Abantu Balafwayafwaya Amano Yene Yene

Kuti naisunga shani mu mikalile yandi?

Kuti nacita shani pa kuti ulupwa lwandi lube ne nsansa?

Bushe kuti nacita shani pa kuti ndebomba bwino incito?

BUSHE mwalitala amuipushapo amepusho ya musango yu? Bushe mwalisangile amasuko yene yene? Cila mwaka abantu balafumya ifitabo fyapusanapusana napamo 2,000 ifilanda pa mano yene yene e lyo na pa fintu fimbi ifyacindama. Mu Britain fye mweka, ababelenga ifitabo bapoosa indalama amadola ya ku Amerika amamilioni 150 cila mwaka ku kushita ifitabo filanda pa fyo abantu bengapwisha amafya mu mikalile yabo. Mu United States, abashitisha ifitabo ifyo abantu bamona kwati umuntu nga aibelengela kuti apwisha amafya yakwe, balapanga ulupiya ukufika ku madola 600 milioni cila mwaka. Kanshi te imwe mweka mufwayafwaya amano yene yene pa kuti mwishibe ifya kwikala bwino.

Kalemba umo alandile pa kupanda amano ukwaba mu fitabo ifingi ilyo atile: “Ifingi ifyo balemba mu fitabo ifipya, babwekeshapo fye ifyo bambi balembele mu fitabo fya kale.” Cine cine, abalemba uku kufunda ukusangwa mu fitabo ifingi, babwekeshapo fye amashiwi ya mano yene yene ayalembelwe mu citabo cakokola sana ukucila ifitabo fyonse pano calo. Kwena, pano calo tapaba icitabo icasabankana isonde lyonse icingalingana ne ci. Amabuuku yamo ayaba muli ici citabo yalipilibulwa mu ndimi shimo, kabili mu ndimi shimbi na mo balipilibula ici citabo conse fye. Indimi umo bapilibwila ici citabo shalifika 2,400. Kabili ici citabo calipulintwa amabilioni 4.6 mu calo conse. Ico citabo, ni Baibolo.

Ukwabula no kupita mu mbali, Baibolo itila: “Amalembo yonse yantu yapuutwamo kuli Lesa kabili ya mulimo ku kusambilisha, ku kwebaula, ku kulungika ifintu, ku kusalapula kwa mu bulungami.” (2 Timote 3:16) Kwena, Baibolo tayalembwa nga filya fyaba ifitabo fya kuibelengela ifyo abantu bamona kwati kuti fyabafwa ukupwisha amafya. Lelo ico sana sana Baibolo yalembelwe, kulondolola ubufwayo bwa kwa Lesa ku bantunse. Nangu cibe fyo, Baibolo yalikwata ne fyebo ifingi nga nshi ifingatwafwa ukwishiba ifya kucita pa mafya ayo ifwe bonse ilingi line tukwata mu bumi, kabili yalilaya ukuti bonse abakonka ifyo ilanda bakanonkelamo. (Esaya 48:17, 18) Kanshi nga twakonka ifyo Baibolo isambilisha, ifintu kuti fyatuwamina, kabili ukufunda kwabamo kulabomba ku muntu onse fye te mulandu no mutundu wakwe, intambi sha ku mwabo, nelyo amasambililo ayo umuntu akwata. Baibolo yalilandapo pa kusunga bwino ubumi bwenu, pa fyo ulupwa lwingaba ne nsansa, na pa babomfi na babengisha incito. Mukwai belengeni icipande cakonkapo pa kuti muimwene nga ca kutila ifyo Baibolo ilanda pali iyi milandu filabomba.

Muli Baibolo E Mwaba Amano Yene Yene!

UKUPANDA amano ukwingi ukusangwa muli filya fitabo ifyo abantu bamona kwati umuntu nga aibelengela kuti apwisha amafya yakwe, ilingi line kulanda fye pa kwafwilisha abantu abali mu bwafya pali ino ine nshita. Baibolo yena te fyo yaba. Nangu ca kuti amano yaba mu Baibolo kuti yayafwa abali no bwafya, ifyo ilandapo te fya kwafwa fye abalecula. Ukufunda kwaba mu Baibolo kulafwa umuntu ukukanacita ifintu ifingalenga imikalile ukwafya.

Baibolo kuti “yapeelo kucenjela ku bapelwa amano, [kuti yapeelo] kwishiba no kupanga ku mulumendo.” (Amapinda 1:4) Nga mulekonka ifyo Baibolo ilanda, ‘ubupanda bukamubaka, umucetekanya ukamulinda, ku kumupokolola ku mibele ibi, ku fyebo fya kupuulula kwa bantu.’ (Amapinda 2:11, 12) Tontonkanyeni pa nshila shimo shimo ishilanga ukuti amano yaba muli Baibolo kuti yalenga mwaba no bumi busuma, kuti muleikala bwino no lupwa lwenu, kuti mwaba umubomfi musuma pa ncito, kabili kuti mulebomfya bwino abo mwaingisha incito.

Ukunwesha Ubwalwa Takwawama

Baibolo taitila ukunwa ubwalwa mu kulinga kwalibipa. Umutumwa Paulo alandile ukuti umwangashi kuti waba muti usuma ilyo aebele uwacaice Timote ukuti: “Unwe umwangashi unono pa mulandu wa mu nda yobe no kulwalilila kobe.” (1 Timote 5:23) Amalembo yambi aya mu Baibolo yalanga ukuti Lesa tabikileko umwangashi ukuti ube fye muti wa kundapilako abantu. Baibolo yalondolola umwangashi ukuti ulenga “imitima ya bantunse ukusamwa.” (Amalumbo 104:15) Nangu cibe fyo, ilasoka abantu ukukanaba “abatekwo busha ku mwangashi uwingi.” (Tito 2:3) Baibolo itila: “Wiba pa banwensho mwangashi, pa bafunukile nama; pantu umunwi no mubuuke bafika ku kubulwa.” (Amapinda 23:20, 21) Cinshi cicitika nga ca kuti umuntu akaana ukumfwa uku kufunda kusuma? Natulande pa ficitika mu fyalo fimo fimo.

Akabungwe kalolekesha pa bumi bwa bantu aka World Health Organization kafumishe ulupapulo ulwalelanda pa bwalwa mu 2004 (Global Status Report on Alcohol 2004). Ulu lupapulo lwatile: “Amafya yafuma mu kukolwa yalalenga icalo ca Ireland ukulusa indalama mupepi na madola ya ku Amerika 3 bilioni cila mwaka.” Ulu lwine lupapulo lwatile: “Indalama amabilioni 350 shonaikila ku kundapa abalwala amalwele yafuma mu kunwesha, amabilioni 380 ku masanso yafuma mu kukolwa, na kabili amabilioni 126 kuli buntalamisoka bufuma muli bucakolwa. E lyo na kabili amabilioni 1,300 yalonaika pantu abakolelwe ubwalwa tababombesha kabili balalofwa na ku ncito.”

Icacilapo no kubipa ukucila pa konaula indalama pa mulandu wa kuti bamo balaba na mafya ilyo balenwesha ubwalwa, caba kucula kwa bantunse. Natulande pali fimo ificitika. Ku Australia, mu mwaka fye umo, abantu kucila pali 500,000 balipumwa ku bantu abakolelwe ubwalwa. Nangu fye ni mu France na mo, icilenga abantu abengi ukucita ulukaakala, kunwesha ubwalwa. Nga mwatontonkanya pali ifi ficitika, bushe tamulesumina ukuti ifyo Baibolo ilanda pa bwalwa fyaliba fye bwino?

Talukeni ku Fikowesha Umubili

Ukufuma fye na kale mu 1942, ilyo abantu balemona kwati ukupeepa fwaka cipaale sana, ino magazini ya Ulupungu lwa kwa Kalinda yalyafwile bakabelenga ukwishiba ukuti umuntu nga alepeepa fwaka ninshi apula mu fishinte fya mafunde ifyaba mu Baibolo kabili abantu balingile ukutaluka kuli uyu musango. Icipande ico balembele ulya wine mwaka calondolwele ukutila bonse abalefwaya ukuteemuna Lesa balingile ukumfwila icishinte ca mafunde ya mu Baibolo icitila “tuisangulule kuli fyonse ifikowesha umubili no mupashi.” (2 Abena Korinti 7:1) Nomba napapita imyaka mupepi na 65, kabili abengi balesumina ukuti ca cine ukufunda kwa kukanapeepa fwaka, kusuma nga nshi.

Mu 2006, akabungwe kalya tulandilepo aka World Health Organization, kalondolwele ukutila ukupeepa fwaka “kulepaya abantu abengi sana pano calo.” Cila mwaka, abantu napamo amamilioni 5 balafwa ku malwele yafuma mu kupeepa fwaka. Lelo abantu abafwa cila mwaka ku bulwele bwa AIDS bena baba amamilioni yatatu. Mu myaka ya ba 1900, ukupeepa fwaka kwaipeye abantu nakalimo amamilioni 100, kwati fye ni balya abafwile mu nkondo shaliko muli ilya yine myaka 100. Cine cine, abantu abengi nomba balisumina ukuti cisuma ukukanapeepa fwaka.

“Fulumuko Bulalelale”

Abantu abengi tabafwaya kusumina amafunde ya mu Baibolo ayalanda ifyo cifwile ukuba pa kuti umwaume no mwanakashi basuminishiwe ukusendama pamo. Ifyo Baibolo ilanda fyalipusana ne fyo abantu abengi bomfwa kuli bambi ne fyo abengi basumina. Baibolo taitila ukusendama pamo ukwa mwaume no mwanakashi konse fye lubembu. Lelo Baibolo ilafunda bwino bwino ifyo cifwile ukuba pali uyu mulandu. Baibolo itusambilisha ukutila umwaume no mwanakashi abaupana e bafwile fye ukusendama pamo. (Ukutendeka 2:24; Mateo 19:4-6; AbaHebere 13:4) Ukukumana kwa mu cupo kulenga abaupana ukulanga ukuti balitemwana icine cine. (1 Abena Korinti 7:1-5) Na bana abafyalwa ku bafyashi abaupana bwino bwino, balakula bwino pantu balakwata abafyashi abasungana bwino.—Abena Kolose 3:18-21.

Nomba pa bulalelale pena Baibolo yatweba ati: “Fulumuko bulalelale.” (1 Abena Korinti 6:18) Mulandu nshi umuntu afwile ukufulumukila ubulalelale? Icikomo catwalilila ati: “Ulubembu lonse ulo umuntu engacita lwa ku nse ya mubili, lelo uucito bulalelale abembukilo mubili wakwe wine.” Cinshi cicitika nga ca kuti umo akaana ukumfwa uku kufunda ukulanda pa fyo cifwile ukuba pa kuti umwaume asuminishiwe ukusendama no mwanakashi?

Tontonkanyeni pa filecitika mu United States. Cilya calo nomba e cakwata impendwa iikalamba sana iya bana abakashana abapula amafumo mu fyalo fyonse ifyakwata icuma, e kutila abakashana abapula amafumo bafika mupepi na 850,000 cila mwaka. Abana abengi abafyalwa, e kutila abapusuka pa mulandu wa kuti nyina taponeshe ifumo, bafyalwa ku bakashana abashakwata mulume. Ukwabula no kutwishika, abakashana bamo balabomba apapelele amaka yabo ukukusha abana babo ne citemwiko no kubasalapula, kabili bamo balakusha bwino abana babo. Lelo ifibi ificitika sana fya kuti, abana baume abafyalwa kuli aba bakashana ilingi line balabakaka mu fifungo e lyo abana abanakashi nabo balapula amafumo ilyo bacili fye abaice. Pa numa ya kupituluka mu fyacitika pa myaka iingi iyapita, ba Robert Lerman abafwailisha ifishinka balembele ati: “Ifi caba ino nshita ukuti indupwa ishingi shakwata fye umufyashi umo, limbi e calenga ukuti ifintu mu bwikashi ficilemo ukubipa. E calenga abana abengi ukuleka amasukulu, ukulanwa sana ubwalwa no kubomfya bubi bubi imiti ikola, na bakashana ukulapula amafumo. E calenga na bakashana ukulakwata abana bwaice bwaice, e lyo no kukwata abana bacintomfwa.”

Abatemwa ukucita ubulalelale na bo bene balambula amalwele kabili balakungumana imitima. Ulupapulo lumo ululanda pa bumi bwa bana (Pediatrics) lutila: “Ifishinka bafwailishe filanga ukuti abana kukula abatemwa ubulalelale, e bapopomenwa sana kabili ilingi line e baipaya.” Akabungwe kamo aka ku Amerika akalanda pa bumi bwa bantu kalandile pa mafya na yambi aya kutiinya ilyo katile: “Abantu ukucila pali hafu wa bantu bonse [abena United States] bakalwalapo amalwele yafuma mu bulalelale.” Abantu nga balekonka ukufunda kusuma ukwa mu Baibolo ukutila tabafwile kucita bulalelale, ala nga te kuti balekungumana imitima no kucula nga nshi!

Ifyo Baibolo Isambilisha Filalenga Ulupwa Ukwikatana Sana

Kwena, ca cine ukuti Baibolo ilatusoka pa misango iingatuletelela, lelo na kabili ilalanda na pa mano yene yene ayengalenga twaba sana ne nsansa mu lupwa lwesu.

Icebo ca kwa Lesa citila: “Abalume bafwile ukulatemwa abakashi babo nge mibili yabo iine.” (Abena Efese 5:28) Mu nshita ya kuti balemona abakashi babo ukutila tabacindama, abalume balabakoselesha ukulaikala na bakashi babo ‘umwabela ukwishiba, ukulabacindika nge cipe icanaka, umwanakashi.’ (1 Petro 3:7) Nga ca kuti bapusana, Baibolo ikoselesha abalume ati: “Muletemwa abakashi benu no kuba ne cipyu kuli bene iyo.” (Abena Kolose 3:19) Bushe tamulesumina ukuti umulume uumfwila uku kufunda bakamutemwa ku mukashi wakwe kabili bakamucindika?

Abakashi nabo bene Baibolo ibafunda ukuti: “Abakashi banakile abalume babo nga kuli Shikulu, pantu umulume e mutwe wa mukashi ifyo na Kristu e mutwe wa cilonganino . . . umukashi na o wine abe na katiina ku mulume wakwe.” (Abena Efese 5:22, 23, 33) Bushe tamulesumina ukuti umukashi uukonka uku kufunda kusuma ilyo alelanda no mulume wakwe nelyo fye ilyo alelanda pali wena, bakamutemwa sana ku mulume wakwe?

Ilyo mwe bafyashi mulekansha abana benu, Baibolo imupanda amano ukuti mulelanshanya nabo “pa kwikala mu mayanda yenu na pa kwenda mu nshila, kabili pa kulaala na pa kubuuka.” (Amalango 6:7) Bawishi maka maka balabakoselesha ukufunda abana babo imibele iisuma, no kubasalapula cikuuku cikuuku. Icebo ca kwa Lesa citila: “Mwe bashibo, mwilakalifya abana benu, lelo mulebakusha mu kusalapula no kukonkomesha kwa kwa Yehova.” (Abena Efese 6:4) E lyo na ku bana, Icebo ca kwa Lesa citila: “Beni aba cumfwila ku bafyashi benu,” no kuti, “Cindika wiso na noko.”a—Abena Efese 6:1, 2.

Bushe na imwe mulemona ukutila indupwa kuti shanonkelamo nga ca kuti balekonka uku kufunda? Nakalimo kuti mwasumina amuti, ‘Ee, kwena ifi fyonse fileumfwika bwino kabili ifyayanguka ukulanda, nomba bushe cine cine filabomba?’ Tulemukoselesha ukuti mukese ku Ng’anda ya Bufumu iya Nte sha kwa Yehova. E ko mukasanga indupwa ishibombesha ukukonka ukufunda ukwaba muli Baibolo. Lanshanyeni nabo. Lolesheni no kumona ifyo aba mu lupwa bomfwana. Mukaimwena na menso ukutila ukukonka ifishinte fyaba mu Baibolo cine cine kulalenga ulupwa ukuba ne nsansa!

Baibolo Yalilandapo pa Babomfi na pa Babengisha Incito

Mano nshi Baibolo ipanda umuntu uufwaya sana ukutwalilila ukuba pa ncito? Baibolo itila umubomfi uubomba bwino incito yakwe kuti bamutasha kabili kuti bamulambula. Imfumu ya mano Solomone yaipwishe ati: “Bushe wamono muntu uwakampuka mu mulimo wakwe? Ku cinso ca shamfumu e ko akeminina.” (Amapinda 22:29) Lelo umuntu ‘umunang’ani’ aba nge ‘cushi cikalifya amenso’ ku wamwingisha incito. (Amapinda 10:26) Baibolo ikoselesha ababomba incito ukuba ne cishinka no kulabombesha. Itila: “Uwibile eiba kabili, lelo abombeshe, ukubomba umulimo usuma ku minwe yakwe.” (Abena Efese 4:28) Aya mashiwi yalabomba na lintu uwatwingisha incito talemona ifyo tulecita. Baibolo itila: “Mube ne cumfwila kuli bashikulwinwe ba buntunse muli fyonse, te kubombela ukumonwa, nga bateemuna abantu, lelo ku kufumaluka umutima, no kutiina Yehova.” (Abena Kolose 3:22) Nga ca kuti ni mwe mwaingisha umuntu incito, bushe te kuti mutemwe umubomfi uukonka uku kufunda?

Baibolo ilacinkulako na baingisha bambi incito ukutila: “Umubomfi awamine cilambu cakwe.” (1 Timote 5:18) Ifunde Lesa apeele abena Israele lyaletila abaingishe abantu incito balekabila ukupeela ababomfi babo amalipilo pa nshita yalinga kabili amalipilo ayasuma ukulingana ne milimo babombele. Mose alembele ati: “Wilacita mubiyo lumanimani, nelyo kumwibe fintu; icilambu ca walembelwo mulimo ciilaala kuli iwe ukufika ku lucelo.” (Ubwina Lebi 19:13) Bushe te kuti mutemwe ukubombela umuntu uukonka ukufunda kwa mu Baibolo ica kuti alemupeela amalipilo yenu pa nshita yalinga kabili ayakumanina?

Muli Baibolo E Mwaba Amano Yene Yene

Bushe mulapapa ukusanga ukutila Baibolo icitabo ca kale sana calikwata amano yene yene ayabomba na muno nshiku? Icalenga ukuti amano ya mu Baibolo yalebomba ukufika na ino ine nshita ilyo ifitabo fimbi fyena filaleka ukubomba nga papita inshita ntali, ca kutila icebo cabamo te ca bantu, lelo mwabe “cebo ca kwa Lesa.”—1 Abena Tesalonika 2:13.

Tulemukoselesha ukuti musangeko inshita ya kwishiba sana ifyaba mu Cebo ca kwa Lesa. Nga mwatendeka ukubelenga Baibolo, mukatendeka ukutemwa Yehova Lesa, Umwine wa Baibolo. Konkeni ukufunda uko alemufunda, mukasanga ukuti uku kufunda kukamucingilila kabili kukamwafwa ukuwamya imikalile yenu. Nga mulecita ifi, ‘mukapalama kuli Lesa na o akapalama kuli imwe.’ (Yakobo 4:8) Takwaba icitabo na cimbi pano calo icingamwafwa muli iyi nshila.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 4]

Bushe mumona ukuti amafunde ya mu Baibolo ayalanda pa bwalwa yasuma?

[Icikope pe bula 5]

Bushe mulasumina ukupanda amano ukwaba mu Baibolo ukwa kuti umuntu tafwile kupeepa fwaka?

[Ifikope pe bula 7]

Ukukonka ukufunda kwa mu Baibolo kulalenga imikalile ukuwama mu lupwa

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 5]

Isonde: Icikope ca ba NASA