• Impela ya Kupepa kwa Bufi Iya Kupapusha Yamwenwa Libela
    Ukusesema kwa kwa Esaya—Ulubuuto lwa Bantu Bonse 2

    • Babele Awishiwa pa Nshi mu Lukungu

      3. Londololeni ifyo ubukulu bwa Calo Cakwatishe amaka ica Babele bwali.

      3 Kutikeni kuli uku kubilisha kwa kwa Lesa ukwa kucincimusha ukwa kuti: “Ba pa nshi, ikala mu lukungu, we mukashana uushatala opwa Babele. Ikala pa nshi, tapali cipuna ca bufumu, we mwana mwanakashi wa bena Kaldi. Pantu tawakabwekeshepo ukwitwa umuteku kabili uwa busaka.” (Esaya 47:1) Babele aliteeka pano isonde pa myaka iingi pantu e calo cakwatisha amaka. E “ciyembo ca mabufumu”—icifulo ca pa kati icipakamisha imipepele, ubukwebo ne fya nkondo. (Esaya 13:19) Ilyo ubuteko bwa Babele bwakwatisha amaka, bwafika na ku kapinda ka ku kulyo mpaka na ku mupaka wa Egupti. Kabili ilyo bwacimfya Yerusalemu mu 607 B.C.E., cilemoneka kwati Lesa nafilwa ukwimika ukucimfya kwakwe! E co, Babele aleimona ngo “mukashana uushatala opwa,” uushakabale engililwa ne fita fya calo cimbi.b

      4. Cinshi cili no kucitikila Babele?

      4 Lelo, uyu “mukashana uushatala opwa” uwa matutumuko, uwaba calo cakwatisha amaka icishabala acicimfiwapo ali no kufumishiwa pa cipuna ca bufumu no kulengwo ‘kwikala mu lukungu’ no kuseebanishiwa. (Esaya 26:5) Takamonwe na kabili ukuti “muteku kabili uwa busaka,” kwati ni namfumu bacindikisha. E ico, Yehova amwebo kuti: “Buule mpelo, no kupelo bunga, fimbule ca kufimbana cobe! Samunune ca kufimbana cobe, fimbula pa mukonso, abuke mimana.” (Esaya 47:2) Pa numa ya kuteka uluko lonse ulwa kwa Yuda ubusha, Babele nomba e uli no kusungwa ngo musha! Abena Madai na bena Persia, abali no kumufumya pa cifulo cakwe ica kuteka, bakamupatikisha ukubabombela umulimo wasuulwa.

      5. (a) Ni shani Babele akafimbulwe “ca kufimbana” cakwe? (b) Cinshi pambi amashiwi bamweba aya kuti “abuke mimana” yalangilila?

      5 E fyo Babele ‘akafimbulwa ica kufimbana’ cakwe, ilyo akalufya ubukulu bwakwe no bukata aishibikilweko kale. Aba mucikilisha bakwe bakamwebo kuti “abuke mimana.” Nalimo abena Babele bamo bakebwa ukubombe milimo ya pa nse iya busha. Uku kusesema limbi kuti kwapilibula ukuti bamo bakabakululula ica cine cine ilyo balebaabushe mimana pa kubasenda bunkole. Nampo nga e mo cilolele nelyo iyo, Babele takendepo na kabili mu kupuulama filya namfumu bamusenda mu cipuna nelyo pa ca kusendelwapo pa kumwabusho mumana. Lelo, akaba ngo musha, uufwile ukulabako ku mifwalile ya mucinshi, no kupimpule ca kufimbana cakwe no kusha amolu yakwe pa mbilibili pa kuti abuke umumana. We kuseebana we!

      6. (a) Ni mu nshila nshi Babele akafuulilwa pa bwamba? (b) Calola mwi ukuti Lesa ‘takacite cikuuku ku muntu nangu umo’? (Moneni utulembo twa pe samba.)

      6 Yehova atwalililo kumutumfya, atila: “Bufuulwepo ubwamba bobe, kumoneke no kuseebana kobe. Nkacite cilandushi, [nshakacite cikuuku ku muntu nangu umo, NW].” (Esaya 47:3)c Cine cine, Babele akaseebanishiwa no kusaalulwa. Ububifi no bunkalwe acita ku bantu ba kwa Lesa buli no kusokololwa apabuuta. Takuli umuntunse nangu umo uwingalesha icilandushi ca kwa Lesa!

      7. (a) Bushe abaYuda bankole bakankula shani ku lyashi lya pa kuwa kwa Babele? (b) Ni mu nshila nshi Yehova akalubwila abantu bakwe?

      7 Pa numa ya kuba muli bunkole pa myaka 70 mu Babele wakwatisha amaka, abantu ba kwa Lesa bakasekelela nga nshi pa kuwa kwakwe. Bakabilikisha abati: “Umulubushi wesu; Yehova wa milalo e shina lyakwe, Wa mushilo wa kwa Israele.” (Esaya 47:4) Mwi Funde lya kwa Mose, nga ca kuti umwina Israele aipoosele mu busha pa kuti alipile imisha yakwe, umulubushi (uwa ku mulopa wakwe uwa mu lupwa) kuti amulubula mu busha. (Ubwina Lebi 25:47-54) Apo abaYuda bakaba nabapooswa mu busha ku Babele, bakakabila ukulubulwa, nelyo ukuba abantungwa. Ku basha, ilingi line ukulubulwa kupilibula fye ukwalula bashikulu wabo. Lelo Yehova akalengo kuti Koreshe Imfumu yalecimfya ilubule abaYuda mu busha. Ifyalo fikapeelwa nge “cilubula” kuli Koreshe mwi punda lya baYuda, ni Egupti, Etiopia, na Seba. (Esaya 43:3) E mulandu wine, Umulubushi wa kwa Israele etilwa ukuti “Yehova wa milalo.” Imilalo ya fita iya Babele iimoneka ukube ya maka taili nangu cimo lintu yalinganishiwa ku milalo ya bamalaika ba kwa Yehova iishimoneka.

      Icifuma mu Bunkalwe

      8. Ni shani Babele ‘akesaba mu mfifi’?

      8 Yehova akonkanyapo ukusesemena pali Babele icipyu cakwe: “Ikala tondolo, ingila na mu mfifi, we mwana mwanakashi wa bena Kaldi. Pantu tawakabwekeshepo ukwitwa Nakulu wa mabufumu.” (Esaya 47:5) Imfifi iyatoola ikakupa Babele onse. Takabale aba no mucikilisha pa mabufumu yambi nga nakulu wa bunkalwe.—Esaya 14:4.

      9. Cinshi ico Yehova akalipila abaYuda?

      9 Na kuba cinshi Babele bamusuminishisha ukusansa abantu ba kwa Lesa? Yehova alondolola ati: “Nakalipile abantu bandi, napelwile icikwatwa candi, nabapeele na mu kuboko kobe.” (Esaya 47:6a) Pafwile pali cimo icisuma icalengele Yehova ukukalipila abaYuda. Kale, alibasokele ukuti nga tabakomfwile ku Malango yakwe akabatamfya muli cilya calo. (Amalango 28:64) Lintu bawilile mu kupepo tulubi na muli bucisenene, Yehova mu kutemwa abatumiine bakasesema ku kubaafwa ukubwelela ku kupepa kwasanguluka. Lelo “balepumye nkombe sha kwa Lesa, kabili balesuule fyebo fyakwe, kabili balesenteka bakasesema bakwe, casuka icipyu ca kwa Yehova caimina abantu, ukufiko kwabulo kuundapa.” (2 Imilandu 36:16) E co, Lesa asuminisha icikwatwa cakwe, Yuda, ukupelulwa ilyo Babele aingilila ici calo no kukowesha itempele Lyakwe ilyashila.—Amalumbo 79:1; Esekiele 24:21.

      10, 11. Cinshi ico Yehova afulilwa Babele nangu ca kutila kufwaya kwakwe ukuti acimfye abantu bakwe?

      10 E co, ifi Babele ateka abaYuda ubusha, bushe talebomba fye ukufwaya kwa kwa Lesa? Iyo, pantu Lesa atila: “Nobe tawabacitile nkumbu; pa bakote walengele ikoli lyobe ukufinininapo icibi; watile, Nakulaba umuyayaya nakulu uwa pe; tawabikile mutima obe pa fikali ifi, nangu kwibukishe cikesa pa numa.” (Esaya 47:6b, 7) Lesa taeba Babele ukucito bunkalwe bwacishamo, ukukanabisha “nangu fye bakalamba.” (Inyimbo sha Bulanda 4:16; 5:12, NW) Kabili tabeeba ukucankilwa mu kucululusha no kupumya abaYuda bankole babo.—Amalumbo 137:3.

      11 Babele afilwa ukwiluka ukuti ukuteka ateka abaYuda kwa pa kashita kanono. Nasuula ukusoka kwa kwa Esaya ukwa kuti, mu kupita kwa nshita, Yehova ali no kulubula abantu bakwe. Babele alecite fintu kwati nalimo alipeelwe nsambu sha kutwalilila ukuteka abaYuda no kuba nakulu wa pe pa nko aleteka. Nafilwa ukumfwilo bukombe bwa kuti kuli no kube “cikesa” pa numa ku mitekele yakwe iya lucu!

      Ukuwa kwa Babele Kwasobelwa

      12. Cinshi Babele etilwa “umwanakashi uilemena amaliila”?

      12 Yehova asoso kuti: “Nomba umfwe ci, we [mwanakashi] uilemena amaliila, we waikalo mutelelwe, we utila mu mutima obe, Nine wine, tapaba na umbi, nshakabe mukamfwilwa, nshakeshibe ukufwilwa abana.” (Esaya 47:8) Babele alishibikwa nga nshi mu kufwaye fya maliila. Herodotus, uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 5 B.C.E. uwasoma imilandu ya kale, ashimika pa lwa “mwata umo uwe shiku” uo abena Babele bakwete, uwa kuti, abanakashi bonse baleebwa ukuba bacilende nge nshila ya kulangilamo umucinshi kuli lesa mwanakashi uo balepepa, lesa wa kutemwa. Uwasoma imilandu ya kale Curtius uwa ku kale na o atila: “Imibele ya bantu ba muli uyu musumba yali iyakowela icine cine, yali iyabipa nga nshi kabili iyateyanishiwa ku kubimbula no kubeleleka abantu mu fya kuipoosaika.”

      13. Bushe ukutemwisha ukufwaye fya maliila kukangufyanya shani ukuwa kwa Babele?

      13 Ukutemwisha ukufwaye fya maliila kukalenga Babele ukuwa mu kwangufyanya. Pa bushiku bukatangilila ukuwa kwakwe, imfumu na bakankaala ba iko bakacito mutebeto, kabili bakakolwa. E ico, tabakaangwe ku milalo ya bena Madai na bena Persia abakengilila uyu musumba. (Daniele 5:1-4) Babele “Uwaikalo mutelelwe,” akatontonkanya ukuti ifibumba ne mpembwe shakwe ifimoneka kwati te kuti fingililwe fikamucingilila ku balesansa. Ayeba ukuti “tapaba na umbi” uwingaba pa cifulo cakwe icasansukisha. Taletontonkanya ati kuti asanguka “mukamfwilwa,” e kuti ukufwilwa kateka wakwe na “bana” bakwe nangu ukulufya ukulumbuka kwakwe. Nalyo line, takuli icibumba icingamucingilila ku mulalo wa kwa Yehova Lesa uwa cilandushi! Yehova ali no kusoso kuti: “Nelyo Babele enganina mu muulu, nelyo apasumbuka pakwe apakosa engacitako ilinga, ukufuma kuli ine akeshilwa na bapumpunta.”—Yeremia 51:53.

      14. Ni mu nshila nshi ifi fibili fikeshila pali Babele “ukufwilwa abana na bumukamfwilwa”?

      14 Cinshi cikacitikila Babele? Yehova akonkanyapo ati: “Lelo fikesa kuli iwe fyonse ifi fibili, mu kashita kanininini, mu bushiku bumo, ukufwilwa abana na bumukamfwilwa, fikesa pali iwe umwabelo mulingo utuntulu, mu kufula kwa malele yobe, mu bwingi bwa fya buyeye fyobe.” (Esaya 47:9) Cine cine, ukupulamo kwa kwa Babele ukwa kube calo cakwatisha amaka kukapwa mu kashita kanininini. Ku kale mu fyalo fyabelele ku Kabanga, ukuba mukamfwilwa no kufwilwa abana e tuyofi twabipishe ku mwanakashi. Tatwishibe impendwa ya “bana” Babele afwilwa pa bushiku bwa kuwa kwakwe.d Lelo, mu nshita yalinga, ulya musumba onse fye ukashala amapopa. (Yeremia 51:29) Na kabili bumukamfwilwa buli no kumwishila ni mu kuti ishamfumu shakwe shili no kufumishiwa pa bufumu.

      15. Ukulunda pa bunkalwe Babele acitile ku baYuda, mulandu nshi na umbi ulengele Yehova ukukalifiwa pali wene?

      15 Lelo, ubunkalwe Babele acitile ku baYuda, te mulandu weka ulengele Yehova ukukalifiwa. ‘Ukufula kwa malele yakwe’ na ko kwalenga Yehova ukukalipa. Ifunde Lesa apeele Israele lyalibinda ukupupe mipashi, lelo ifi fine e fyo Babele afunukile. (Amalango 18:10-12; Esekiele 21:21) Icitabo ca Social Life Among the Assyrians and Babylonians cisoso kuti “abena Babele bali no mwenso wa mutatakuya uwa kutiine minshipendwa ya fibanda ifyo basumine ukuti fyabashingulwike mpanga yonse.”

      Ukusuubila Ububi

      16, 17. (a) Ni shani Babele ‘asuubilo bubi bwakwe’? (b) Cinshi ico impela ya Babele ishingacincintililwa?

      16 Bushe bakasobela wa mashuko aba Babele bali no kumupususha? Yehova ayasuko kuti: “Wasuubilo bubi bobe, watila, Takuli uulemona. Amano yobe no kwishiba kobe e fyakubweseshe ku numa, wasuka mu mutima obe watila, Nine wine, takwaba na umbi.” (Esaya 47:10) Babele aletontonkanya ukutila akatwalilila ukuba icalo cakwatisha amaka ukupitila mu kubomfya amano yakwe mu masomo na mu mipepele, mu bulamba bwakwe mu fya bulwi, na mu bucenjeshi bwakwe ubwa bukatu. Alemono kuti takuli nelyo umo ‘uwingamumona,’ e kuti, uwingamupeelo mulandu pa bubifi acita. Kabili taletontonkanya no kuti ku ntanshi kuti kwaima uwa kumulwisha. Ayeba ati “Nine wine, takwaba na umbi.”

      17 Lelo, Yehova, muli kasesema umbi, asoka ati: “Bushe umuntu engafisama umwa kufisama na ine nshimumwene?” (Yeremia 23:24; AbaHebere 4:13) E ico Yehova asoso kuti: “Bukesa pali iwe ububi, ubo tawakeshibe ukupandilako umukano, kukawa pali iwe uboni ubo ukafilwo kukonsolwelako, kukesa pali iwe na pumpunta wa kupumikisha uo tawakeshibe kusoola.” (Esaya 47:11) Tulesa twa Babele nangu manga ya ‘mikano’ ayalecitwa na ba bung’anga bakwe te kuti fisoole akayofi kaleisa—ako ashabala apitamo!

      Impanda Mano sha kwa Babele Shafilwa

      18, 19. Bushe ukucetekela kwa kwa Babele mu mpanda mano shakwe kukamuletelela shani?

      18 Yehova amweba ifyebo fyaluma, atila: “Shi iminina [shilili, NW] mu fya buyeye fyobe, na mu kufula kwa malele yobe, muli ifyo wacucutikamo ukutula pa bukashana bobe. Nalimo wingamwenamo ukushuka, napamo wingatutumya abalwani.” (Esaya 47:12) Babele aebwa ‘ukwiminina shilili,’ nelyo ukutwalilila ukutalama, mu kushintilila mu manga. Na kuba, icalo conse ica Babele calicucutika mu kulundulula ifya malele ukutula pa “bukashana” bwa ciko.

      19 Lelo Yehova amutumfya, atila: “Waifunsa mu kufula kwa kupanda amano kobe; shi leka beminine no kukupususha, [abapepe, NW] myulu, abatambe ntanda, abalengo kwishiba ku nshiku sha mweshi wamoneka.” (Esaya 47:13)e Impanda mano sha Babele shikafilwa ukufilwa kwa museebanya. Ca cine, abena Babele bafwile balipoosele imyake ingi ukuceeceeta ifya mu lwelele pa kuti balunduluke mu fya kulengule ntanda. Lelo pa bushiku lintu Babele alewa, ukufilwa kwa kulengo bulanda ukwa bakalengula bakwe aba ntanda kukasokolola ukuti ukupendula kwa fye fye.—Daniele 5:7, 8.

      20. Kayofi nshi kakesa pa mpanda mano sha kwa Babele?

      20 Yehova asondwelela ulu lubali lwa kusesema na mashiwi ya kuti: “Mona, baba nge mpimbili, umulilo waboca; te kuti bapokolole imyeo yabo ku maka ya lubingu. Te misolilo ku kontako, te mulilo ku kwikalako. E fyo baba kuli iwe abo wacucutikila, abo mwashitana na bo amakwebo, ukutula pa bukashana bobe. Balubanta, umuntu onse aya mu mpito yakwe, tapali wa kukupususha.” (Esaya 47:14, 15) Cine cine, inshita shayafya ngo mulilo shisungamine ukwishila ishi mpanda mano sha bufi. Tawakabe mulilo wa kuti abantu bakakangabukeko icikabilila, lelo ukaba wa kuleto bonaushi, mulilo uulepya uukasansalika ishi mpanda mano sha bufi ishapale mpimbili ukuti sha fye. Te ca kupapa, kanshi, ukuti impanda mano sha Babele shikasakamikwa no kufulumuka! Apo nomba ico Babele ashintililemo ica kupelako naciya, tapakabe wa kumupususha. Akayofi kali no kumucitikila ni kalya kene apene acite pali Yerusalemu.—Yeremia 11:12.

      21. Ni shani kabili ni lilali ifyebo fya kusesema ifya kwa Esaya fyafikilishiwa?

      21 Mu mwaka wa 539 B.C.E., ifi fyebo fyapuutwamo fyatendeka ukufikilishiwa. Imilalo ya bena Madai na bena Persia iyaletungululwa na Koreshe yapoka umusumba, no kwipaya Belshasari imfumu yaleikala muli uyu musumba. (Daniele 5:1-4, 30) Mu bushiku bumo bwine Babele awishiwa ukufuma pa cifulo akwete ica kuba icalo cakwatishe amaka. Ifi e fyapwile ukuteka kwatuntwike mu mutande wa kwa Shemu, kabili icalo nomba catendeke ukutekwa ne nko ishatuntwike kuli Yafete. Babele nomba aingile mu nshita ya kubongoloka ukwasendele imyanda ya myaka. Ilyo calefika mu mwanda wa myaka uwalenga 4 C.E., ninshi Babele aba fye “imiina ya mabwe.” (Yeremia 51:37, NW) Ifi e fyo ukusesema kwa kwa Esaya kwafikilishiwa umupwilapo.