Cinshi Umulopa Wacindamina Sana?

“Umulopa walicindama sana ku bumi nga filya fine amafuta yacindama kuli bamotoka.”—E fyasosele Arthur Caplan, umukalamba wa cipani cilanda pa mafunde yakonkwa pa kundapa pa University of Pennsylvania.

BUSHE amafuta ya mu motoka yalicindama sana ukucila ifintu fimbi? E fyo bamo bengatontonkanya pa mulandu wa fyo umutengo wa mafuta ya muli bamotoka ulenina shino nshiku. Lelo icishinka ca kuti, umulopa uo umuntu onse akwata mu mubili e wacindama sana. Taleni tontonkanyeni: Ilyo abantu baleenga amafuta mu madalamu iminshipendwa cila mwaka, ninshi uku balefumya umulopa mu bantu uwingi ukufika ku mapainti 90 milioni pa kuti bafwilishe abalwele.a Aya mapainti ya mulopa e bwingi bwa mulopa uo abantu 8,000,000 bakwata mu mibili yabo.

Lelo, umulopa nawafya ukusanga nga filya fine fye amafuta ya muli bamotoka yafishe ukusanga. Badokota icalo fye conse balelanda ukuti umulopa nawafya ukusanga. (Moneni umukululo uleti “Umulopa Nawafya Ukusanga Icalo fye Conse.”) Bushe cinshi umulopa wacindamina ifi?

Umulopa Waliibela

Apo umulopa ulabomba umulimo ushaikulila, ilingi line baulinganya ku cilundwa ca mubili. Dr Bruce Lenes aebele uulemba Loleni! ukuti: “Umulopa upendelwa pa filundwa fyalekanalekana ifya mubili 50 ifyapangwa mu kupapusha icine cine.” Ee kwena ca cine umulopa waliibela! Ibuuku limo litila umulopa “e wensha ifintu mu mubili.” Bushe calola mwi?

N. Leigh Anderson uwasambilila sayansi atile: “Umulopa wenda nga filya amenshi mu mifoolo yenda umupita ifintu ifisuma e lyo ne fiko.” Ilyo umulopa uleenda mu mubili, ulapita mu filundwa fyonse ifya mubili, kumo na mu mutima, mu mfyo, mu libu na muli bapwapwa. Ifi filundwa e fyafwa umulopa ukubomba bwino mu mubili. Lelo ukwabula umulopa, ifi filundwa te kuti fibombe mu mubili.

Umulopa ulatwala ifintu fisuma mu nsandensande sha mubili wenu. Ifi fintu fisuma, mwela usuma uwa oxygen, ifya kulya, e lyo ne ficingilila umubili wenu ku tushiishi utuleeta amalwele. E lyo kabili ulafumyamo ifiko mu mubili. Ne fi fiko, mwela wabipa uwa carbon dioxide, ne nsandensande ishonaike, e lyo ne fiko fimbi. Kanshi umuntu kuti ailetelela nga abomfya umulopa wa muntu umbi mu mubili wakwe pantu umulopa ulasenda ne fiko fyaba mu mubili. Kabili takwaba umuntu uwingashinkisha ukuti ifiko fyonse ifili mu mulopa balafimona no kufifumyamo ilyo tabalaubika mu muntu umbi.

Nge fyo twamona, umulopa walicindama sana ku bumi bwa muntu. E mulandu wine badokota babikila umulopa mu mulwele uushikwete mulopa. Badokota abengi kuti batila icalenga umulopa ukucindama sana ni co baubomfya kwati muti ku balwele abashikwete mulopa. Lelo ifintu fyalitampa kale ukwaluka muli iyi ncito ya kundapa. Kuti twatila ukwaluka kulecitika kwa mutalalila. Shino nshiku badokota abengi tababutukila ukubika umulopa mu balwele nga filya caleba kale. Cinshi cilengele?

[Futunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 20]

Ifyo Balecita pa Kuti Fye Basange Umulopa

Badokota batila amapainti ya mulopa ayafwaikwa cila mwaka icalo conse, kuti yafika ku mamilioni 200. Nangu ca kuti mu fyalo ifipiina e mwafula sana bantu, umulopa uo abantu bapeela muli ifi fyalo unono sana. Mu fipatala ifingi ifyaba muli ifi fyalo, tababomfya mulopa ilyo baleundapa abantu pantu ulaafya ukusanga. Inyunshipepala ya ku Kenya iya The Nation yatile ‘cila bushiku mu cipatala abantu abo bafwile ukubikamo umulopa ilyo balebondapa, balabeba ukuyako ubushiku bumbi, nelyo ukukanaundapwa pantu umulopa nawafya sana ukusanga.’

Umulopa walyafya ukusanga na mu fyalo ifikankaala. Ifi abantu muli ifi fyalo baleikala imyaka iingi pa calo, e lyo ne myundapile na yo naiya pa ntanshi, abengi balekabila ukulepulwa. Kabili, ifipatala filekaana ukupoka umulopa ku bantu abakwata imisango yabipa nelyo abenda sana mu fifulo fyalekanalekana pantu aba bantu kuti bakwata amalwele ayengambukila abantu bambi.

Cilemoneka kwati amano nayapela ku tubungwe utusunga umulopa. Abaice abashiyipoosa sana mu myendele yabipa, e bo balefwayako umulopa. Ica kumwenako, uko balefumya umulopa uwingi mu Zimbabwe, ni ku bana be sukulu. Amaofesi uko abantu bapeelela umulopa tayesalwa bwangu, kabili mu fyalo fimo fimo abantu abalepeela umulopa, balabapa ifintu pa kuti baletwalilila ukupeela umulopa na pa kuti abantu na bambi batampe ukulapeela. Ica kumwenako, mu calo ca Czech Republic, balaile abekala calo ukuti nga bapeela umulopa kuti babapako ubwalwa bwa kunwa! Ku citungu cimo ica mu India, abalashi baile ku mayanda ya bantu mu kufwaya abengabapeela umulopa pantu nawafya ukusanga mu ncende ishingi.

Ukubika Umulopa mu Bantu Bushe Kukatwalilila?

Ian M. Franklin, dokota uwasambilila sana ukubika umulopa mu bantu atile: “Uyu mulandu uwa kubika umulopa mu bantu ukatwalilila ukuba kwati kwenda mu mpanga iyaba ngo mushitu umwaba imisebo iimoneka fye bwino; lelo pa kupitamo kano umuntu nacenjela pantu uko aleya kuti kwaba amafya ayo ashingamona nga tacenjeele.”

MULI ba 1980 ilyo caishibikwe ukuti umuntu kuti ayambula ubulwele bwa AIDS mu mulopa, umulimo wa kufwaya ukupwisha ‘amalwele yashingamoneka’ walikoseleko. Lelo nangu kwali ukubombesha, ubwafya bwena e po bucili. Mu June 2005, icipani ca World Health Organization calisumine ukuti: “Calyafya ukusanga umulopa wa kubika mu bantu uwabula amalwele nangu utushiishi utuleta amalwele.” Cinshi calenga?

Mu fyalo ifingi tamwaba mafunde ya kukonka pa fya kusunga bwino umulopa, pa kuupima, na pa kuutuma ku cifulo cimbi. Limo limo umulopa ulasungilwa no mo ushifwile ukusungilwa pamo nga mu mafriji ya mu mayanda ayo bashasunga bwino, nangu umo abantu basungila ifya kulya pa kuti fibe ifyatalala pa nshita iitali! Apo takwaba amafunde ya kukonka pa fya kusunga bwino umulopa, abalwele kuti babaletelela nga babapeela umulopa wa muntu uwaikala ku ncende yaba ukutali sana.

Umulopa Umwabula Amalwele Walyafya Ukusanga

Mu fyalo fimo fimo batila umulopa uo basunga pali ino nshita waliba bwino sana ukucila uo balesunga kale. Lelo kwena, umuntu afwile ukucenjela. Lipoti iyalembelwe no tubungwe tutatu utusunga umulopa mu United States, pe bula lya kubalilapo fye yatile: “CENJELENI: Apo umulopa ne nsandensande sha mulopa fifuma mu mubili wa muntu, kuti mwaba amalwele ayengambukila bambi. . . . Ubwafya te kuti bupwe nangu basale bwino shani abantu balabulako umulopa, kabili nangu baupime shani.”

E mulandu wine kanshi Peter Carolan, umukalamba wa kabungwe ka International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies, alandiile ukuti: “Te kuti twebe abantu ukuti natushininkisha ukutila tamuli nangu cimo icingabaletela amalwele.” Kabili atile: “Lyonse fye mwakulaba amalwele ayapya ayo tatwakulaishiba.”

Bushe kuti caba shani nga ca kuti kwaisa ubulwele bumbi ubwa kuti buleikala mu mubili wa muntu pa nshita yalepa ukwabula ukwishibikwa kabili ubwingambukila umuntu mu mulopa nga filya AIDS yaba? Ilyo kwali ukulongana mu Prague mu calo ca Czech Republic mu April 2005, Dr. Harvey G. Klein uwaba mu kabungwe ka U.S. National Institutes of Health alandile ukuti icintu ca musango uyo nga cacitika kuti cabipa. Kabili atile: “Abasunga umulopa te kuti bacilikile ubulwele bwingambukila umuntu umbi uo babikamo umulopa, nga filya fine fye bafililwe ukucilikila ubulwele bwa AIDS ukwambukila abantu ilyo bwaishile fye.”

Ifilubo Ificitika e lyo na Mafya Bamo Bakwata Nga Bababikamo Umulopa

Bushe mafya nshi ayakalamba ayo abalwele ba ku fyalo ifikankaala bakwata nga bababikamo umulopa? Ababika umulopa mu bantu limo limo tabaubomfya bwino, e lyo no mulopa bapeela abalwele limo taubasumina, ulabalwalika. Inyunshipepala ya Globe and Mail, yalandile pa kufwailisha kwali ku Canada mu 2001, yatile abantu abengi nga nshi abo bapeela umulopa, kushala fye kwempe nga balafwa pa mulandu wa “kufumya umulopa ku bantu abo bashilingile ukufumyako, ukulemba ifishibilo fimbi pa mulopa bapoka, e lyo no kupeela abalwele umulopa uo bashifwile kubapeela.” Ifilubo fya musango uyo fyalipeye abantu 441 mu United States pa kati ka 1995 na 2001.

Abasumina ukubapeela umulopa wa muntu umbi kuti bakwata ubwafya nga bulya umuntu akwata nga bamupeela icilundwa ca mubili ica muntu umbi. Umubili tausumina cilundwa cimbi. Limo limo, umuntu nga bamubikamo umulopa, umubili taukwata amaka ya kulwisha amalwele. Umubili nga wabe fi, ninshi ubulwele bonse ubwingesa kuti bwakosa, kabili umubili kuti walafilwa no kulwisha amalwele ayo walelwisha kale. E mulandu wine kanshi Profesa Franklin, uo tulandilepo kale alandiile ukuti badokota bafwile “ukutontonkanyapo sana ilyo tabalabika umulopa mu mulwele.”

Badokota Abasambilila Sana Balandapo

Apo ababomfi ba mu cipatala balishiba ifi twalandapo, baletontonkanyapo sana pali uyu mulandu uwa kubika umulopa mu balwele. Icitabo cimo icitila Dailey’s Notes on Blood cisosa ukuti: “Badokota bamo bamo balanda ukuti umulopa ufumine mu muntu umbi, ulaleta amafya kabili auba muti kuti baubinda no kuubinda.”

Ku kupwa kwa mwaka wa 2004, Profesa Bruce Spiess alandile pa kubika fimo fimo ifyaba mu mulopa mu mulwele uo balelepula, uulwele ubulwele bwa ku mutima, atile: “Ifyalembwa ifilanda ukuti ukubika umulopa mu muntu kulamwafwa sana ukupola, nga e ko fyaba, ninshi tafyafula.” Na kuba, Dr Spiess alembele ukuti, ububi bufuma mu kubika umulopa mu muntu, “lyonse bulakula sana ukucila ubusuma bubamo, kano fye nga ca kutila umuntu naicena sana.” Ilingi abo babikamo “balalwala akalaso, balambula amalwele yambi, balalwala umutima, e lyo na lupuma.”

Abengi balapapa nga baishiba ukuti amafunde ayo badokota bonse ababika umulopa mu balwele bafwile ukulakonka tayaaba cimo cine. Dr. Gabriel Pedraza acinkwileko badokota banankwe mu Chile ukuti ‘amafunde ya kukonka pa kubika umulopa mu bantu tayalondoloka, ne ci calenga ukuti kwiba ifya kutungulula badokota pa kubika umulopa mu bantu . . . ifingakonkwa mu fyalo fyonse.’ E mulandu wine kanshi Brian McClelland umukalamba wa cipani cisunga umulopa ica Edinburgh and Scotland Blood Transfusion Service aebele badokota ukuti bafwile “ukulaibukisha ukuti ukubika umulopa mu muntu cimo cine no kubika icilundwa ca muntu umbi mu mubili, e ico kanshi mulimo waafya.” Aebele badokota ukutontonkanya pa cipusho ca kuti, “Bushe nga nine nelyo umwana wandi e o balefwaya ukubikamo umulopa, kuti nasumina?”

Icishinka ca kuti badokota abengi nabo bene batontonkanya nge fyo dokota wasambilila sana pa mulopa alandile, uwaebele uulemba Loleni! ukuti: “Fwe babika umulopa mu balwele tatufwaya ukutupeela umulopa nangu kubika umulopa muli bambi.” Nga ca kutila ifi e fyo badokota balanda, ngo mulwele ena afwile ukumona shani uyu mulandu uwa kumubikamo umulopa?

Bushe Imyundapile Ikaaluka

Limbi kuti mwaipusha amuti: ‘Nomba nga ca kuti ukubika umulopa mu bantu kulaleta amafya, cinshi umulopa baubomfesha sana, pantu na kuba kwaliba na fimbi ifyo bengabomfya ukucila umulopa?’ Umulandu umo wa kuti badokota abengi tabafwaya ukwalula imyundapile yabo, nangu ni co tabaishiba fimbi ifyo bengacita pa kuti bebika umulopa mu mulwele. Icipande cimo icali muli magazini ya Transfusion, catile: “Ico badokota babikila umulopa mu bantu ni co bakonka fye ifyo basambilile kale, ifyo basanga badokota banabo bondapa, e lyo ne fyo basanga nga bapima umuntu.’”

Ifyo dokota aishiba umulimo wakwe na fyo filakuma ifyo alabombela umulwele wakwe. Dr. Beverley Hunt uwa ku London mu England alembele ukuti ubwingi bwa “umulopa uufuma umuntu nga balemulepula, ciba fye ku fyo dokota aishiba imilimo, kabili shino nshiku badokota abaishiba ukulepula abalwele balesambilisha abanabo ifyo bengacita pa kuti umulopa taufumine sana ilyo balelepula abalwele.” Bambi batila imiti ne fya kucita pa kuti bebika umulopa mu muntu, fyalikosa umutengo, nangu ca kutila muno nshiku baleti tafyakosa umutengo. Nomba, badokota abengi kuti basuminisha ifyo Dr Michael Rose, umukalamba wa mu cipatala alandile, atile: “Umulwele fye onse uo bashibikilemo umulopa pa kumundapa, ninshi uyo muntu e waundapwa bwino sana.”a

Bushe kwena te kuti mutemwe ukundapwa bwino sana? Nga e fyo mwingatemwa, ninshi te imwe fye mweka, ukundapwa kwa musango uyo e ko na bamupeele ino magazini bafwaya. Mukwai belengeni ne cipande cakonkapo pa kuti mwishibe ifyo aba bantu basumina pali uyu mulandu uwa kubika umulopa mu muntu.

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 22]

‘Tontonkanyenipo sana ilyo tamulabika umulopa mu mulwele.’—Professor Ian M. Franklin

[Amashiwi pe bula 22]

“Bushe nga nine nelyo umwana wandi e o balefwaya ukubikamo umulopa, kuti nasumina?”—Brian McClelland

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 23]

Bamo Balafwa Nga Bababikamo umulopa

Ubulwele ubonaula bapwapwa, ubo abantu bamo balwala nga bababikamo umulopa, bwaishibikwe ku kutendeka kwa ba1990. Ubu bulwele bulepaya abantu imyanda ne myanda cila mwaka. Lelo badokota balanda ukuti impendwa ya bantu balefwa no bu bulwele ifwile ukuba iyikalamba sana ukucila na pali iyi, pantu ababomfi ba mu cipatala abengi tabalabwishiba. Nangu ca kuti icilelenga abantu ukukwata ubu bulwele nga bababikamo umulopa tacaishibikwa bwino, magazini ya New Scientist yena yatile, umulopa uulelenga abantu ukulwala, “kwati wa bantu abapeelwapo umulopa imiku iingi ukufuma ku bantu balekanalekana.” Lipoti imo yatile ubu bulwele ubonaula bapwapwa bwaba pa malwele ayakalamba ayo abantu balwala ku United States na ku Britain pa mulandu wa kubabikamo umulopa. Iyi lipoti yatile, “ubu bulwele nabuletela abasunga umulopa ubwafya ubukalamba ukucila na pa bwafya bakwata pa mulandu wa malwele yaishibikwa sana pamo nga HIV.”

[Akabokoshi ne Cikope bula 24, 25]

Ifyaba mu Mulopa

Abantu abapeela umulopa bapeela fye filya fine fye waba. Lelo ilingi bapeela plasma. Nangu ca kuti mu fyalo fimo fimo babika sana mu bantu umulopa filya fine fye waba, ilingi line umulopa balaulekanya bafumyamo ifyabamo ilyo tabalaupima no kuubika mu bantu. Moneni ifintu fine ifyaba mu mulopa, mumone ne fyo fibomba, e lyo ne fyo fyafula mu mulopa.

PLASMA ingi ukucila pali hafu mu mulopa. Imoneka iya mutuntula, kabili muli plasma mwine umu e mwaba ne nsandensande shabuuta, amaprotini, ne fintu fimbi. Fyonse ifi e mo fyenda.

Ifyafula sana muli plasma menshi. Amaprotini ayaba muli plasma yaba fye amapesenti 7 (amapesenti yane ni albumin; amapesenti yatatu ni globulins; e lyo fibrinogen yena inono sana tayafika na kuli pesenti imo). E lyo fimbi ifyashala ifyabamo ma hormone, umwela, ama electrolyte, amafitamini, e lyo ne fiko fya mu mubili.

INSANDENSANDE SHABUUTA shena shabamo fye ishinono mu mulopa, tashafika na kuli pesenti imo. Umulimo wa ishi nsandensande wa kwipaya utushishi utuleta amalwele mu mubili.

AMA PLATELET na yo yanono sana mu mulopa, tayafika na kuli pesenti imo. Umulimo yabomba, wa kutikamika umulopa pa cilonda pa kuti uleke ukufuma.

INSANDENSANDE SHAKASHIKA shaba mupepi na hafu wa mulopa ubwingi. Ishi nsandensande shilenga umubili ukuba uumi pantu e shileta umwela usuma uwa oxygen no kufumyamo umwela wabipa uwa carbon dioxide.

Icikalamba cimo na cimo icaba mu mulopa kuti bacilekanya mwafuma na fimbi nga filya fye ciba kuli plasma. Ica kumwenako fye, hemoglobin baifumya mu nsandensande shakashika (red blood cell).

[Icikope]

PLASMA

AMENSHI

AMAPROTINI AMAPESENTI 7

ALBUMIN

GLOBULIN

FIBRINOGEN

FIMBI 1.5 PESENTI

IFILYO

AMA HORMONE

UMWELA

AMA ELECTROLYTE

AMAFITAMINI

IFIKO FYA MU MUBILI

AMAPESENTI 91.5

[Abatusuminishe]

Ibula 25: Blood components in circles: This project has been funded in whole or in part with federal funds from the National Cancer Institute, National Institutes of Health, under contract N01-CO-12400. The content of this publication does not necessarily reflect the views or policies of the Department of Health and Human Services, nor does mention of trade names, commercial products, or organizations imply endorsement by the U.S. Government

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 24, 25]

Fimbi Ifibomba Ukucila Umulopa

Ukucila pa myaka 6, Amakomiti ya Kumfwaninamo ne Fipatala aya Nte sha kwa Yehova icalo fye conse, yalipeela iminshipedwa ya vidio itila Transfusion-Alternative Strategies—Simple, Safe, Effective ku babomba mu fipatala; iyi vidio yaba mu ndimi 25.b Muli iyi vidio mwaba ifyo badokota abalumbuka balanda pa nshila shisuma isho basanga shino nshiku isha kundapilamo abalwele ukwabula ukubabikamo umulopa. Abantu balebikako amano ku fyo batamba muli iyi vidio. Ica kumwenako, ilyo aba mu kabungwe kasunga umulopa mu United Kingdom aketwa National Blood Service (NBS) batambile vidio ku kupwa kwa mwaka wa 2001, batumine kalata pamo ne yi vidio ku bakalamba ba fifulo fyonse ifyo basungilako umulopa muli ici calo na kuli badokota abasambilila sana pa mulopa. Babakoseleshe ukutamba vidio pantu “abantu nomba belebaleiluka ukuti abaishiba ukundapa tababika mulopa mu bantu icibikebike.” Muli kalata balembelemo no kuti “ifyo iyi vidio ilelandapo fisuma sana kabili na ba NBS kuti batemwa ukuti ifi fine e fyo cileba.”

[Futunoti]

[Akabokoshi/Icikope pe bula 25]

Ukulekanya Umulopa Ukubomfya Tumo Tumo Utwaba mu Mulopa mu Kundapa Amalwele

Ubuyantanshi mu fya sayansi bwalilenga ukuti kube ukwishiba ifyaba mu mulopa no kwishiba ifyo bengafilekanya. Natulangilile: Amenshi ya cicelekese ayaba muli bemba kuti bayalekanya no kufumyamo ifintu fimbi ifyabamo, kumo no mucele. Ifi fine e fyo bengacita na kuli Plasma, iyafula ukucila pali hafu mu mulopa, na yo kuti bailekanya no kufumyamo amaprotini ayabamo.

Limo limo badokota balapeela abalwele ifyo bafumishe muli plasma. Protini imo iyo bapeela abalwele iifuma kuli plasma ilalenga umulopa pa filonda ukuleka ukufuma, kabili pa kuti bafumye iyi protini kuli plasma balabika plasma umwatalala sana ica kuti no kukosa yakosa, nga baisungulula e lyo bafumyamo iyi protini. Iyi protini iishisunguluka mu menshi yalikwata sana amaka ya kulesha umulopa ukufuma apali icilonda, kabili ilingi line e yo bapeela abalwele pa kuti baleshe umulopa ukufuma. Mu miti imo kuti mwaba ifinono ifyaba mu mulopa, e lyo limbi na lyo kuti fyafula.c Amaprotini yamo yamo ayafuma muli plasma yalabomfiwa sana mu nyeleti isho balasa abantu pa kuti bakwate amaka ya kulwisha ubulwele mu mubili pa numa ya kutebelelwa ku tushiishi utuleta amalwele. Imiti iyingi iyo bapangila ku fyaba mu mulopa, ifuma ku maprotini ayaba muli plasma.

Ukulingana na Science News, “basayantisiti baishibako fye amaprotini yamo yamo ayaba mu mulopa wa muntu, ayengi tabayeshiba.” Apo basayantisiti baleya baleishibilako na fimbi ifyaba mu mulopa, umuye nshiku bakalapanga imiti na imbi ku maprotini yaba mu mulopa.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 22, 23]

Ababomfi bamo aba mu fipatala balatiina ukubomfya umulopa

Icalenga Umulopa Ukucindama

“Takwaba umuntu uushakwata mulopa pano calo. Umulopa e ulenga abantu fye bonse ukuba abomi, nampo nga ba mushobo nshi, nangu ba mu kabungwe ka mapepo aka musango nshi, nelyo bafuma ku calo ca musango nshi, bonse balikwata umulopa.”—E fyalandile Umukalamba wa cilonganino ca General Assembly of the United Nations.

KWENA aya mashiwi ya cine. Umuntu fye onse te kuti abe umumi nga takwete umulopa. Walicindama nga nshi. Nomba bushe mulesumina ukuti caliba fye bwino ku muntu ukupeelako abalwele umulopa wakwe?

Nge fyo tubelengele kale, amafunde ya kukonka pa kubika umulopa mu bantu yaba ayalekanalekana ukulingana ne fyalo, kabili mu kundapa abantu no mulopa mwaliba amafya ayakalamba ukucila ayo abantu abengi baishiba. Kabili, badokota tabapalana mu fyo babomfya umulopa pantu tabalingana amasambililo, tabalingana ne fyo baishiba incito, e lyo ne fyo bamona uyu mulandu uwa kubika umulopa mu bantu. Na lyo line, badokota abengi shino nshiku tabatemwa ukubika umulopa mu bantu. Shino nshiku badokota nabafula abashilefwaya ukulabika umulopa mu bantu ilyo balebondapa.

E ico nomba natulande pa cipusho twaipwishe pa ntendekelo ya cipande ca kubalilapo. Bushe cinshi calenga umulopa ukucindama sana? Apo ukubomfya umulopa mu kundapa kuletwishikwa nga kwaliba bwino, bushe kwaliba cimbi ico umulopa ubomba?

Ifyo Uwatubumba Amona Umulopa

Kale, mu nshiku sha kwa Noa, umufyashi wa bantu bonse pano calo, Lesa alishikile ifunde ilikankaala sana. Nangu ca kuti Lesa alisuminishe abantu ukulya inama, tabasuminishe ukulya umulopa. (Ukutendeka 9:4) Alibebele no mulandu ababindiile, atile pantu umulopa e mweo, nelyo ubumi bwa nama. Inshita imbi alandile ukuti: ‘Umweo [nangu ubumi] uli mu mulopa.’ Mu menso ya kwa Kabumba, umulopa walicindama sana. Wimininako ubumi bwacindamisha ubo apeela ifibumbwa fya mweo fyonse. Lesa alibwekeshepo ukulanda ili funde imiku ne miku.—Ubwina Lebi 3:17; 17:10, 11, 14; Amalango 12:16, 23.

Imyaka 2,000 iyapita, ilyo ubuKristu bwatendeke fye, abakonshi ba kwa Kristu balipeelwe ifunde lyafuma kuli Lesa ilya kuti ‘bataluke ku mulopa.’ Ico babapeelele ili funde, te mulandu wa kutiina amalwele yambukila ukupitila mu mulopa, lelo ni co umulopa walicindama sana kuli Lesa. (Imilimo 15:19, 20, 29) Bamo batila ili funde lya kwa Lesa likaanya fye ukulya umulopa. Nomba nga mwakonka fye ishiwi lya kuti “ukutalukako” te kuti mufilwe ukwishiba umo lyalola. Nga ca kuti dokota atweba ukutaluka ku bwalwa, te kuti tutontonkanye ukuti nshakulanwa ubwalwa, lelo nakulailasa fye nyeleti ya bwalwa mu mishipa.

Baibolo ilalondolola na fimbi ifyalenga umulopa ukucindama kuli Lesa. Umulopa wasuumine uwa kwa Yesu Kristu, uwimininako umweo uo atuulile abantunse, walipeela Abena Kristu isubilo. E walenga ukuti kube ukubelelwa uluse pa membu e lyo ne isubilo lya kwikala umuyayaya. Umwina Kristu nga ataluka ku mulopa, ninshi alicetekela mu mulopa wa kwa Yesu Kristu uwasumine ukuti e wingamulubula fye no kumupususha.—Abena Efese 1:7.

Inte sha kwa Yehova balishibikwa sana ukuti balakonka aya mafunde ya mu Baibolo. Balakaana ukubabikamo umulopa nelyo fimo ifikalamba ifyapanga umulopa, e kutila, insandensande shakashika (red cells), plasma, insandensande shabuuta (white cells), na maplatelets. Kumfwa kuli fimbi ifyo bafumya muli ifi twalandapo ifyaba mu mulopa, e lyo ne miti iyo bapanga kuli ifi ifyaba mu mulopa, fyena tapali ico Baibolo yalandapo. E ico, cila Nte kuti aisalila umwine nga kuti abomfya ifi fintu nangu iyo. Bushe ifi baNte bakaana umulopa na fimo ifikalamba ifyapanga umulopa ifyo bondapilako abantu, ninshi tabafwaya kundapwa nelyo tabacindamika ubumi? Nakalya!—Moneni umukululo uleti “Ifyo Inte sha kwa Yehova Bamona Ubumi.”

Muno nshiku badokota abengi nabeshiba ukuti baNte balondapwa bwino pa mulandu wa kukonka ifyo Baibolo yalanda. Ica kumwenako, dokota uwaishiba ukulepula mu moongololo atile alitemwa ukubomfya inshila shimbi pa kundapa abantu pa kuti tababikilemo umulopa. Atile: “Ishi nshila e shawama sana ukubomfya ku bantu bonse te kuli baNte fye beka.”

Calyafya ukusala ifya kundapwa kabili ilingi pa kucite fyo kulaba ukusakamikwa sana. Umfweni ifyalandile Dave Williams, dokota waishiba sana ukundapa amalwele ya kuli bapwapwa, kabili umukalamba wa pa cipatala, atile: “Cikankaala ukukonka ifyo abantu balefwaya pa kubondapa, . . . kabili tatufwile ukubika ifintu mu mibili yesu icibikebike.” Ifyalandile uyu dokota fya cine, kabili tufwile ukufikonka maka maka muno nshiku.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 27]

Bushe Hemoglobin-Based Oxygen Carrier ni Finshi?

Mu lusandesande lwakashika lumo na lumo mwaba amamilioni 300 aya hemoglobin. Mu lusandesande lumo ulutuntulu muba hemoglobin amapesenti 33. Muli ka hemoglobin kamo mwaba protini iyitwa globin e lyo na heme umwaba iron. Ilyo ulusandesande lwakashika lulepita muli bapwapwa, umwela uo mu ciNgeleshi batila oxygen ulengila mu lusandesande no kuyaikala muli hemoglobin. Tapapita na nshita ninshi umwela wafuma waya mu filundwa fya mu mubili fyonse pa kuti fibe no bumi.

Abapanga imiti bamo bamo nomba balafumya hemoglobin mu nsandensande shakashika isha mu mulopa wa muntu nelyo uwa ng’ombe. Nga bafumya iyi hemoglobin mu nsandesande, balaiwamya no kusanshako umuti umo e lyo baisungila mu fipaketi. Uyu muti bapanga muli iyi nshila e o beta abati hemoglobin-based oxygen carrier nelyo HBOC. Lelo mu fyalo ifingi tabalasuminisha ukubomfya uyu muti. Apo heme e ilenga ukuti umulopa ulemoneka uwakashika, uyu muti balepanga na o umoneka uwakashika nga filya fine fye insandesande shakashika uko baufumya shimoneka.

Uyu muti tawaba nge nsandesande shakashika isho basungila umwatalala sana kabili ishonaika nga papita fye imilungu iinono, wena taonaika nangu tabaubikile umwatalala kabili ulekala imyeshi iingi. Apo mu lusandesande bafumyamo fye hemoglobin, abantu abo bapeela uyu muti tabalwala nga filya abantu balwala nga babapeela umulopa ushilingene no wabo. Lelo, pa miti iyo bapangila ku fyaba mu mulopa, uyu muti wena ulalenga Abena Kristu abafwaya ukumfwila ifunde lya kwa Lesa ililanda pa mulopa ukutontonkanya pa fintu ifingi pa kuti bamone nga kuti baubomfya nelyo iyo. Mulandu nshi? Apo uyu muti upangwa ku mulopa, kwaba ifintu fibili ifilenga baletwishika nga bafwile ukulaubomfya. Ica kubalilapo, uyu muti ubomba umulimo uo insandesande shakashika shibomba. Ica bubili, hemoglobin iyo bapangako uyu muti, e yafulisha sana mu nsandesande shakashika. E cilenga ukuti Abena Kristu baletontonkanyapo sana nampo nga kuti basumina uyu muti nelyo iyo. Bafwile ukutontonyapo sana pa filanda Baibolo ukuti umulopa walicindama kuli Lesa. Apo bonse tulafwaisha ukulaumfwana na Yehova, tufwile ukukonka ifyo kampingu yesu iyasambilishiwa na Baibolo iletweba.—Abena Galatia 6:5.

[Icikope]

HEMOGLOBIN

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 28]

Imyundapile Imbi Iisuma

Inyunshipepala ya The Wall Street Journal yatile: “Mu fipatala ifingi baleundapa abantu ukwabula ukubabikamo umulopa. Ico iyi nshila ya kundapilamo baibikiileko, mulandu wa Nte sha kwa Yehova, lelo pali ino nshita abantu abengi nabatemwa ukubondapa ukwabula ukubabikamo umulopa kabili ifipatala ifingi nafitemwa ukubombela abalwele ukwabula ukubabikamo umulopa.” Ifipatala icalo fye conse nafishiba ubusuma bwaba mu kukanabomfya sana umulopa pa kundapa, na bantu ciwamina sana balwele bene. Pali ino nshita badokota nabafula abaleundapa abalwele ukwabula ukubabikamo umulopa.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 28]

Ifyo Inte sha kwa Yehova Bamona Ubumi

Inte sha kwa Yehova balishibikwa icalo fye conse ukuti tabasumina ukubabikamo umulopa nelyo ifikalamba ifyaba mu mulopa. E lyo baNte bamo bamo ni banasi bambi na bo ni badokota. Bushe icalenga baNte bonse ukulakaana umulopa, mafunde ya muntu nelyo bushe basumina ukuti icitetekelo cabo kuti cabaposha nga nabalwala? Awe, te fyo basumina.

BaNte balicindamika ubumi bwabo pantu balishiba ukuti bupe bwafuma kuli Lesa, e ico balesha na maka yabo yonse ukulakonka ifyo Baibolo yalanda pantu basumina ukuti ‘yalipuutwamo kuli Lesa.’ (2 Timote 3:16, 17; Ukusokolola 4:11) Ili ibuuku likoselesha abantu ba kwa Lesa ukupata imisango ingonaula ubumi bwabo nelyo imisango iingabaletelela, pamo nga bukatuubi, ukupeepa fwaka, ukunwensha ubwalwa, nangu ukubomfya imiti ku musamwe fye.—Amapinda 23:20; 2 Abena Korinti 7:1.

Nga tulesunga umubili wesu ubusaka na pa ng’anda pa mwesu bwino, e lyo no kutukushako mubili pa kuti ubumi bube bwino, ninshi tulekonka ifyo Baibolo yalanda. (Mateo 7:12; 1 Timote 4:8) Inte sha kwa Yehova nga balwala, balalanga ukuti balatontonkanya bwino, pantu balaya ku cipatala e lyo ne miti iingi nga babapeela balasumina. (Abena Filipi 4:5) Kwena ca cine ukuti balomfwila ifunde lya mu Baibolo ilya “kutalukako . . . ku mulopa,” e lyo bafwaya fye ukubondapa ukwabula ukubabikamo umulopa. (Imilimo 15:29) Kabili ukubondapa muli iyi nshila e kundapa kusuma nga nshi.