Korinti 1:3, 4.

Kanshi ipepo kuti lyaba ni ntulo ya maka iya cisansamushi ku walwala ubulwele bwa mutatakuya. Kazumi ashimika ati: “Mu bushiku ilyo nafufiwa utulo pa mulandu wa bukali, mpongolola ifya ku mutima wandi kuli Yehova mu filamba, ukumulomba ukumpeela amaka ya kushipikisha ubukali na mano ya kushingwana no bucushi bonse. Ukwabula no kutwishika Yehova alangasuka.” Francesca na o aliimwena ukutungilila kusuma ukwa kwa Lesa. Atila: “Nalimona ukufikilishiwa kwa mashiwi yaba pa Abena Filipi 4:13 aya kuti: ‘Ndi na maka ya kucite fintu fyonse mu ulenkoselesha.’”

Ilingi, Yehova Lesa afwilisha ukupitila mu cilonganino ca Bwina Kristu. Ku ca kumwenako, Gail ashimika ifyo aba bwananyina ba ku mupashi aba mu cilonganino ca Nte sha kwa Yehova umo alongana bamwafwile. Gail atila: “Ukutemwa kwabo kwangafwile ukukanapopomenwa.” Nangu ni Keiko, ilyo aipushiwe ati, “Bushe kuliko cimo ico wingatila calikuwamina mu bumi bobe?,” ayaswike ati: “Ee, kutemwa ne nkumbu ifyo bonse aba mu cilonganino bakwata!”

Mu filonganino fya Nte sha kwa Yehova, bakangalila e baba pa ntanshi ukwafwilisha aba musango yo. Setsuko atila: “Te kuti nondolole ifyo umulwele ayumfwa bwino ilyo baeluda bakutika no kumukoselesha.” Lelo, nge fyo Daniel uwalwala ubulwele bwa mu mfyufyu atucinkulako, “bamunyinefwe ne nkashi aba ku mupashi kuti batwafwa fye nga twabasuminisha ukutwafwa.” Kanshi calicindama ukuti abalwele balemonana na Bena Kristu banabo, ukuibikilishako ukusangwa ku kulongana kwa cilonganino. (AbaHebere 10:24, 25) Kulya e ko bengasanga inkosho sha ku mupashi ishikabilwa pa kushipikisha.

Ukucula Kuli no Kupwa

Abalwala ubulwele bwa mu mfyufyu balatasha nga nshi kuli bakalapashi ba fya cipatala pa kulunduluka kwabako ukufika pali lelo. Nalyo line, nangu kundapwa kwawamisha takwafikapo. Kuli pele pele, abalwele kuti basanga icisansamushi cine cine pa kusumina mu malayo ya kwa Lesa aya calo cipya.b (Esaya 33:24; Ukusokolola 21:3, 4) Muli cilya calo “uwalemana amolu akacilauka nge nsebula.” (Esaya 35:6) Ubulwele bwa mu mfyufyu na malwele yambi ayo abantu balwalako tayakatale ayabako! Peter, uwalwala ubulwele bwa mu mfyufyu sha mu moongololo, asosa ati: “Ndi ne subilo lya kuti ku ntanshi uku ifintu fili no kuwama.” Umwanakashi wa Bwina Kristu uwe shina lya Giuliana na o atile: “Cila bushiku ilyo kawa, mpenda ukuti nacimfya, ubo bushiku ninshi bwafumako ku nshiku mfwile ukushipikisha ilyo impela ishilaisa!” Ca cine, naipalama inshita lintu ubulwele bwa mu mfyufyu bukapwa e lyo no kucula konse!

[Amafutunoti]

[Ifikope pe bula 10]

Kwaliba ifibombelo ifingi ifingaafwa abalwele ukuti nabo balecitako fimo

[Icikope pe bula 12]

Ukutungililwa kusuma kuti kwasangwa pa kulongana kwa Bwina Kristu